Θερμό επεισόδιο με τη Τουρκία στο Αιγαίο ή στη Κύπρο ήταν και παραμένει πάντοτε πιθανό. Σήμερα, όμως, φαντάζει ακόμα πιθανότερο. Οι λόγοι, που θα εξετάσουμε εδώ, εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά τη γενικότερη αντικειμενική-στρατηγική κατάσταση και τις μακρο-ιστορικές τάσεις στο επιχειρησιακό θέατρο των Βαλκανίων, της Μαύρης Θάλασσας και της Εγγύς Ανατολής. Η δεύτερη αφορά τη συγκυρία και είναι η συγκυρία που βάζει φιτίλι στους αντικειμενικούς-ιστορικούς προσδιορισμούς της στρατηγικής κατάστασης.
Ας ξεκινήσουμε με μερικά αντικειμενικά στοιχεία. Οι ΗΠΑ και γενικότερα το σύστημα του Ευρω–Ατλαντισμού είναι σε παρακμή. Πρόκειται για ένα παρακμάζοντα οικονομικό χώρο που, τελευταία, απέδειξε ότι είναι και ανίκανος να στελεχώσει πολιτικά τις νεο-ιμπεριαλιστικές της ελίτ με ικανά, στιβαρά στελέχη θέτοντας σε εφαρμογή ένα νέο πρόγραμμα διάσωσης και εξόδου απ’ τη καλπάζουσα χειροτέρευση των οικονομικών δεικτών σε σχέση με την παράλληλη άνοδο της Κίνας και της Ασίας. Η πολιτική σήψη στις ΗΠΑ, η κρίση στη Γαλλία του μετριότατου Μακρόν και η όξυνση σειράς νοσηρών φαινομένων, όπως ο Τραμπισμός και ο νεο-ναζισμός, είναι συνέπειες της βαθιάς οικονομικής παρακμής του Ευρω-Ατλαντικού χώρου, οι ρίζες της οποίας πάνε πίσω δεκαετίες.[i] Αλλά εδώ μας ενδιαφέρει η πτυχή των διεθνών σχέσεων. Πως εκδηλώνεται η οικονομική παρακμή της Δύσης σ’ αυτό το επίπεδο; Εκδηλώνεται με πάρα πολλές μορφές, αλλά η σημαντικότερη είναι η αποστασιοποίηση ή/και αποχώρηση από ζώνες πολέμου όπου κοστίζουν σε χρήμα, κύρος και ζωές. Οι ΗΠΑ αποχώρησαν στην ουσία απ’ το Ιράκ, και τώρα αποχωρούν από Αφγανιστάν και Συρία. Αυτές είναι μεγάλες ήττες, ίσως μεγαλύτερες και απ’ αυτές της Κορέας και του Βιετνάμ. Το γεγονός ότι δεν τις αισθανόμαστε ως τέτοιες είναι διότι το αντίπαλο δέος, η Σοβιετική Ένωση, έπαψε να υπάρχει και, μαζί μ’ αυτό, όλα τα κινήματα αμφισβήτισης, κριτικής και προοδευτικής αναζήτησης στη Δύση. Στη Λιβύη, οι ΗΠΑ, έπαιξαν δευτερεύοντα ρόλο, πρώτιστο ρόλο είχαν οι Γαλλία και Αγγλία. Συνολικά, στην «Αραβική Άνοιξη» οι ΗΠΑ διεδραμάτησαν αρνητικό ρόλο. Οι ΗΠΑ καταννοούν όλο και περισσότερο ότι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στρατιωτικά και οικονομικά σε μια διάταξη δυνάμεων όπου θα εκτείνεται από την Ανατολική Ευρώπη και τη Μαύρη Θάλασσα, έως το Σουέζ, τη Κινεζική Θάλασσα και τον Ειρηνικό και Ατλαντικό Ωκεανό, τη στιγμή που η Ρωσία κέρδισε στην ουσία το πόλεμο στη Συρία και η καλπάζουσα Κινεζική οικονομία, προκειμένου να υποστηρίξει το «νέο δρόμο του μεταξιού», κατάφερε, μεταξύ άλλων, να αποκτήσει τη πρώτη στρατιωτική της βάση στη κρίσιμη δίοδο του Τσιμπουτί. Επίσης, η Ρωσία έχει επιβληθεί και στη Μαύρη Θάλασσα. Το ότι οι ΗΠΑ αποχώρησαν απ’ τη Συρία, όμως, μπορεί και να σημαίνει ότι προχώρησαν σε μια αντι-Κουρδική συμφωνία με το καθεστώς Ερντογάν, προκειμένου να επαναφέρουν τη Τουρκία υπό τον πλήρη έλεγχο του ΝΑΤΟ ακυρώνοντας την πώληση στην Τουρκία των Ρωσικών S-400 (να σημειωθεί, ότι αυτός ήταν ο λόγος που οι ΗΠΑ ανέστειλαν τη παράδοση τελευταίας τεχνολογίας αεροσκαφών τύπου F-35 στη Τουρκία). Απόσυρση από Συρία, περαιτέρω, μπορεί και να σημαίνει επικέντρωση σε Ουκρανία-Μαύρη Θάλασσα με στόχο όχι μόνο να υπονομεύσουν τις κινήσεις ηγεμονίας της Ρωσίας στη περιοχή, συμπεριλαμβανομένων των Βαλκανίων, αλλά και να σύρουν την ΕΕ και τη Γερμανία σε ζώνες διένεξης εναντίον της Ρωσίας, κάτι που μάλλον επιζητούν οι ΗΠΑ ως προϋπόθεση για την ικανοποίηση της Γερμανο-Γαλλικής πρότασης για αυτόνομη αμυντική ταυτότητα της ΕΕ εκτός ΝΑΤΟ. Αυτό το γεγονός, βέβαια, θα επαναφέρει μεγάλη αστάθεια, τεράστιους γεω-πολιτικούς ανταγωνισμούς με τις δυνάμεις της Ασίας (Ρωσία, Κίνα, Ινδία, Ιράν) και θα οδηγήσει, πιθανά, σ’ ένα καταστροφικό τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Σ’ αυτές τις εξισώσεις, η ήδη εμπόλεμη Τουρκία στα μέτωπα του Ιράκ και της Συρίας, καλείται να διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο ενάντια σε Ρωσία και Κίνα (να σημειωθεί ότι η Τουρκία έχει μεγάλες διαφορές με τη Κίνα λόγω της Ισλαμικής μειονότητας Ουιγκούρ στην δυτική επαρχία Ξιντζάνγκ της Κίνας η οποία, αν και απαρτίζεται από δεκάδες εθνότητες, ομιλούν Τουρκικές διαλέκτους και διεκδικούν ανεξαρτησία απ’ το Πεκίνο υποστηριζόμενη απ’ το καθεστώς Ερντογκάν). Κοντολογής, η Τουρκία του Ερντογάν θεωρείται ακόμα η προνομιακή χώρα για τις ΗΠΑ στο Μεσανατολικό και Ευρασιατικό θέατρο επιχειρήσεων εναντίον της Ρωσίας και της Κίνας. Αυτό ισοδυναμεί με τη παραδοχή ότι η Ελλάδα στους στρατηγικούς υπολογισμούς της Δύσης έρχεται σε υποδεέστερη θέση, όπως ακριβώς συνέβαινε και στο Ψυχρό Πόλεμο.
Αυτή είναι η γενικότερη αντικειμενική κατάσταση και οι μακρο-ιστορικές τάσεις που επηρεάζουν το ζωτικό χώρο της Ελλάδας, δηλαδή τη στεφάνη Βόρεια Ελλάδα, Αιγαίο, Κύπρο. Ποια είναι όμως τα φιτιλιά της συγκυρίας που κάνουν μια ανάφλεξη πιθανή όσο ποτέ; Εδώ πρέπει να κοιτάξουμε τι συμβαίνει στο εσωτερικό των καθεστώτων του Ερντογάν και των Σύριζα-ΑΝΕΛ. Θα το πράξω σύντομα για λόγους οικονομίας χώρου.
Το νεο-Οθωμανικό καθεστώς της Τουρκίας αντιμετωπίζει τεράστια οικονομικά προβλήματα και ακόμα προσπαθεί να σταματήσει τη διολίσθηση της Τουρκικής λίρας μετά τη κρίση του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου.[ii] Η δημοτικότητα του Ερντογκάν δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς προσφυγή στη τόνωση του ιδιότυπου νεο-Οθωμανικού εθνικισμού. Αυτό το γεγονός συνεπικουρείται απ’ το κορεσμό της καπιταλιστικής ανάπτυξης στη Τουρκία (κλασσική περίπτωση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, για να χρησιμοποιήσω Μαρξιστικούς όρους, συν αχαλίνωτη χρηματιστικοποίηση), που επιζητεί διεξόδους αποφόρτισης στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, τη Κεντρική Ασία και την Αφρική. Τούρκοι επενδυτές στο εξωτερικό αναζητούν τη προστασία του Τουρκικού κράτους σε ευαίσθητους διαδρόμους, όπως το Αιγαίο, ο Καύκασος – είναι θεμελιώδεις για τη Τουρκία η πρόσβαση στη Κασπία Θάλασσα – και η Ανατολική Μεσόγειος. Η μίξη αυτής της δυναμικής είναι το φυτίλι που πυροδοτεί και ένα θερμό επεισόδιο στο Αιγαίο απ’ τη πλευρά της Τουρκίας.
Σε απόσταση αναπνοής έρχεται να συμπέσει με όλα τα παραπάνω και η εκλογική συγκυρία στην Ελλάδα. Όλες οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η ΝΔ θα κερδίσει τις επερχόμενες εκλογές. Η δημοτικότητα και η συγκράτηση της προσωπικής εκλογικής κατάρρευσης του αρχηγού της ΑΝΕΛ και Υπουργού Άμυνας, κ. Πάνου Καμμένου, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό απ’ τους χειρισμούς του στο Υπουργείο: χειρισμοί φωτοβολίδας που τονώνουν το εθνικό συναίσθημα. Είτε με τις φανφάρες για το Μακεδονικό είτε με απειλές κατά της Τουρκίας, εκτιμάται ότι θα είναι προσοδοφόρες εκλογικά στην ΑΝΕΛ και το Καμμένο προσωπικά, αλλά και στο Σύριζα συνολικά. Οι πρόσφατες δηλώσεις του αρχηγού του ΓΕΕΘΑ, Ευάγγελου Αποστολάκη, ο οποίος έκανε αναφορά για «ισοπέδωση βραχονησίδας αν οι Τούρκοι πατήσουν πόδι εκεί» και ότι αυτό έχει και τη «συμφωνία της κυβέρνησης», πρέπει να ειδωθούν απ’ αυτήν ακριβώς την εκλογική-πολιτική οπτική. Αλλά είναι και ολόκληρο το ελληνικό πολιτικό σύστημα που είναι σε κρίση, με τον μέσο πολίτη να αντιλαμβάνεται ολοένα και περισσότερο σε καθημερινή βάση ότι η Ευρω-λιτότητα και το νέο καθεστώς υποτέλειας δεν έχουν ουδεμία προοπτική αφού διατηρούν την Ελληνική κοινωνία δέσμια σε μια ιδιότυπη μορφή αυταρχισμού και μιζέριας, επιβαλλομένων απ’ τη Γερμανία, για τουλάχιστον 40 χρόνια ακόμη. Ένα θερμό επεισόδιο με την Τουρκία θα είναι ο καλύτερος αναπνευστήρας του νέου Ελληνικού δικομματισμού για πάρα πολλά χρόνια στο μέλλον. Απ’ αυτή την οπτική γωνία, τόσο ο κ. Τσίπρας όσο και ο κ. Μητσοτάκης, σχετικά νεαροί ηλικιακά, έχουν λαμπρό πολιτικό μέλλον.
Αυτή η ανάλυση αποκαλύπτει μερικά σημαντικά πράγματα. Πρώτο, ότι το κέντρο βαρύτητας της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας μετατοπίζεται από τον Ευρω-Ατλαντικό χώρο στην Ευρασία με άξονα τη Κίνα και τη Ρωσία. Δεύτερο, μικρότερες περιφερειακές δυνάμεις προσανατολίζονται με βάση τη δυναμική που τους υπαγορεύουν οι δέσμες αντιφάσεων στο εσωτερικό των πολιτικών και κοινωνικών τους συστημάτων και ο τρόπος με τον οποίον αυτές οι αντιφάσεις συναρθρώνονται με τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και τα συμφέροντά τους. Περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Τουρκία, οι οποίες γνωρίζουν «οικονομική υπερθέρμανση» και εξάγουν σημαντικά κεφάλαια αξιώνουν και αυτόνομη στρατιωτική παρουσία για τη προστασία αυτών των κεφαλαίων. Τρίτο, καιροσκοπικοί πολιτικοί ελιγμοί και λεκτικά πυροτεχνήματα εκ μέρους Ελλήνων και Τούρκων πολιτικών και στρατιωτικών, αντί να εκτονώνουν μια ήδη φορτισμένη παγκόσμια και περιφερειακή κατάσταση, συνδράμμουν στην ανάπτυξή της με στόχο προσωπικά πολιτικά και επαγγελματικά ωφέλη ενάντια στον Ελληνικό και Τουρκικό λαό.
Η Ελληνική περίπτωση είναι και η τραγικότερη, διότι η κατάσταση του κρατικού μηχανισμού στην Ελλάδα είναι στα πρόθυρα αυτοδιάλυσης μετά από 10 χρόνια σχεδόν συνεχούς λιτότητας και απώλειας 25% του ΑΕΠ. Η ιδιότυπη μορφή οικονομικής δικτατορίας που έχει επιβάλλει το νέο δικομματικό καθεστώς και η εθνική ταπείνωση που υπέστη ο Σύριζα το καλοκαίρι του 2015, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια στο κ. Τσίπρα παρά να παίξει το πατριωτικό χαρτί, κάτι που ο ίδιος προσωπικά δεν μπορεί να κάνει λόγω της ευρείας λαϊκής αντίληψης περί «ξεπουλήματος της Μακεδονίας» και του φιλελεύθερου προφίλ του ως «εντι-εθνικιστή» και «δικαιωματικού». Ο κ. Καμμένος και μερίδα της στρατιωτικής ηγεσίας είναι πολύ περισσότερο κατάλληλοι γιαυτό. Πάντως αν κρίνω απ’ την αποφασιστικότητα του κ. Τσίπρα και του κ. Καμμένου να πουν ΟΧΙ στην ΕΕ-Γερμανία και στην οικονομική υποδούλωση της Ελλάδας το καλοκαίρι του 2015, τότε ας μην υπάρχουν προσμονές για τίποτε το καλύτερο σε ζητήματα άμυνας της χώρας και μην απογοητευτείτε αν η Ελληνική σημαία υποσταλλεί και σε άλλα σημεία του Αιγαίου, όπως έγινε και στη βόρεια Κύπρο το 1974. Κύπρο διχοτομημένη και Αιγαίο διχοτομημένο, αυτό θέλει η Τουρκία από τη δεκαετία του 1950 και δώθε και αυτό συνεχίζει να της παραχωρεί ιστορικά μια υποτελής, κομπραδόρικη, βαθύτατα εξαρτημένη και προδοτική Ελληνική αστική τάξη. Ο Ελληνικός λαός όμως και οι δημοκράτες στρατιωτικοί και πολιτικοί, ποτέ.
*Καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Λονδίνου και αρχισυντάκτης της Journal of Balkan and Near Eastern Studies (Routledge, 6 τεύχη ετησίως από το 1998)
[i] Δες ιδιαίτερα, Βασίλης Κ. Φούσκας (2009) Αυτοκρατορία και Πόλεμος, Αθήνα, Ποιότητα.
[ii] Δες, Vassilis K. Fouskas and Bülent Gökay, “The US-Turkey stand-off in context: the US and the weaponization of global finance”, openDemocracy, 3 September 2018.
Nuntiusweb