Για τη θέση της Ουκρανίας στη γεωπολιτική αντιπαράθεση Χερσαίων και Ναυτικών Δυνάμεων, έχουν ήδη γραφτεί αρκετά και με πλήθος λεπτομερειών.Ανάμεσα σε όλα αυτά, δε μπορεί φυσικά να περάσει απαρατήρητη η επισήμανση του γεγονότος ότι ένας εκ των πρωτοπόρων της Γεωπολιτικής και δη της αγγλοσαξονικής, ο Sir Halford Mackinder, υπηρέτησε ως Ύπατος Αρμοστής της Αντάντ για την Ουκρανία, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου στη Ρωσία(1917-1922). Στην τότε κυβέρνηση των Λευκών του Pyotr Wrangel, βρισκόταν και ο θεμελιωτής του Ευρασιανισμού, ο γεωγράφος Peter Savitsky, ο πρώτος (και μοναδικός) Ρώσος συγγραφέας που ανέφερε τον όρο ”Γεωπολιτική” και περιέγραψε τα κύρια σημεία της μεθοδολογίας της, ενώ εργαζόταν ως βοηθός του Υπουργού Εξωτερικών Peter Struve.
Ο Mackinder είχε διατυπώσει τη θεωρία του Μεγάλου Ηπειρωτικού Πολέμου, της αιωνίας αντίθεσης δηλαδή μεταξύ του Πολιτισμού της Θάλασσας (στον οποίο ανήκε η Δύση γενικά και η Βρεττανική Αυτοκρατορία πιο συγκεκριμένα) και του Πολιτισμού της Γης (Heartland, Ευρασία και Ρωσική Αυτοκρατορία), λίγο νωρίτερα, το 1904, στο περίφημο έργο του ”The Geographic Pivot of History”. Η χερσαία ισχύς, που στην Αρχαιότητα αντιπροσωπευόταν απο τη Ρώμη και τη Σπάρτη, και η θαλάσσια ισχύς που είχε ως κύριους εκφραστές την Καρχηδόνα και την Αθήνα, αποτελούσαν όχι απλώς δύο αντίθετους πόλους, αλλά δύο ανταγωνιστικούς πολιτισμούς, αντιμαχομένους σε όλα τα επίπεδα. Παραδοσιακός, πνευματικός και στρατιωτικός ο πρώτος, σύγχρονος,υλιστικός και εμπορικός ο δεύτερος. Η μεταξύ των δύο Πολιτισμών σύγκρουση αποτελεί μια σταθερά στην παγκόσμια Ιστορία. Κατά τους 18ο και 19ο αιώνες, όταν το ”Μεγάλο Παιχνίδι”, η αντιπαράθεση δηλαδή μεταξύ Βρεττανικής και Ρωσικής Αυτοκρατορίας, βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, ο Μεγάλος Ηπειρωτικός Πόλεμος εστιάστηκε στον χώρο της Ευρασίας. Σε αυτόν τον γεωγραφικό χώρο η χερσαία «Heartland» αντιπροσωπευόταν απο τη Ρωσία και ο Πολιτισμός της Θάλασσας απο τη Βρεττανία. Η τελευταία προσπάθησε να περισφίξει την Ευρασία στην περιφέρειά της, θέτοντας υπό τον απόλυτο έλεγχό της τους ωκεανούς. Η Ρωσία αντέδρασε, προσπαθώντας να σπάσει τον αποκλεισμό.
Η κύρια γραμμή αντιπαράθεσης μεταξύ Ρώσων και Βρεττανών, ήταν εκείνη του Rimland ή της «παράκτιας ζώνης». Η γραμμή εκτεινόταν από τη Βόρεια και Δυτική Ευρώπη μέχρι τη Μέση Ανατολή και από την Κεντρική έως τη Νοτιοανατολική Ασία,την Ινδία και την Κίνα. Στόχος της Θαλασσίας Δύναμης ήταν να καθυποτάξει την παράκτια ζώνη και να περισφίξει σα θηλιά την Ευρασία, προκαλώντας ασφυξία στη Δύναμη της Στεριάς .Ο στόχος της Χερσαίας Δύναμης από την άλλη ήταν η διάνοιξη του κλοιού, ώστε μέσω κομβικών λιμένων και θαλασσίων οδών να επιτύχει την απρόσκοπτη ροή αγαθών αλλά και υδρογονανθράκων, ώστε να αναζωογονήσει την οικονομία της- κατά συνέπεια να ανυψώσει και το διεθνές κύρος της. Σε αυτό το πλαίσιο έλαβε χώρα και η επιχείρηση της ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν,μεταξύ των ετών 1979-1989,που σαν απώτερο αντικειμενικό σκοπό είχε τον έλεγχο του λιμένα του Γκουαντάρ στο Πακιστάν και την τροφοδοσία με υδρογονάνθρακες-μέσω αυτού- ολόκληρης της νοτιοανατολικής Ασίας. Σχετικά με τη Χερσαία Δύναμη, ο Sir Halford Mackinder είχε διατυπώσει ένα χαρακτηριστικό αξίωμα : “Όποιος ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Καρδιογαία(Heartland). Και όποιος ελέγχει την Καρδιογαία, ελέγχει τον Κόσμο”. Αυτή είναι η θεωρία.
Ο διαμελισμός της Μεγάλης Ρωσίας
Έχοντας το αξίωμα του Υπάτου Αρμοστή της Αντάντ, ο Mackinder προσπάθησε να εφαρμόσει τη θεωρία του στην πράξη. Ο Ρωσικός Εμφύλιος Πόλεμος έδωσε στις Θαλάσσιες Δυνάμεις μία ανέλπιστη ευκαιρία να ωθήσουν περαιτέρω τα σύνορα της ”παράκτιας ζώνης” προς τα ανατολικά, εκμεταλλευόμενοι τη διολίσθηση κάποιων περιοχών εκτός του ρωσικού ελέγχου.Τέτοιες περιοχές ήσαν η Φινλανδία, η Πολωνία και -η πιο σημαντική όλων- η Ουκρανία. Ο Mackinder (όπως και ο Savitsky) κατάλαβε ότι πιθανή νίκη των Μπολσεβίκων θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε μια ευρεία αντιπαράθεση με τη Δύση και σε μια προσπάθεια επανίδρυσης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, υπό νέα μορφή (αυτό ακριβώς συνέβη). Μπροστά σε αυτήν την προοπτική, ο Mackinder υπέδειξε στη βρεττανική κυβέρνηση την αναγκαιότητα για έναν πιο ενεργό ρόλο στην υποστήριξη των Λευκών, ενώ ταυτοχρόνως προσπάθησε να επηρεάσει τους τελευταίους υπέρ της προοπτικής μιας ανεξάρτητης Ουκρανίας. Ανέπτυξε επίσης ένα σχέδιο που προέβλεπε τον διαχωρισμό του Νοτίου Καυκάσου, της Λευκορωσίας, της Κεντρικής Ασίας, της Ανατολικής Σιβηρίας ,ακόμη και ορισμένων νότιων ρωσικών εδαφών, από τη Ρωσία.Τα πράγματα ωστόσο έμελλε να εξελιχθούν εντελώς διαφορετικά, μετά τη στρατιωτική νίκη των Ερυθρών και την ίδρυση της ΕΣΣΔ.
Το 1991 ωστόσο, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης επανέφερε στο προσκήνιο το σχέδιο του Mackinder. Ειδικώς η Ουκρανία φαίνεται πως παίζει έναν κομβικό ρόλο στη γεωπολιτική σκέψη του Αγγλοσάξονα διανοητή. Αυτή η γεωγραφική περιοχή, μαζί με την Πολωνία και τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, αποτελεί -κατά τον Mackinder- μια ”στρατηγική ζώνη” που θα έπρεπε να βρίσκεται υπό τον άμεσο έλεγχο της Αγγλίας και της Γαλλίας (τους τότε συμμάχους της Αντάντ). Έτσι θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ”ζώνη αποκλεισμού”,ώστε να αποτρέψει την προσέγγιση μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας. Με τους Ρώσους και τους Γερμανούς να βρίσκονται αποκομμένοι ο ένας από τον άλλο ,η Ευρασία δεν θα μπορούσε ποτέ να εξελιχθεί σε μια ενιαία Αυτοκρατορία. Χωρίς την Ουκρανία εξάλλου, και η ίδια η Ρωσία θα έπαυε να είναι πλέον Αυτοκρατορία. Ακόμη περισσότερο, μια Ουκρανία εχθρική προς τη Ρωσία και υπό τον άμεσο έλεγχο των Αγγλοσαξόνων, θα διασφάλιζε ότι η Ρωσία θα κρατηθεί άπαξ διά παντός μακριά από την ηπειρωτική Ευρώπη. Από εκεί δηλαδή όπου η Γερμανία δεσπόζει με τη σειρά της, ως μια άλλη ”Heartland”-περιορισμένης βέβαια,ευρωπαϊκής μόνο και όχι παγκόσμιας (όπως η Ρωσία)εμβέλειας. Η σύγκρουση της Βρεττανίας με τη Γερμανική Αυτοκρατορία ήταν μια σταθερά της ευρωπαϊκής πολιτικής την εποχή που έζησε ο Mackinder, και αντιλαμβανόμαστε ότι επιδρά με καταλυτικό τρόπο στη διατύπωση της γεωπολιτικής του σκέψης-πέρα από τις καινοτόμες και οπωσδήποτε αξιοπρόσεκτες θεωρίες που εισήγαγε.
Ο Ατλαντισμός και ο διπολικός Κόσμος.
H έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, στα τέλη της δεκαετίας του 1940, οδήγησε τη Δύση να θέσει εκ νέου στο επίκεντρο την επιστήμη της Γεωπολιτικής και τα αξιώματά της. Έτσι το 1949, ελάχιστα μετά τον θάνατο του Mackinder(1947), δημιουργήθηκε το ΝΑΤΟ (North Atlantic Treaty Organization). Ο όρος “Atlantic” (Βορειατλαντικό Σύμφωνο) παραπέμπει στις Ναυτικές Δυνάμεις με τη στενή σημασία, ακριβώς έτσι όπως τις είχε αντιληφθεί και περιγράψει ο Mackinder. Ο ”Ατλαντισμός” είναι η Δύση και οι σύμμαχοί της,ο φιλελεύθερος – καπιταλιστικός Κόσμος με τον σκληρό αγγλοσαξονικό του πυρήνα, του οποίου το κέντρο κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα μετατοπίστηκε σταδιακά από το Λονδίνο στην Ουάσιγκτον, από τη Βρεττανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο σχήμα του Mackinder απεικονιζόταν κατά κάποιον τρόπο(εκ των προτέρων)η μετέπειτα ισορροπία δυνάμεων, της Ψυχροπολεμικής περιόδου, ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα -κομμουνιστικό και καπιταλιστικό. Το Ανατολικό μπλοκ ήταν ο εκπρόσωπος της Καρδιογαίας, με την ΕΣΣΔ στο επίκεντρο ως ευρασιατική Heartland. Το Δυτικό μπλοκ ήταν ο Πολιτισμός της Θάλασσας, με κέντρο τον Ατλαντικό, αλλά περιελάμβανε και τις μεταπολεμικές στρατηγικές κτήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών,δηλαδή τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, την Ιαπωνία και τα κράτη εκείνα του Τρίτου Κόσμου που δήλωναν πίστη στον Ατλαντισμό.Οι φιλοδυτικές χώρες του Τρίτου Κόσμου θεωρητικώς έρχονταν τελευταίες στην κλίμακα προτεραιοτήτων της Ουάσινγκτον,ωστόσο η Ασία, η Αφρική και η Λατινική Αμερική,από ένα σημείο και πέρα, τραβούσαν όλο και περισσότερο την προσοχή ως εστίες έντασης με τον αντίπαλο συνασπισμό και οπωσδήποτε συμπλήρωναν τον γεωπολιτικό χάρτη της παγκόσμιας αντιπαράθεσης.
Οι δύο πόλοι ελάχιστες φορές έφθασαν στα όρια ευθείας αντιπαράθεσης,με πιο σημαντική την Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα το 1962. Συνήθως ενεργούσαν μέσω των αντιπροσώπων τους, δηλαδή των φιλοσοβιετικών ή των φιλοαμερικανικών καθεστώτων.Μάλιστα,όπου οι Χερσαίες Δυνάμεις ενεπλάκησαν άμεσα(Ουγγαρία 1956, Τσεχοσλοβακία 1968, Αφγανιστάν 1979-1989), οι Θαλάσσιες Δυνάμεις αντιτάχθηκαν μόνο μέσω πληρεξουσίων,αντισοβιετικών ομάδων ή κινημάτων, τα οποία ενίσχυσαν με παροχή οπλισμού, εκπαίδευσης και τεχνογνωσίας. Κατά αντίστοιχο τρόπο,όταν οι Αγγλοσάξονες επενέβησαν ανοιχτά σε Κορέα και Βιετνάμ, οι Σοβιετικοί βοήθησαν έμμεσα -με στρατιωτικούς συμβούλους, διπλωματική και οικονομική υποστήριξη κ.ο.κ.
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, το ζήτημα της ”παράκτιας ζώνης” έγινε και πάλι εξαιρετικά επίκαιρο. Έτσι, ο Αμερικανός γεωπολιτικός επιστήμονας Nicholas J. Spykman, τροποποιώντας μερικώς τις θεωρίες του Sir Halford Mackinder,κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ακριβώς στο Rimland είναι που βρίσκεται το κλειδί των μελλοντικών γεωπολιτικών εξελίξεων. Αναδιατυπώνοντας το βασικό αξίωμα του Mackinder, διεκήρυξε πως ”αυτός που ελέγχει το Rimland, ελέγχει τον Κόσμο”. Ο Ψυχρός Πόλεμος, από γεωπολιτική άποψη, ήταν σε κάθε περίπτωση μια μάχη για το Rimland. Η Μόσχα προσπάθησε να ανοίξει δρόμους, επεκτείνοντας την επιρροή της -μέσω αριστερών κομμάτων και κινημάτων- στη Δυτική Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική. Για κάποιο χρονικό διάστημα( ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960) η μαοϊκή Κίνα ήταν επίσης μέρος ενός ενιαίου σοσιαλιστικού στρατοπέδου, δηλαδή μέρος της ευρασιατικής Heartland.
Καθώς η ΕΣΣΔ άρχισε σταδιακά να αποδυναμώνεται, οι Aτλαντιστές γεωπολιτικοί αναλυτές (Z. Brzezinski, R. Gilpin ) άρχισαν να σκέφτονται και να ενεργούν πιο πρωτοποριακά. Εκτός δηλαδή από το διπολικό μοντέλο και τη μερική μετατόπιση της ισορροπίας κατά μήκος της περιφέρειας του Κόσμου και κατά μήκος των περιγραμμάτων της Ευρασίας, άρχισαν να διατυπώνουν και τα θεμελιώδη δόγματα ενός μονοπολικού Διεθνούς Συστήματος. Έτσι, οι ιδέες του Mackinder ανέκτησαν την αίγλη και την επικαιρότητά τους. Πιο συγκεκριμένα,διαμορφώθηκε η αντίληψη ότι, για να επιτευχθεί η τελική και αποφασιστική νίκη του Θαλασσίου Πολιτισμού, ήταν απαραίτητο να διαλυθούν -κατά σειρά προτεραιότητας- πρώτα το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, μετά η ίδια η ΕΣΣΔ, και μετά ό,τι θα είχε απομείνει από αυτήν. Να προωθηθεί σημαντικά επίσης η ”παράκτια ζώνη”, φθάνοντας βαθιά στο εσωτερικό, συγκρατώντας και εμποδίζοντας αποφασιστικά την πρόσβαση στις ”θερμές θάλασσες”, κάτι που αποτελούσε προαιώνιο πόθο της Ρωσίας.
Ειδικώς ο Zbigniew Brzezinski αναδείχθηκε στον κορυφαίο γεωπολιτικό αναλυτή πίσω από την υψηλή στρατηγική των Ηνωμένων Πολιτειών, προς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.Κατά την τελευταία φάση της εποχής του διπολισμού,είχε υποστηρίξει σθεναρά τις αντισοβιετικές δυνάμεις στο Αφγανιστάν. Μαζί με τον Χένρυ Κίσινγκερ κατέβαλαν συστηματικές προσπάθειες, στις αρχές της δεκαετίας του 1980,ώστε να επιτύχουν την πλήρη και οριστική απομάκρυνση της Κίνας από την ΕΣΣΔ.Το δέλεαρ ήταν η υπόσχεση της ένταξης του ασιατικού γίγαντα στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα της Δύσης,σαν απαραίτητο προστάδιο για την τελική προσχώρησή του στον Πολιτισμό της Θάλασσας.
Όταν ξεκίνησαν οι καταστροφικές εξελίξεις εντός της ίδιας της ΕΣΣΔ, στα πρώτα χρόνια μετά το 1980, οι Ατλαντιστές αύξησαν κατακόρυφα την πίεση στον χώρο της Ανατολικής Ευρώπης, υποδαυλίζοντας ή και προκαλώντας αντισοβιετικά/ρωσοφοβικά αισθήματα, με κάθε δυνατό τρόπο. Από γεωπολιτισμική άποψη,μπορούμε να πούμε πως η Δύση πέτυχε να ταυτίσει τον Ρωσισμό με τον σοβιετικό Κομμουνισμό,κατά τρόπο απόλυτο,στις συνειδήσεις των περισσοτέρων ανθρώπων που ζούσαν στο πάλαι ποτέ Ανατολικό μπλοκ. Τις συνέπειες αυτής της ταύτισης μπορούμε να τις ανιχνεύσουμε ακόμη και σήμερα. Με την άνοδο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην ανωτάτη ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης,η κατάρρευση πρσέλαβε έναν καλπάζοντα ρυθμό. Η Γη υποχωρούσε ραγδαία, η Θάλασσα προχωρούσε. Ήταν απολύτως αναμενόμενο ότι το παλιρροϊκό κύμα θα έφερνε το ΝΑΤΟ στην αυλή της Ρωσίας. Ένα τέτοιο σχέδιο ήταν ενσωματωμένο εξαρχής στη γεωπολιτική θεωρία του Ατλαντισμού. Τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να αναμένεται από την προδιαγεγραμμένη ‘Πορεία προς Ανατολάς”.
Τέλος πρώτου μέρους
