Aπό τον Φεβρουάριο του 2022, το ζήτημα της ταυτότητας έρχεται συχνά στο μυαλό μου. Προσωπικά, θεωρώ τον εαυτό μου Ουκρανό, αλλά ένα στοιχείο της ταυτότητάς μου επιδρά σε μερικούς από τους συναδέλφους μου Ουκρανούς διανοούμενους όπως το κόκκινο πανί σε ταύρο: η εθνική μου καταγωγή είναι η ρωσική, η μητρική μου γλώσσα είναι τα ρωσικά και γράφω στα ρωσικά.
Έτσι, εγκλωβίστηκα ανάμεσα στη δική μου ουκρανική ταυτότητα και πατριωτισμό και σε ένα ισχυρό ρεύμα εθνικισμού, το οποίο φαίνεται τόσο πρόθυμο να διχάσει τη χώρα όσο και ο Vladimir Putin.
Για περισσότερα από 30 χρόνια, γνωστοί και άγνωστοι με πλησιάζουν για να μου ζητήσουν να γράφω στα ουκρανικά. Μερικές φορές αποδέχονται την εξήγησή μου ότι γράφω στη μητρική μου γλώσσα και ότι έχω το δικαίωμα να το κάνω. Κάποιοι δυσκολεύονται να το κατανοήσουν, άλλοι απλά αντιτίθενται. Αλλά οι συζητήσεις συνήθως παραμένουν φιλικές. Ομοίως, ανώνυμοι αντίπαλοι μερικές φορές δημοσιεύουν μηνύματα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δηλώνοντας ότι δεν είμαι Ουκρανός συγγραφέας, αλλά μάλλον Ρώσος.
Αν μπορούσα να αφήσω στην άκρη τη ρωσική μου γλώσσα και καταγωγή, υποψιάζομαι ότι θα με καλωσόριζαν θερμά στο πλήθος των Ουκρανών που περνούν πολύ χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να προσδιορίσουν δημόσια ποιος είναι και ποιος δεν είναι σωστός Ουκρανός, αλλά και ποιος δεν είναι καθόλου Ουκρανός.
Η ίδια η Ουκρανία είναι μια όμορφη χώρα, με περίπλοκο χαρακτήρα και ιστορία. Ο καθένας έχει τη δική του εικόνα για το ουκρανικό κράτος και όλοι θεωρούν ότι η εικόνα τους είναι η σωστή. Με άλλα λόγια, είμαστε μια κοινωνία ατομικιστών. Βλέπω την απόδειξη γι’ αυτό -με όλες τις αντιφάσεις και τα παράδοξά του- στην ύπαρξη εκατοντάδων πολιτικών κομμάτων που είναι εγγεγραμμένα στο Υπουργείο Δικαιοσύνης.
Επιπλέον, η Ουκρανία έχει δεκάδες διαφορετικές εθνικιστικές ομάδες, οι οποίες πολύ συχνά αντιμάχονται μεταξύ τους καθώς προσπαθούν να ορίσουν τον «σωστό εθνικισμό». Ωστόσο, δεν εκπροσωπούνται στο ουκρανικό κοινοβούλιο, επειδή ούτε ένα εθνικιστικό κόμμα δεν μπόρεσε να κερδίσει το 5% των ψήφων στις εκλογές του 2019. Χωρίς έδρες στο κοινοβούλιο, είναι δύσκολο να πούμε πόση πραγματική πολιτική δύναμη έχουν αυτές οι ομάδες.
Ο ουκρανικός πατριωτισμός, σε αντίθεση με τον εθνικισμό, είναι πιο συγκεκριμένος και το σύνολο των ιδιοτήτων που συνθέτουν έναν πατριώτη δεν απαιτεί αποκλειστική χρήση της ουκρανικής γλώσσας. Οι Τάταροι της Κριμαίας, οι οποίοι στοχοποιούνται από τις ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας, μιλούν κυρίως ρωσικά και τη μητρική τους Tatar της Κριμαίας. Κανείς, όμως, δεν αμφισβητεί τον πατριωτισμό τους.
Και εγώ είμαι πατριώτης. Και σχεδόν από κάθε άποψη, τα χαρακτηριστικά μου αθροίζονται σε αυτό που πολλοί θεωρούν ουκρανικό ιδεώδες. Δεν ακούω τη γνώμη της πλειονότητας. Η ελευθερία -ειδικά η ελευθερία του λόγου και η δημιουργικότητα- είναι για μένα πιο πολύτιμη από τα χρήματα και τη σταθερότητα. Δεν μου αρέσει η κυβέρνηση και δεν φοβάμαι να την επικρίνω. Επιπλέον, δεν υποστήριζα τον πρόεδρο Volodymyr Zelensky πριν από τον πόλεμο και δεν τον ψήφισα στις προεδρικές εκλογές (αν και τον υποστηρίζω επί του παρόντος).
Έχω δει την Ουκρανία να ωριμάζει ως ανεξάρτητο κράτος. Έζησα στη Σοβιετική Ουκρανία για σχεδόν 30 χρόνια και τώρα ζω στην ανεξάρτητη Ουκρανία για 31 χρόνια.
Η μετασοβιετική ουκρανική λογοτεχνία και κουλτούρα όχι μόνο ξαναζωντάνεψαν, αλλά άκμασαν και τώρα έχουν μεγαλώσει μια εντελώς διαφορετική, ευρωπαϊκή γενιά νέων Ουκρανών, για τους οποίους καθετί σοβιετικό είναι ξένο.
Αυτή η γενιά έχει κάνει επίσης μόδα την ουκρανική γλώσσα και τη λογοτεχνία που γράφεται σε αυτήν. Το 2012, κυκλοφόρησαν ταυτόχρονα στην Ουκρανία η ρωσική και ουκρανική έκδοση του μυθιστορήματός μου «Jimi Hendrix Live in Lviv».
Σε εκείνο το σημείο, συνειδητοποίησα ότι, στην Ουκρανία, ένα βιβλίο στα ουκρανικά θα πουλήσει καλύτερα από το ίδιο έργο στα ρωσικά. Έκτοτε, τα βιβλία μου μεταφρασμένα στα ουκρανικά ξεπέρασαν τις πωλήσεις των εκδόσεων στη ρωσική γλώσσα. Η ρωσική γλώσσα χάνει τη θέση της στην Ουκρανία και, ειλικρινά, δεν με στενοχωρεί. Οι νεαροί Ουκρανοί διαβάζουν ρωσικά όλο και λιγότερο, πράγμα που σημαίνει ότι αγοράζουν λιγότερα βιβλία στα ρωσικά.
Σε μια προσπάθεια να συγκεντρωθούν χρήματα για τον ουκρανικό στρατό, ρωσόφωνα βιβλία συσκευάζονται και προετοιμάζονται για ανακύκλωση, στο Κίεβο, τον Σεπτέμβριο του 2022.
Τον Φεβρουάριο, μετά τη ρωσική εισβολή, αποφάσισα να μη δημοσιεύω τα βιβλία μου στη μητρική μου γλώσσα, τα ρωσικά. Ας βγουν στα ουκρανικά, στα γαλλικά, στα αγγλικά. Από το 2014, στα ρωσικά βιβλιοπωλεία έχει απαγορευθεί ακόμη και η εισαγωγή τους από την Ουκρανία. Η πρώτη φορά που η έκδοση των βιβλίων μου διακόπηκε στη Ρωσία ήταν το 2005, μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση, στην οποία συμμετείχα. Η δεύτερη φορά ήταν το 2008, έπειτα από μια σύντομη περίοδο κατά την οποία επανεκδόθηκαν πολλά από τα μυθιστορήματά μου.
Αλλά έχω συνηθίσει στην ιδέα ότι, ως συγγραφέας, δεν υπάρχω στη Ρωσία. Δεν έχω αναγνώστες εκεί και δεν το μετανιώνω. Ακολουθώ περισσότερο ένα πατριωτικό ιδανικό, παρά εθνικιστικό, αλλά αυτό δεν φαίνεται να είναι αρκετό για κάποιους.
Πρόσφατα, στην ουκρανική έκδοση του Facebook, η ρωσική γλώσσα αναφέρεται όλο και περισσότερο ως «γλώσσα του εχθρού». Η γλωσσική σύγκρουση παραμένει προνόμιο της πολιτικής αρένας.
Πριν από την έναρξη του πολέμου, το 2014, οι υπερασπιστές της ουκρανικής γλώσσας πολέμησαν με τους υπερασπιστές της ρωσικής γλώσσας -και της ρωσικής επιρροής- στην Ουκρανία. Αλλά η τρέχουσα στρατιωτική επίθεση έχει βγάλει τις φωνές αυτών των ανθρώπων από τη συζήτηση. Οι ενέργειες του Κρεμλίνου έχουν πετύχει το φαινομενικά αδύνατο στο ατομικιστικό έθνος μας: να ενθαρρύνουν τους ρωσόφωνους Ουκρανούς να στραφούν αθόρυβα στα ουκρανικά.
Κατά ειρωνικό τρόπο, ωστόσο, ο Vladimir Putin ανέκαθεν καθιστούσε τους ρωσόφωνους «υπεύθυνους» για τον πόλεμο, υποστηρίζοντας ότι η «ειδική στρατιωτική του επιχείρηση» ήταν απαραίτητη για να τους προστατεύσει σε μια ξένη γη, εχθρική για την ύπαρξή τους. Τώρα, ορισμένοι Ουκρανοί διανοούμενοι θεωρούν ότι όλοι οι ρωσόφωνοι Ουκρανοί είναι εν μέρει υπεύθυνοι γι’ αυτόν τον πόλεμο. Αν δεν υπήρχαν ρωσόφωνοι στην Ουκρανία, λένε, τότε δεν θα γινόταν πόλεμος! Για μένα, ο Putin και αυτοί οι εθνικιστές αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Η πραγματικότητα είναι ότι η Ουκρανία είναι, και ήταν πάντα, ένα πολυπολιτισμικό κράτος με περισσότερες από δώδεκα εθνοτικές ομάδες. Υπάρχει ένα σχίσμα στην ουκρανική κοινωνία μεταξύ των εθνικιστών ιδεαλιστών και των ρεαλιστών πατριωτών, και τώρα η πολύμορφη πλειοψηφία του έθνους βρίσκεται παγιδευμένη στη μέση.
*O κ. Andrey Kurkov είναι συγγραφέας, δημοσιογράφος και νυν πρόεδρος της PEN Ουκρανίας. Το τελευταίο του βιβλίο είναι το «Ημερολόγιο μιας εισβολής» («Diary of an Invasion»). Ευγενική προσφορά του Andrey Kurkov.
