Από την τεχνολογία στην καταστροφή, μία δυστοπία δρόμος

1925. Η Ευρώπη διανύει την περίοδο του Μεσοπολέμου και η Γερμανία τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ να έχουν ήδη δολοφονηθεί από τα Φράικορπς. Η Γερμανίδα συγγραφέας, σεναριογράφος και ηθοποιός Τέα φον Χάρμπου ολοκληρώνει τη συγγραφή του «Μετρόπολις», το οποίο εκδίδεται σε σειρές στο περιοδικό Illustriertes Blatt.

Η νουβέλα της Τέα φον Χάρμπου παίρνει κινηματογραφική σάρκα και κινηματογραφικά οστά, μόλις δύο χρόνια αργότερα, σε σενάριο της ίδιας -κάποιες πηγές αναφέρουν και τη συμμετοχή του ίδιου του Φριτς Λανγκ στο σενάριο της ταινίας- μην επιτρέποντας διαχρονικά την όποια αμφισβήτηση σχετικά με το εάν ο κινηματογράφος αποτελεί την έβδομη τέχνη.
Η υπόθεση της ταινίας λίγο έως πάρα πολύ γνωστή, μεταφέρει την απόλυτη μελλοντική δυστοπία μίας αστικής κοινωνίας όπου τα ενδιάμεσα στρώματα είναι παντελώς απόντα και φυσικά η ύπαρξη των μηχανών αλλά ακόμη και των ρομπότ καθορίζουν σε τέτοιο βαθμό την ανθρώπινη ζωή και ύπαρξη, που καθίστανται αναπόσπαστο τμήμα του οικοδομήματος.
2015, ενενήντα ολόκληρα χρόνια από τη συγγραφή του «Μετρόπολις», η Hanson Robotics», εταιρεία με έδρα το Χονγκ Κονγκ, δημιουργεί, αναπτύσσει ή παράγει, τη Σοφία, ένα ανθρωποειδές ρομπότ, του οποίου τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά παραπέμπουν στη φυσιογνωμία της Όντρεϊ Χέπμπορν. Η Σοφία κάνει την πρώτη της δημόσια εμφάνιση την άνοιξη του 2016.
Και το 2017, δηλαδή ενενήντα ολόκληρα χρόνια μετά την κινηματογραφική μεταφορά του «Μετρόπολις», ένα από τα συντηρητικότερα, αντιδραστικότερα κι αντιδημοκρατικότερα κράτη στον κόσμο, το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας, χορηγεί υπηκοότητα στη Σοφία. Παράλληλα, η Σοφία γίνεται το πρώτο μη ανθρώπινο ον που του αποδίδεται κάποιος τιμητικός τίτλος από τον ΟΗΕ.
Για τη Σοφία και την …κάθε Σοφία, δεν γίνεται να μην λάβει κανείς υπόψιν την άποψη του CEO της Tesla και της Space X, του Έλον Μασκ, ο οποίος ευθαρσώς δήλωσε  πως «(για ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης) δεν υπάρχει θάνατος. Θα μπορούσε να ζήσει για πάντα. Έτσι θα είχαμε έναν αθάνατο δικτάτορα από τον οποίο δεν θα ξεφεύγαμε ποτέ.»

2011. Ένας Βρετανός, αυτήν τη φορά, συγγραφέας, σεναριογράφος και παρουσιαστής, ο Τσάρλι Μπρούκερ, μας γνωρίζει τη νέα του τηλεοπτική δουλειά με όνομα “Black Mirror”. Πρόκειται για μία σειρά με αυτοτελή επεισόδια, σε ένα τεχνολογικά ζοφερό και απροσδιόριστο μέλλον, όπου η δυστοπία είναι η μοναδική έννοια που μπορεί να περιγράψει όσα συμβαίνουν.

Η σειρά γνώρισε μεγάλη επιτυχία, ακόμη και εάν οι δύο τελευταίοι κύκλοι από τους τέσσερις συνολικά, απογοήτευσε μεγάλη μερίδα των θαυμαστών της. Φυσικά, δεν χρειάζεται να περάσουν ξανά ενενήντα χρόνια για να δει κανείς εάν θα επαληθευτούν όσα η φαντασία του Βρετανού σεναριογράφου «προβλέπει» και μεταφέρει στη μικρή οθόνη.
Η ταχύτητα της τεχνολογικής εξέλιξης και των «δυνατοτήτων» που αυτή προσφέρει -όπως για παράδειγμα η Σοφία- είναι τέτοιες που εύκολα κανείς μπορεί να φανταστεί πως χρονικά, πιθανώς, να μην απέχει πολύ ο πλανήτης από δυστοπικές πραγματικότητες ανάλογες των επεισοδίων της σειράς. Αυτή είναι κατά βάση σε μεγάλο βαθμό η δύναμή της. Αλλά όχι μόνο αυτό.
Πρόσφατα, μεταξύ δεκάδων άλλων αντίστοιχων, κυκλοφόρησε ένα βίντεο στο διαδίκτυο από τον “The Economist” (διαθέσιμο στο link https://youtu.be/0F2hSqeLDQM) με τον ιντριγκαδόρικο τίτλο “How does science fiction influence the real world?”, δηλαδή «Πώς η επιστημονική φαντασία επηρεάζει τον πραγματικό κόσμο;».
Στο βίντεο, συνολικής διάρκειας μόλις έξι λεπτών και δεκατεσσάρων δευτερολέπτων, παρουσιάζονται τεχνολογικές εφευρέσεις, η έμπνευση των οποίων ανάγεται σε αντίστοιχα φανταστικά τεχνολογικά επιτεύγματα που «εμφανίστηκαν» σε δημιουργίες επιστημονικής φαντασίας, όπως είναι για παράδειγμα η πολύ γνωστή σειρά «Σταρ Τρεκ».
Ένα πολύ γλαφυρό παράδειγμα, είναι η παραδοχή του Μάρτιν Κούπερ, του εφευρέτη του κινητού τηλεφώνου, πως εμπνεύστηκε τη συσκευή από το φορητό τηλέφωνο που χρησιμοποιούσαν στα επεισόδια οι πρωταγωνιστές της σειράς. Και πού βρίσκεται το κακό σε αυτό μπορεί εύλογα κάποιος να αναρωτηθεί;
Ίσως πουθενά. Ίσως όπως η ζωή, ομοίως και η τεχνολογία να αντιγράφει την τέχνη αφού το μόνο βέβαιο πράγμα χωρίς όρια στον πλανήτη γη είναι η φαντασία του ανθρώπου. Ή με άλλα λόγια, η φαντασία του ανθρώπου είναι εκείνη που δημιουργεί νέα όρια καταργώντας τα αμέσως προηγούμενα, μία διαδικασία που διαρκεί χιλιάδες χρόνια άλλωστε.
Μία έμμεση, όμως, απάντηση, μπορεί να λάβει κανείς πάλι από τον Έλον Μασκ. Ορμώμενος από το πρότζεκτ της Google “DeepMind”,  δήλωσε πως «δεν χρειάζεται για ένα τέτοιο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης να είναι “προγραμματισμένα σατανικό” για να μας αφανίσει». Δηλαδή για μία ακόμη φορά, έδωσε έμφαση στη χρήση και όχι στο μέσο καθαυτό.
Μπορεί πολλοί βάσιμα να φοβούνται το τέλος της ανθρώπινης ιστορίας ή/και της ζωής όπως τη γνωρίζουμε να έρχεται με το πάτημα ενός κουμπιού από κάποιον τρελό που μόνο τρελός δεν θα είναι. Ή με έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο που είτε θα προηγηθεί είτε θα ακολουθήσει το πάτημα του κουμπιού που μόλις αναφέρθηκε.
Κι αυτό (θα) αποτελεί από μόνο του μία δυστοπία. Μία δυσβάσταχτη πραγματικότητα που ήδη όμως ο πλανήτης γνωρίζει. Είτε με μία από τις μελανότερες σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας, τη ρίψη των ατομικών βομβών σε Χιροσίμα και Ναγκασάκι, είτε με ατυχήματα σε πυρηνικά εργοστάσια, είτε με τους δύο παγκόσμιους πολέμους που γνώρισε ήδη η ανθρωπότητα.
Η μελλοντική δυστοπία όμως της τεχνολογίας βρίσκεται ήδη μπροστά μας. Είναι καθ’ όδον και σε κάποιο βαθμό, ο άνθρωπος τη βιώνει ήδη. Είναι λογικό (και) η τεχνολογία να αντιγράφει την τέχνη. Είναι τρομακτικό όταν όμως αντιγράφει και θα αντιγράφει τους χειρότερους εφιάλτες μας. Κι αυτό, όπως ήδη σημειώθηκε νωρίτερα, όχι σε ένα πολύ μακρινότερο μέλλον.
Αξίζει να αναφερθεί ένα τυχαίο παράδειγμα απίστευτης τεχνολογικής εξέλιξης και καινοτομίας. Η αμερικανικών συμφερόντων εταιρεία Apis Cor αναλαμβάνει να εκτυπώσει το καινούργιο σας σπίτι σε μόλις 24 ώρες. Ακριβώς, όπως διατυπώθηκε: να το εκτυπώσει. Με τους νέας γενιάς εκτυπωτές τρισδιάστατων αντικειμένων, που μειώνουν κόστος, χρόνο και ενέργεια.
Θα μπορούσε πάλι κάποιος να αναρωτηθεί που εντοπίζεται πρόβλημα στο άκρως εντυπωσιακό προηγούμενο παράδειγμα. Γιατί και πώς μπορεί να συνιστά πρόβλημα η τεχνολογική εξέλιξη που βελτιώνει και βοηθά στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κοινωνιών όπως τις οραματίζεται ο σύγχρονος άνθρωπος; Και γιατί αυτό οδηγεί στην οποιαδήποτε δυστοπία;
Το προηγούμενο παράδειγμα αφορά έναν πολύ συγκεκριμένο κλάδο παραγωγής, τον κατασκευαστικό. Δεν αποτελεί, όμως, μεμονωμένο παράδειγμα. Εύκολα, αντλεί κάποιος παραδείγματα και από άλλους κλάδους, ακόμη και  στην ασθμαίνουσα τεχνολογικώς Ελλάδα. Για παράδειγμα, στον κλάδο των υπηρεσιών και δη των τραπεζικών συναλλαγών.
Δεν γίνεται αναφορά απλώς για υπηρεσίες όπως το internet banking όπου οι πελάτες μίας τράπεζας χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για τις συναλλαγές τους εξ αποστάσεως. Το ενδεικτικό σε αυτήν την περίπτωση είναι η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση σε τραπεζικά καταστήματα απουσία υπαλλήλων, μόνο δηλαδή από υπολογιστικά συστήματα, δηλαδή απλά μηχανές.
Η σύγχρονη παραγωγή και η σύγχρονη πρακτική εφαρμογή καινοτομιών βρίθουν από αντίστοιχα παραδείγματα. Για παράδειγμα, το εγκεκριμένο από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ σύστημα NeuroMate το οποίο δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ρομποτικό σύστημα για νευροχειρουργικές επεμβάσεις. Μία Σοφία δηλαδή που χειρουργεί.
Το ερώτημα ωστόσο διατηρείται. Πού εντοπίζεται η οποιαδήποτε δυστοπία σε όλα τα προαναφερθέντα παραδείγματα; Το πρόβλημα θα γίνει ευκολότερα κατανοητό εάν φέρει στο νου του κανείς την εκδοχή της βιομηχανικής εργασίας, τον κλάδο δηλαδή εκείνο στον οποίο πραγματώνεται με τον πιο πρόδηλο τρόπο η κεφαλαιοκρατική σχέση.
Φανταστείτε έναν κόσμο όπου το μεγαλύτερο μέρος των βιομηχανικών εργασιών τελείται από έξυπνα συστήματα, συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, ρομποτικά συστήματα, μία Σοφία για τη θέση κάθε εργάτη. Μία Σοφία που δεν πληρώνεται, δεν απεργεί, δεν αρρωσταίνει, δεν έχει την ίδια ανθρώπινη ανάγκη για ξεκούραση, δεν κάνει διάλειμμα, δεν αντιμιλά, δεν διεκδικεί, δεν «ζει».
Ποια θα είναι η θέση της εργατικής τάξης σε έναν τέτοιο εργασιακό κόσμο; Ποιο το όραμα της εργατικής τάξης στη νέα αυτήν πραγματικότητα υπό το βάρος της βαρβαρότητας; Ή σε αυτό που οι «επαΐοντες» ονομάζουν «4η Βιομηχανική Επανάσταση»; Είναι σημαντικό αρχικά να εξετάσει κάποιος τι λένε οι ίδιοι οι «πρωτομάστορες» αυτής της διαδικασίας.
Τρία χρόνια πριν, τον Ιανουάριο του 2016, στην ετήσια συνάντηση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός της Ελβετίας, ο πρόεδρος Κλάους Σουάμπ μας ενημέρωσε πως «η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τις παραδοσιακές πηγές της ανθρωπότητας, έννοιες όπως η εργασία, η κοινότητα, η οικογένεια και η ταυτότητα».
«Ή», όπως συμπλήρωσε «μπορεί να ανυψώσει την ανθρωπότητα σε μια νέα συλλογική συνείδηση και ηθική βασισμένη στην αίσθηση της κοινής μοίρας». Με άλλα λόγια, ο πρόεδρος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, εμπνευσμένος από το Μαντείο των Δελφών και την Πυθία, μας έδωσε έναν διφορούμενο χρησμό.
Μία απαισιόδοξη εκδοχή, διατυπωμένη ωστόσο με απόλυτη σαφήνεια ως προς τι ενδέχεται να επηρεάσει και να επηρεαστεί από την «4η Βιομηχανική Επανάσταση». Και μία αισιόδοξη εκδοχή, όπου η γενικολογία, η ασάφεια και το ευχολόγιο κυριαρχούν. Μόνο βέβαιο συμπέρασμα είναι η αντιφατικότητα και η αμφισημία που παρουσιάζει η δήλωση.
Πιο πρόσφατα, μόλις τον περασμένο Φεβρουάριο, στη διάρκεια της Παγκόσμιας Κυβερνητικής Συνόδου Κορυφής για το 2018, ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Τζιμ Γιονγκ Κιμ δήλωσε ότι «τα επόμενα χρόνια, 150 εκατομμύρια άνθρωποι θα χάσουν τη δουλειά τους σε όλον τον κόσμο, ενώ 300 εκατομμύρια νέοι θα αναζητήσουν εργασία».
Επίσης, προσέθεσε πως «περίπου 50% όλων των θέσεων εργασίας σήμερα θα εξαλειφθούν με την επέλαση της αυτοματοποίησης. Το 65% όλων των προπτυχιακών φοιτητών αναζητούν θέσεις εργασίας που δεν υπάρχουν σήμερα», βρίσκοντας το «φάρμακο» σε μεταρρυθμίσεις που αφορούν την εκπαιδευτική διαδικασία.
Ασφαλώς, κανείς δεν περιμένει από τους προηγούμενους «ειδικούς» να δώσουν λύση στο πρόβλημα το οποίο δημιουργεί το σύστημα το οποίο υπηρετούν υπάκουα, τυφλά, μέχρι κεραίας. Εξάγονται όμως πολύ χρήσιμα συμπεράσματα για τις αντιθέσεις που επικρατούν -για μία ακόμη φορά- και την κρίση που προκαλεί η ανάπτυξη του καπιταλισμού στον ίδιο τον καπιταλισμό.
Κι αυτό το γεγονός αποτελεί από μόνο του μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει και να δώσει τις κατάλληλες απαντήσεις σχετικά η κομμουνιστική αριστερά του εικοστού πρώτου αιώνα. Είναι τέτοια η σημασία και η σπουδαιότητα του ζητήματος που δεν γίνεται να περάσει απαρατήρητο και χωρίς συνολική εξέταση.
Η κοινή βάση πως η τεχνολογική πρόοδος είναι προς όφελος του ανθρώπου δεν είναι υπό αμφισβήτηση. Το ζητούμενο όμως είναι η αντίδραση που οφείλει να έχει το κομμουνιστικό κίνημα στο πρόβλημα που δημιουργείται και θα ενταθεί πολύ σύντομα πλέον, και ο άμεσος κίνδυνος να υποτιμηθεί το γεγονός από στερεοτυπικές αναλύσεις και συμπεριφορές.
Όπως ήδη προαναφέρθηκε, το υποκείμενο, η εργατική τάξη κινδυνεύει με διάλυση ή και εξαφάνιση. Δεν πρόκειται για περαιτέρω ανάπτυξη και ενσωμάτωση του αυτοματισμού στην παραγωγή, όπου πολύ η πνευματική εργασία αντικαθιστά τη χειρωνακτική. Ο εργάτης και ο εργαζόμενος γενικότερα ενδέχεται να αντικατασταθούν από τη Σοφία.
Αναπόφευκτα αλλάζουν οι σχέσεις παραγωγής αφού οι παραγωγικές δυνάμεις, ουσιαστικά η εργατική δύναμη πιθανώς να καταστεί αχρείαστη στη βιομηχανική παραγωγή. Η σύνθεση του κεφαλαίου επηρεάζεται αφού επηρεάζεται το μεταβλητό κεφάλαιο και κατά συνέπεια και η αξιακή σύνθεση του εμπορεύματος.
Η εργατική τάξη προ των πυλών της Σοφίας και της κάθε Σοφίας στην παραγωγική διαδικασία οφείλει να βρίσκεται επί ποδός καθώς καραδοκεί άμεσα ο κίνδυνος μίας δυστοπίας όπου θα λείπει το όραμα για να υπερασπιστεί τη θέση της στην παραγωγή. Γιατί από την τεχνολογία στην καταστροφή, δεν είναι παρά μία δυστοπία δρόμος.
*Ο Αλέξανδρος Μαραγκάκης είναι δημοσιογράφος.