Από το Ελευθέριο Νεστόριο Καστοριάς μέχρι τις Ερημιές της Παταγονίας

Patria o Muerte, 03.03.1943:

Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας, Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο, και Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης

[Κείμενο ομιλίας σε Εκδήλωση Μνήμης για την Εθνική Αντίσταση στο Νεστόριο Καστοριάς, 5 Μαρτίου 2023]

Πατριώτισσες και Πατριώτες του μαρτυρικού Νεστορίου Καστοριάς, παρά τη μεσολάβηση δυόμιση χιλιάδων χρόνων, είναι αμφίβολο εάν έχει επιλυθεί πλήρως το αφετηριακό πρόβλημα της πλατωνικής φιλοσοφίας, δηλαδή, η εύρεση των θεμελίων προσδιορισμού της αντικειμενικής αλήθειας:

Τι είναι αυτό που πάντοτε είναι και δεν υπόκειται στο γίγνεσθαι; Και τι είναι αυτό που συνεχώς μεταβάλλεται και ουδέποτε είναι; Το αντικείμενο της έλλογης νόησης είναι αυτό που παραμένει πάντοτε αμετάβλητο· ενώ το αντικείμενο της γνώμης και της άλογης αίσθησης είναι αυτό που γεννιέται και χάνεται, αυτό που δεν έχει αυθεντική ύπαρξη. Επιπλέον, αυτό που γίνεται πρέπει κατ’ ανάγκην να γίνεται από κάποιο αίτιο· γιατί, χωρίς αίτιο, τίποτε απολύτως δεν μπορεί να γίνει.

Η σημερινή μέρα είναι μέρα Μνήμης, ενώ η Α-Λήθεια είναι αντίθετη της Λήθης και, άρα, αδερφή της Μνήμης. Έτσι, είναι η Μνήμη που μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να σαστίζουμε μπροστά στην ακανθώδη Αλήθεια. Και το αίμα των παιδιών της πατρίδας μας σχηματίζει οροσειρές Μνήμης.

Είναι γνωστό, αν και όχι όσο θα έπρεπε, ιδίως στις νεότερες γενιές, οι παραστάσεις των οποίων παρεκτρέπονται, με σύστημα και σαγήνη, προς έναν εξω-ιστορικό κοσμοπολιτισμό, ότι, μέσα στην Κατοχή, η κατάσταση στην περιοχή της Φλώρινας–Καστοριάς έγινε εξαιρετικά περίπλοκη και κρίσιμη. Όπως επισημαίνει ο Θανάσης Ζιώγας (Σπύρος), στο αποκαλυπτικό βιβλίο του: «Η Εθνική Αντίσταση στη Φλώρινα-Καστοριά 1941–1944», οι κατακτητές και οι ντόπιοι συνεργάτες τους (όπως αργότερα και η «Αγγλική Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή») επιχείρησαν να εκμεταλλευτούν την ανομοιογενή σύνθεση του πληθυσμού (Έλληνες, Σλαβόφωνοι, Βλάχοι, Εβραίοι, Αρβανίτες). Τελικός στόχος ήταν ο διαμελισμός και η προσάρτηση της Δυτικής Μακεδονίας στη φασιστική Βουλγαρία (δορυφόρος της Γερμανίας) ή και στη φασιστική Αλβανία (δορυφόρος της Ιταλίας). Στη Δράμα, στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1941, οι ηρωικές εξεγέρσεις των Ελλήνων πατριωτών κατά των Βουλγάρων κατακτητών ήταν οιονεί-αυθόρμητες και, έτσι, κατέληξαν σε μαζικές εκτελέσεις, βασανισμούς, διώξεις και κύματα φυγής του ελληνικού στοιχείου. Αποτέλεσαν, ωστόσο, τις πρώτες ένοπλες εξεγέρσεις σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, το προ-μήνυμα του Υπέρ Πάντων Αγώνα: Πατρίδα ή Θάνατος.

Στις 27 Νοεμβρίου του 1942, «ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα στέλνει περήφανο χαιρετισμό», και σε τρεις μήνες, στις 23 Φεβρουαρίου του 1943, ιδρύεται η Ε.Π.Ο.Ν.. «Ήτανε νέοι, ήταν παιδιά, κι έτυχε να’ ναι και καλή σοδειά», θα γράψει ο ποιητής.

Παρά τα κατά καιρούς λεγόμενα, από κομματικούς γραφειοκράτες και τιμητές της ιστορίας των αγώνων που έδωσαν άλλοι, είναι ένα, μοναδικό και ατσάλινο, το «νήμα» που συνδέει τα:

Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλον κανένα

Μεθύστε με το αθάνατο κρασί του Εικοσιένα.

Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ.

με το:

Ο πόλεμός μας για την ελευθερία της πατρίδας μας θα σμίξει με τον αγώνα των λαών της Ευρώπης και της Αμερικής για την ανεξαρτησία τους, για τις δημοκρατικές ελευθερίες. Θα είναι το ενιαίο μέτωπο των λαών, που αγωνίζονται για την ελευθερία ενάντια στην υποδούλωση και στην απειλή της υποδούλωσης από τα φασιστικά στρατεύματα του Χίτλερ. […] Η υπόθεσή μας είναι δίκαιη, ο εχθρός θα συντριβεί, και εμείς θα νικήσουμε.

Στις 28 Ιουλίου του 1942, μέσα στις φαινομενικά πιο δυσοίωνες συνθήκες, μέσα στους πανηγυρισμούς των χιτλερικών, των προσκυνημένων, και των Αριστερών της χαρτομαντείας, εκδίδεται η Διαταγή 227:

Ούτε ένα βήμα πίσω. Ο Βόλγας έχει μόνο μία όχθη.

Στις 2 Φεβρουαρίου του 1943, οι ναζιστικές, γερμανικές, ιταλικές, ρουμανικές, ουγγρικές και κροατικές στρατιές, και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, συντρίβονται: Το Στάλινγκραντ μένει όρθιο. Στις 23 Αυγούστου, 2.500.000 μαχητές, 7.300 άρματα μάχης, και 2.800 αεροπλάνα, οι αμυντικοί ανθοί των «σταλινικών πεντάχρονων (πλάνων)», όπως τα αποκαλούσε ο Δημήτρης Μπάτσης, κρατούν όρθιο και το Κουρσκ. Έτσι, το έτος 1943 σηματοδοτεί τη μεγάλη στροφή του πολέμου σε παγκόσμια κλίμακα.

Στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, φεύγει ο Κωστής Παλαμάς. Με προπομπό τον Άγγελο Σικελιανό, η πένθιμη τελετή μεταστοιχειώνεται σε πατριωτικό συλλαλητήριο. Μέσα σε μία μόνο στιγμή, δηλαδή, οι λαϊκές μάζες ανακαλύπτουν τον «Αληθινό Παλαμά». Εκείνον τον Παλαμά, τον οποίο, όπως τόνιζε μία μελέτη γραμμένη το 1937, στην Ακτίνα Θ′ των φυλακών της Κέρκυρας, «η αντίδραση βιάζεται μία ώρα αρχύτερα να τον ξεφορτωθεί, να τον χώσει ζωντανό στον τάφο, […] να τον αποκλείσει απ’ τα πλατιά στρώματα του εργαζόμενου έθνους, και να ξοφλήσει μαζί του με μερικές ρηχές φιέστες και παράτες φτηνές.».

Την ίδια περίοδο, τον Φεβρουάριο του 1943, σε σύσκεψη των ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων στο σπίτι των αδερφών Πάτσιου, στο Δισπηλιό Καστοριάς, με επικεφαλής τους Περικλή, Λευτέρη και Γέρο, αποφασίζεται η έναρξη του ένοπλου αγώνα. Στις 3 προς 4 Μαρτίου, οι ανταρτο-ομάδες της Καστοριάς, με επικεφαλής τους Γιαννούλη, Ριζόπουλο, Παπαφλέσσα, Πατσιούρα και Λευτέρη, απελευθερώνουν το Νεστόριο. Σύμφωνα με τη γραπτή μαρτυρία του Νεστορίτη Ιωάννη Λιάμου, «Προς τους συγκεντρωμένους μίλησε ο Λευτέρης. Αφού ανέλυσε τους σκοπούς του Ε.Α.Μ., τέλειωσε αναφωνώντας «Ζήτω η Ελλάς». Τον λόγο του κάλυψαν ουρανομήκεις ζητωκραυγές. Βγάζει αμέσως την κυανόλευκο, και ετοιμάζεται να την υψώσει στο κοντάρι που επί 29 χρόνια κυμάτιζε, και που για πολύ λίγο καιρό υπεστάλη. Αμέσως όλος ο κόσμος σε στάση προσοχής, μικροί και μεγάλοι, άρχισαν τον Εθνικό Ύμνο. Ρίγη συγκινήσεως κατέλαβαν όλον τον κόσμο. Τα δάκρυα έτρεχαν στα μάτια.». Μετά από δύο μέρες, όπως γράφει ο Νεστορίτης Πασχάλης Καδίκας, «συγκροτήθηκε ένα ολόκληρο συγκρότημα ανταρτών, με αρχηγό τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Χρήστο Καρακάση και τον υπολοχαγό Μπέλο Ζήση. Η δύναμή τους, συνολικά, αριθμούσε τους 150 αντάρτες. Το Νεστόριο είχε γίνει πλέον η πρώτη απελευθερωτική κωμόπολη του Νομού Καστοριάς. Εδώ ιδρύθηκε και το πρώτο λαϊκό δικαστήριο, που για πρώτη φορά έδωσε την ποινή του θανάτου σε δύο ντόπιους συνεργάτες των Ιταλών.». Στις 6 Μαρτίου, καταλήγει ο Θανάσης Ζιώγας, «το Τμήμα του Πατσιούρα μπαίνει στο Άργος (Ορεστικό). Στη συγκέντρωση των κατοίκων αναλύθηκαν οι σκοποί του ΕΑΜ. Οι αντάρτες ανοίγουν τις αποθήκες και μοιράζουν το σιτάρι στο λαό. Ταυτόχρονα το Τμήμα του Μπασκάκη μπαίνει στη Μεσοποταμία. Η Καστοριά είναι αποκομμένη από παντού. Όλη η ύπαιθρος Ν/Δ του Αλιάκμονα πανηγυρίζει.».

Το Νεστόριο, επισημαίνει ο Ιωάννης Λιάμος, «έδωσε 480 Ελασίτες στον μόνιμο Ε.Λ.Α.Σ. και 200 στον εφεδρικό Ε.Λ.Α.Σ.. Ούτε κομμουνιστές ήταν όλοι ούτε και τους πίεσε κανένας να καταταγούν σ’ αυτόν, ούτε για γαλόνια ούτε για οφίτσια πήγαιναν. Τους κινούσε η πίστη προς την Πατρίδα και τα ιδανικά της Ελευθερίας, και ο πόθος να ζήσουν μιαν ανθρώπινη ζωή σε μια Λαοκρατούμενη Ελλάδα.». Το Νεστόριο, αυτή η Ακρόπολη της Λευτεριάς, όπως το χαρακτηρίζει ο Θανάσης Ζιώγας, έχει «τεράστια προσφορά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. […] Δέχθηκε 40 εχθρικές επιθέσεις. 680 σπίτια έγιναν στάχτη από τους καταχτητές. Δεκαοχτώ μήνες, μέσα στους οποίους δύο χειμώνες, έζησαν οι νεστορίτικες οικογένειες σε καλύβες, στα δάση και τις σπηλιές. Δεν λύγισαν.».

Τις ίδιες ακριβώς μέρες, 3–5 Μαρτίου του 1943, στις μεγάλες πόλεις, στην Αθήνα, στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλο, ξεσπάει γενική απεργία κατά των σχεδίων των δυνάμεων κατοχής και των ντόπιων συνεργατών τους, για την αποστολή Ελλήνων στη Γερμανία, προκειμένου να εργαστούν σε εργοστάσια. Στην Αθήνα υπάρχουν 18 νεκροί, ενώ οι διαδηλωτές, με το σύνθημα: «Μπρος, λαέ της Αθήνας! Μπρος, αδούλωτη Ελλάδα! Μπρος για τη μάχη των μαχών!», εισβάλουν στο Υπουργείο Εργασίας και καίνε τους καταλόγους με τα ονόματα χιλιάδων πολιτικών επίστρατων. Τελικά, η κυβέρνηση Λογοθετόπουλου, η κατά σειρά δεύτερη κατοχική κυβέρνηση στην Ελλάδα (Δεκέμβριος 1942–Απρίλιος 1943), αναγκάζεται να ακυρώσει το σχετικό ναζιστικό διάταγμα περί «πολιτικής επιστράτευσης». Όλα τα δεδομένα συγκλίνουν στο ότι και στην πατρίδα μας, συνολικά, η κατάσταση αρχίζει να αντιστρέφεται, και στις 8 Ιουλίου του 1943 κυκλοφορεί στην Αθήνα η απόφαση της ΚΕ του Ε.Α.Μ., η οποία καλεί τον ελληνικό λαό να ενωθεί «σ’ ένα πανεθνικό, παλλαϊκό μέτωπο για τη σωτηρία της Μακεδονίας, για το ξεσκλάβωμα της χώρας, για μία Ελλάδα ελεύθερη, ακέραια, ανεξάρτητη και λαοκρατούμενη. […] Θάνατος στους Βουλγάρους εισβολείς! Κάτω οι τύραννοι χιτλεροφασίστες! Ζήτω η Ελληνική Μακεδονία και ο Μακεδονικός λαός! Ζήτω η Ελλάδα μας!».

Μέσα, λοιπόν, στην ανάταση που φέρνουν οι πρώτες αχτίδες φωτός από τη Δυτική Μακεδονία, ο Νίκος Εγγονόπουλος συνθέτει το ποίημά του: «Μπολιβάρ. Ένα ελληνικό ποίημα». Οι ιστορικο-νοηματικοί άξονες είναι: Σιμόν Μπολιβάρ, Οδυσσέας Ανδρούτσος, Νοτιοαμερικανικές Εθνικοαπελευθερωτικές Επαναστάσεις, Ελληνική Επανάσταση του 1821, Κατοχή, Εθνική Αντίσταση, ή με μία λέξη: «Θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά».

Σαν μιλάς, φοβεροί σεισμοί ρημάζουνε το παν,

Από τις επιβλητικές ερημιές της Παταγονίας

μέχρι τα πολύχρωμα νησιά,

Ηφαίστεια ξεπετιούνται στο Περού και ξερνάνε
στα ουράνια την οργή τους,

Σειούνται τα χώματα παντού και τρίζουν

τα εικονίσματα στην Καστοριά,

Τη σιωπηλή πόλη κοντά στη λίμνη.

Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας.

[…]

Ας στηθούν τα κανόνια,

καθαρίστε με τα μάκτρα τα κοίλα,

τα φυτίλια αναμμένα στα χέρια,

Τα τόπια δεξιά. Βρας!

Βρας, αλβανιστί φωτιά: Μπολιβάρ!

Στους τοίχους της Φοιτητικής Λέσχης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, οι σπουδαστές απλώνουν στατιστικούς πίνακες και διαγράμματα, όπου καταγράφονται οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της πατρίδας μας, και διερευνώνται οι οικονομικοτεχνικές δυνατότητες για μία «άλλη Ελλάδα». Εκείνη που θα γεννηθεί με την Απελευθέρωση και θα χτιστεί με τη σχεδιοποιημένη εργασία του Λαού της. Η κεντρική ιδέα είναι:

Οικονομική ανεξαρτησία θα πει βαρειά βιομηχανία. Δηλαδή μεταλλουργία, χημική βιομηχανία, μηχανουργία. […] Το ξένο κεφάλαιο δεν έχει κανένα συμφέρο να φκιάσουμε στην Ελλάδα βαρειά βιομηχανία, δηλ. να εξασφαλίσουμε την οικονομική και κατά προέκταση και την πολιτική ανεξαρτησία της χώρας. Μας θέλει οικονομικά καθυστερημένους, γιατί […] όταν είμαστε οικονομικά καθυστερημένοι, μας κρατά ευκολότερα και πολιτικά στη διάθεσή του σαν όργανό του. […] Η Ελλάδα μπορεί να στηριχτεί πάνω στις δικές της δυνάμεις και να μεγαλουργήσει αποχτώντας μια πραγματικά ανεξάρτητη οικονομική βάση.

Λίγα χρόνια μετά, η επιστημονική απόδειξη αυτής της κεντρικής ιδέας δίνεται στο μεγαλειώδες έργο του Δημήτρη Μπάτση: «Η Βαρειά Βιομηχανία στην Ελλάδα». Και για αυτή, ακριβώς, την απόδειξη ο Δημήτρης Μπάτσης θα επιβραβευτεί: Στις 30 Μαρτίου του 1952 οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασμα, δίπλα στους Ηλία Αργυριάδη, Νίκο Καλούμενο και Νίκο Μπελογιάννη.

Από τότε μέχρι σήμερα μεσολάβησαν πολλά. Ωστόσο, από μία, ορισμένη άποψη, τίποτε δεν μεσολάβησε. Ήδη το 1881, ο Karl Marx, σε μία απάντησή του σε Ολλανδούς Σοσιαλιστές, τόνιζε:

Καμία εξίσωση δεν μπορεί λυθεί, εκτός εάν τα στοιχεία της λύσης της ενέχονται στους όρους της. […] Τα συνέδρια των εργαζομένων ενός έθνους, ιδίως τα σοσιαλιστικά, τα οποία δεν συνδέονται με τις άμεσες, δεδομένες συνθήκες σε αυτό το έθνος, δεν είναι απλώς άχρηστα, αλλά επιβλαβή. Πάντα θα ξεθωριάζουν σε αμέτρητες, μπαγιάτικες κοινοτοπίες.

          Από την ανακοίνωση του «1ου Μνημονίου», στο ακριτικό Καστελόριζο, έως σήμερα, έχει συρθεί πάνω από μία δεκαετία. Η προδρομική σύνθεση «Πεθαίνω σα Χώρα» του Δημήτρη Δημητριάδη, η οποία δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1978, στην Θεσσαλονίκη, απαγγέλει:

Όλοι, άρρωστοι και γέροι (γιατί αυτές μόνο οι δυο κατηγορίες πια υπήρχαν), περίμεναν απ’ τον εχθρό όλα τα καλά – τόση ήταν η απογοήτευση και η θολούρα απ’ την απάτη, την μικρόνοια και την κρόνεια μανία που είχαν επικρατήσει μέχρι τότε συνδυασμένες με μια νοσηρή προσήλωση σε σταματημένους μηχανισμούς της Ιστορίας. […] Τα μεγαλύτερα πλιάτσικα γίνανε στα μουσεία και στα αρχεία του Κράτους. […] Ξανασχεδιάστηκε η ρυμοτομία των πόλεων, που γκρεμίστηκαν συθέμελα και ξαναχτίστηκαν απ’ την αρχή. Η εκμετάλλευση του υπεδάφους πέρασε σε άλλα χέρια. […] Το όνομα της χώρας άλλαξε. Το νέο δε θύμιζε σε τίποτε το παλιό. […] Τι θα είν’ αυτή όταν δεν θα’ χει μείνει τίποτ’ από μας; …Το χώμα της έχει πάρει το σχήμα μου…Το σώμα μου έχει πια τις διαστάσεις της…Έχω μέσα μου τη μοίρα της…Πεθαίνω σα χώρα…

Εκείνη η φωτεινή μελέτη του 1937, η γραμμένη μέσα στο έρεβος της Ακτίνας Θ′, υποστήριζε: «Με το νεκρό παρελθόν δεν μπορεί να ζήσει κανένας. Το σταμάτημα, το δέσιμο, είναι θάνατος για τα άτομα και τα έθνη. […] Το παρόν και το μέλλον του κάθε λαού το αποφασίζει πρώτ’ απ’ όλα η ζωντάνια και η θέλησή του, πούναι ικανές να σαρώσουν κάθε αντιδραστικό εμπόδιο.».

Πατριώτες και Πατριώτισσες του ηρωικού Νεστορίου Καστοριάς, της Ακρόπολης της Λευτεριάς, η σημερινή μέρα είναι μέρα Μνήμης, με οδηγούς την πρώτη αγωνιστική θυσία κατά της Ιταλικής κατοχής, του Χρήστου Ανδρεόπουλου, και τον πυρπολημένο από τους κομιτατζήδες γέροντα Θανάση Πέγιο. Δεν είναι, όμως, μόνο μέρα Μνήμης. Είναι και μέρα Εγρήγορσης, γιατί κάθε τέτοια μέρα:

Λουλούδι φωτιάς βγαίνει στους τάφους

μήνυμα στέλνουν οι πρώτοι νεκροί

Η γνώμη μου είναι ότι όπως για κάθε πεδίο, έτσι και για το πεδίο της Ιστορίας υπάρχουν Θεωρήματα, η αλήθεια των οποίων έχει δοκιμαστεί μέσα στην ίδια την Ιστορία. Από τη Μάχη της Κρήτης έως την πολυμέτωπη Εθνική Αντίσταση στην Μακεδονία, από το ελεύθερο Νεστόριο Καστοριάς έως την Ντιεν Μπιεν Φου, και από εκεί μέχρι τις ερημιές της Παταγονίας, βρίσκεται ένα και το αυτό Θεώρημα, το οποίο είναι, λοιπόν, Θεμελιώδες, αν και απλούστατο στη διατύπωσή του: Patria o Muerte, Πατρίδα ή Θάνατος. Το δύσκολο είναι να ορίζει τη ζωή σου. Τόσο δύσκολο, ώστε αντι-προσφέρει την αθανασία. Αθάνατοι!