Καθώς ανέτειλε το 2021, καλό θα ήταν να προβούμε σε μια ανασκόπηση της αξίας της ΑΟΖ για την χώρα μας και το διεθνές πολιτικοοικονομικό σύστημα.
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1982, σχεδόν 120 χώρες υπέγραψαν τη νέα Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, ολοκληρώνοντας μια από τις σημαντικότερες διεθνείς διασκέψεις.
- Ακόμα θυμάμαι όταν ο Πρεσβευτής Tommy Koh της Σιγκαπούρης, Πρόεδρος της Διάσκεψης δεν υπερέβαλε καθόλου δηλώνοντας, στις 30 Απριλίου 1982, πως “σήμερα έχουμε ένα ραντεβού με την ιστορία”.
- Η Τρίτη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (The Third United Nations Conference on the Law of the Sea ή UNCLOS (από τα αρχικά της στην αγγλική γλώσσα) υπήρξε πραγματικά ένα κοσμοϊστορικό γεγονός. Καμία άλλη παγκόσμια διάσκεψη δεν κράτησε τόσα χρόνια με τη συμμετοχή τόσων πολλών κρατών.
Οι εργασίες της UNCLOS διήρκεσαν από τον Δεκέμβριο του 1973 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1982, οπότε ετέθη για υπογραφή και επικύρωση η νέα Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας. Η Σύμβαση του 1982 διαιρείται σε 17 μέρη (Μέρη Ι-XVII), περιλαμβάνει 320 άρθρα και εννέα παραρτήματα (Παραρτήματα Ι-ΙΧ). Επίσης στην Τελική Πράξη της Διάσκεψης προστίθενται τέσσερις Αποφάσεις (Αποφάσεις I – IV) και έξη Παραρτήματα.
Το κείμενο της νέας Σύμβασης υιοθετήθηκε στις 30 Απριλίου του 1982 με μεγάλη πλειοψηφία: 130 κράτη ψήφισαν υπέρ (ανάμεσά τους η Ελλάδα και η Κύπρος), τέσσερα κράτη ψήφισαν κατά (ΗΠΑ, Τουρκία, Ισραήλ και Βενεζουέλα) και 17 κράτη απέσχον. Αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1982 την UNCLOS υπέγραψαν 120 κράτη (μεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Κύπρος) στο Montego-Bay της Τζαμάικα.
Τέλος, η Σύμβαση προέβλεπε ότι θα ετίθετο σε ισχύ 12 μήνες μετά την επικύρωσή της από 60 κράτη (άρθρο 308). Η UNCLOS τέθηκε σε ισχύ στις 16 Νοεμβρίου 1994, και στο τέλος του 2020 την έχουν επικυρώσει 168 κράτη και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπάρχουν 14 κράτη που έχουν υπογράψει, αλλά δεν έχουν επικυρώσει την Σύμβαση ενώ άλλα 15 κράτη δεν την έχουν υπογράψει. Ανάμεσα σε αυτά είναι η Τουρκία, η Συρία, το Ισραήλ, η Βενεζουέλα και το Περού.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η UNCLOS αποτελεί ιστορικό ορόσημο, καθώς συμβολίζει μια ριζική αλλαγή στην διάρθρωση των διεθνών οικονομικών σχέσεων εισάγοντας στο διεθνές οικονομικό δίκαιο μια σειρά νέων εννοιών οι οποίες, εξεταζόμενες στο σύνολό τους, προσφέρουν το υπόβαθρο για μία νέα διεθνή τάξη πραγμάτων.
Η ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΝΗ
Ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα της Διάσκεψης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας ήταν η δημιουργία και κωδικοποίηση του θεσμού της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Έτσι, δόθηκε ένα τέλος στην χαώδη κατάσταση που επικρατούσε μέχρι τότε στο Διεθνές Δίκαιο Αλιείας.
Με βάση τα άρθρα 55, 56, 57 της νέας Σύμβασης (1982), ως Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη ορίζεται η πέραν και παρακείμενη της αιγιαλίτιδας ζώνης περιοχή, το πλάτος της οποίας μπορεί να φθάσει τα 200 ναυτικά μίλια (ν.μ.) από τις γραμμές βάσης από τις οποίες μετράται το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης.
Εντός της ΑΟΖ το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα σε θέματα που έχουν σχέση με την εξερεύνηση, την εκμετάλλευση, την διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πηγών ζώντων ή μη, των υδάτων, του βυθού και υπεδάφους της θάλασσας, καθώς και κυριαρχικά δικαιώματα, που αφορούν στην εξερεύνηση και οικονομική εκμετάλλευση των ρευμάτων και των υπερκείμενων της θάλασσας ανέμων.
- Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των παράκτιων και άλλων κρατών που αφορούν στα θέματα της αλιείας μέσα στην ΑΟΖ καθορίζονται στην Σύμβαση από τα άρθρα 51, 55, 56, 58-73, 115 και 123, ενώ στις περιοχές της ανοικτής θάλασσας η αλιεία ρυθμίζεται από τα άρθρα 116-120.
- Επιπλέον, στο Παράρτημα Ι της Σύμβασης αναφέρονται τα αποδημητικά είδη ψαριών που βρίσκονται μέσα ή έξω από αυτή την ζώνη.
Εάν όλα τα παράκτια κράτη κάνουν χρήση των δικαιωμάτων τους σε ΑΟΖ 200 ν.μ., τότε η περιοχή των ωκεανών που θα ανήκει σ’ αυτά τα κράτη θα καλύπτει γύρω στα 37,7 εκατ. τετρ. ν.μ. ή το 35,8% της παγκόσμιας θαλάσσιας επιφάνειας. Μέσα στην επικυριαρχία αυτών των ζωνών περιλαμβάνονται πάνω από το 90% της παγκόσμιας αλιείας, πάνω από το 87% των υδρογονανθράκων και γύρω στο 10% των πολυμεταλλικών κονδύλων.
Επομένως, εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί την κρίσιμη σημασία που έχει η ΑΟΖ όχι μόνο για το Δίκαιο της Θάλασσας αλλά γενικότερα για την παγκόσμια οικονομία και τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις.
H ΑΟΖ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
H ΑΟΖ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ
Αυτοί οι αμερικανικοί χάρτες καταδεικνύουν το μεγάλο πρόβλημα της Τουρκίας, που ο Ταγίπ Ερντογάν δεν μπορεί να σκεπάσει προβάλλοντας την θεωρία της «Γαλάζιας Πατρίδας», που ουσιαστικά είναι η «Κόκκινη Πατρίδα» του, μια και η «Γαλάζια Πατρίδα» είναι δικιά μας για τουλάχιστον τέσσερις χιλιάδες χρόνια.
Τα κέρδη που μπορούν να προκύψουν από τη δημιουργία ΑΟΖ μπορεί να είναι σημαντικά , αν π.χ. ένα πολύ μικρό κατοικήσιμο νησάκι βρίσκεται στρατηγικά τοποθετημένο σε απόσταση πέραν των 400 ν.μ. από οποιαδήποτε γειτονική χώρα.
Έτσι, θα μπορεί επί παραδείγματι να εξασφαλίσει αποκλειστική ζώνη για αλιεία και εκμετάλλευση του θαλάσσιου βυθού που να ξεπερνάει τα 125.000 τετραγωνικά μίλια, δηλαδή έκταση μεγαλύτερη από τη Γαλλία! Τέτοιου είδους περιπτώσεις παρουσιάζονται κυρίως στον Ειρηνικό Ωκεανό αλλά και στον Ατλαντικό. Στο Νότιο Ειρηνικό ένα νησιωτικό κράτος, το Κιριμπάτι (πληθυσμός 60,000), που παλαιότερα είχε την ονομασία Νησιά του Γκίλμπερτ, διαθέτει σήμερα ΑΟΖ 770.000 τ.ν.μ.
Η λέξη “αποκλειστική” που προηγείται της “οικονομικής ζώνης” δεν είναι απολύτως ακριβής, εφόσον για ορισμένα θέματα, όπως η αλιεία, η Ζώνη δεν είναι εντελώς αποκλειστική. Ο πρώτος Πρόεδρος της 2ης Επιτροπής Galino Pohl εισηγήθηκε την προσθήκη αυτής της λέξης κατά την διάρκεια της Διάσκεψης και ο όρος επικράτησε μέχρι το τέλος. Η έννοια της αποκλειστικότητας συζητήθηκε αρκετές φορές στην Διάσκεψη, αλλά δεν υπήρξε ευρεία συναίνεση για την ακριβή σημασία της. Πάντως, αναγνωρίζεται η προτεραιότητα που έχει το παράκτιο κράτος σε θέματα που εμπίπτουν στην οικονομική σφαίρα και ανήκουν στα κυριαρχικά του δικαιώματα, τα οποία μπορούν να αποκληθούν “οικονομική κυριαρχία”.
- Τo βασικό επιχείρημα στο οποίο μπορεί να βασισθεί κανείς για να αποδείξει ότι η ΑΟΖ είναι sui generis, προκύπτει από την ανάλυση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των κρατών σ’ αυτή τη ζώνη. Στην ΑΟΖ, ένα μόνο κράτος, το παράκτιο κράτος, στο οποίο ανήκει η ζώνη, έχει κυριαρχικά δικαιώματα για οικονομικούς σκοπούς και δικαιοδοσία για ορισμένες άλλες δραστηριότητες.
Έτσι από την μια μεριά η ΑΟΖ δεν μπορεί να ανήκει στην αιγιαλίτιδα ζώνη όχι μόνο διότι η Σύμβαση ξεκάθαρα αναφέρει ότι η ΑΟΖ αρχίζει μετά την αιγιαλίτιδα ζώνη, αλλά και διότι τα άλλα κράτη διαθέτουν ορισμένα δικαιώματα στην ΑΟΖ, που δεν θα μπορούσαν να επικαλεστούν, εάν η ΑΟΖ αποτελούσε μέρος της αιγιαλίτιδας ζώνης.
Επίσης, η ΑΟΖ δεν μπορεί να ανήκει ούτε στην ανοικτή θάλασσα, για τον απλούστατο λόγο ότι το νομικό καθεστώς της ανοικτής θάλασσας χαρακτηρίζεται από τη συνολική επικράτηση της αρχής της ελευθερίας. Η ανοικτή θάλασσα είναι μια ζώνη, όπου δεν υφίσταται “κυριαρχία”, δηλαδή είναι μια ζώνη κοινής χρήσης από όλα τα κράτη, που βέβαια δεν ισχύει για την ΑΟΖ.
Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι γατί προτάθηκε και τελικά υιοθετήθηκε ΑΟΖ με πλάτος 200 ν.μ. Δηλαδή, γιατί δεν προτιμήθηκε μια απόσταση 50 ν.μ. ή 100 ν.μ. ή 150 ν.μ. ή 500 ν.μ.; Η πιο αποδεκτή ερμηνεία είναι ότι όταν άρχισε η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, ορισμένα κράτη είχαν ήδη υιοθετήσει απόσταση 200 ν.μ. για την αιγιαλίτιδα ζώνη τους.
Τα κράτη αυτά (της Λατινικής Αμερικής και μερικά της Αφρικής) δεν θα δέχονταν να περιορίσουν την κυριαρχία τους σε πλάτος μικρότερο των 200 ν.μ. και πολύ σωστά στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας πολλές αντιπροσωπείες αποφάσισαν να προτείνουν τα 200 ν.μ. ως πλάτος της ΑΟΖ, γιατί έτσι αυξανόταν η πιθανότητα υιοθέτησης από την παγκόσμια κοινότητα.
Επιπλέον, η έννοια της ΑΟΖ είχε γίνει κατανοητή ως μια προστατευτική ζώνη, όπου το παράκτιο κράτος θα διέθετε σοβαρό έλεγχο των ζώντων και μη πλουτοπαραγωγικών πηγών του. Επίσης, η απόσταση των 200 ν.μ. θα περιλάμβανε στις περισσότερες περιπτώσεις όλη την υφαλοκρηπίδα του παράκτιου κράτους, που μέχρι τότε είχε ορισθεί ως η απόσταση όπου το βάθος της θάλασσας φτάνει τα 200 μέτρα.
- Είναι φυσιολογικό διάφορα κράτη να διαχειρίζονται κατά διαφορετικούς τρόπους την δική τους ΑΟΖ ανάλογα με το πολιτικό τους σύστημα, καθώς επίσης για κοινωνικοοικονομικούς, μορφωτικούς και περιβαλλοντολογικούς λόγους. Ανεξάρτητα, όμως, από αυτό, υπάρχουν μερικά γενικά μέτρα που όλα τα παράκτια κράτη πρέπει να υιοθετήσουν για να υπάρξει σωστή διαχείριση.
Έτσι, κάθε κράτος με ΑΟΖ πρέπει να πράξει τα ακόλουθα:
1. Να καθορίσει ποιές περιοχές του θαλασσίου χώρου περιλαμβάνονται στην δική του ΑΟΖ.
2. Να εκτιμήσει, κατά το καλύτερο δυνατόν τρόπο, τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της ΑΟΖ καθώς και τις οικολογικές ισορροπίες αυτής της ζώνης.
3. Να εκτιμήσει, κατά το καλύτερο δυνατό τρόπο, τις διαφορετικές χρήσεις των πλουτοπαραγωγικών πηγών καθώς και την αλληλεπίδρασή τους στην ΑΟΖ.
4. Να θέσει στόχους και προτεραιότητες υιοθετώντας πολιτικές που προάγουν αυτούς τους στόχους και ενσωματώνουν αυτές τις προτεραιότητες.
5. Να ρυθμίσει τις διάφορες δραστηριότητες που θα πραγματοποιηθούν εντός της ΑΟΖ, ώστε αυτές οι δραστηριότητες να προσαρμόζονται στις εθνικές επιλογές και δραστηριότητες.
6. Να συστήσει θεσμικό μηχανισμό για την διαμόρφωση των αποφάσεων και την διαχείριση της ΑΟΖ.
7. Να προσδιορίζει τα προβλήματα που δεν μπορούν να επιλυθούν ή τις ευκαιριες που δεν μπορεί να επωφεληθεί (λόγω των περιορισμών που υφίστανται στην ΑΟΖ) και να αναπτύξει στρατηγική για να ξεπερασθούν τέτοιου είδους ατέλειες.
Κανείς δεν αμφισβητεί τέσσερις βασικές θέσεις σε σχέση με την ΑΟΖ:
- Η ΑΟΖ αποτελεί πλέον αναμφισβήτητα μέρος του εθιμικού διεθνούς δικαίου από τότε που η UNCLOS τέθηκε σε ισχύ στις 16 Νοεμβρίου 1994.
- Η ΑΟΖ, σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, δεν ανήκει στο παράκτιο κράτος ipso jure, αλλά πρέπει σαφώς να ανακηρυχθεί από αυτό. Εάν δεν συμβεί κάτι τέτοιο, ΑΟΖ απλώς δεν υφίσταται. Η θαλάσσια περιοχή (η επιφάνεια και τα υπερκείμενα ύδατα) που δεν θα ανακηρυχθεί ως ΑΟΖ, αποτελεί νομικώς μέρος της ανοικτής θάλασσας.
3. Το νομικό περιεχόμενο αυτού του νέου θεσμού του διεθνούς δικαίου, ορίζεται από το 5ο Μέρος της Σύμβασης. Τα παράκτια κράτη δεν μπορούν να υπερβαίνουν τους περιορισμούς που τους έχουν επιβληθεί από το 5ο Μέρος της Σύμβασης σχετικά με τα δικαιώματά, τις δικαιοδοσίες και τις υποχρεώσεις τους. Έτσι “άλλα” κράτη έχουν δικαιώματα στην ΑΟΖ ενός παράκτιου κράτους και το παράκτιο κράτος δεν μπορεί να δημιουργήσει ΑΟΖ που να υπερβαίνει τα 200 ν.μ.
4. Κανένα κράτος ή ομάδα κρατών δεν έχει το δικαίωμα να ισχυρισθεί ότι κάποιο παράκτιο κράτος δεν μπορεί να ανακηρύξει την δική του ΑΟΖ. Αν και πότε ένα παράκτιο κράτος ανακηρύξει τη δική του ΑΟΖ ανήκει εντελώς στη δική του δικαιοδοσία.
Το φάντασμα της υφαλοκρηπίδας
Η έννοια της Υφαλοκρηπίδας που ισχύει από το 1945, διατηρήθηκε και στη νέα Σύμβαση του 1982, παρά την αποδοχή της νέας έννοιας της ΑΟΖ και παρότι η ΑΟΖ των περισσότερων κρατών υπερκαλύπτει την υφαλοκρηπίδα τους.
Επιπλέον η υιοθέτηση της αρχής της απόστασης αντί αυτής της γεωλογίας φέρνει την έννοια της υφαλοκρηπίδας ακόμη πιο κοντά σ’ αυτή της ΑΟΖ. Κατά την διάρκεια της UNCLOS κυριάρχησαν δυο διαφορετικές θέσεις σχετικά με το θέμα της διατήρησης της υφαλοκρηπίδας μετά την δημιουργία της ΑΟΖ.
Η πρώτη, που ήταν και η πιο λογική, υποστήριξε την συγχώνευση των δυο ζωνών σε ένα νέο καθεστώς, που θα ρύθμιζε τους ζωντανούς και μη πόρους μέχρι την απόσταση των 200 ν.μ. Η δεύτερη θέση, που τελικά επικράτησε, ήθελε τα δυο καθεστώτα να διατηρήσουν την αυτονομία τους.
Χρειάζεται εδώ να δούμε τους λόγους γιατί αυτή η θέση επικράτησε.
Το άρθρο της UNCLOS για την ΑΟΖ αναφέρει:
Άρθρο 56 Δικαιώματα, δικαιοδοσίες και υποχρεώσεις του παράκτιου κράτους στην αποκλειστική οικονομική ζώνη
- Στην αποκλειστική οικονομική ζώνη το παράκτιο κράτος έχει:
α) κυριαρχικά δικαιώματα που αποσκοπούν στην εξερεύνηση, εκμετάλλευση, διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πόρων, ζωντανών ή μη, των υπερκειμένων του βυθού της θάλασσας υδάτων, του βυθού της θάλασσας και του υπεδάφους αυτού, ως επίσης και με άλλες δραστηριότητες για την οικονομική εκμετάλλευση και εξερεύνηση της ζώνης, όπως η παραγωγή ενέργειας από τα ύδατα, τα ρεύματα και τους ανέμους.
Το άρθρο αυτό εξαφάνισε την υφαλοκρηπίδα αλλά όχι και τους οπαδούς της. Η πλειοψηφία των αντιπροσώπων των περισσοτέρων κρατών είχαν γράψει διδακτορικές διατριβές, άρθρα και βιβλία για την υφαλοκρηπίδα και δεν ήθελαν να πάνε χαμένες οι εργασίες τους. Δυστυχώς οι νομικοί της ελληνικής αντιπροσωπείας, για τους ίδιους λόγους, υιοθέτησαν την ίδια στάση.
Νομίζω ότι ήταν σφάλμα της ελληνικής αντιπροσωπείας να υποστηρίξει την δεύτερη θέση και όχι την πρώτη, που υιοθέτησαν οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Έτσι θα αφαιρούσαμε το θέμα της υφαλοκρηπίδας από τις ατέρμονες συζητήσεις που διεξαγουμε για πάνω από 40 χρόνια με την Τουρκία.
Έτσι γράφεται μερικές φορές η διπλωματική ιστορία. Ο βυθός ανήκει στην ΑΟΖ και στην υφαλοκρηπίδα.
Επίλογος
Η Τουρκία με επιθετικότητα και ασύστολο θράσος συνεχίζει για 40 χρόνια μια επιθετική και επεκτατική πολιτική στο Αιγαίο και τα τελευταία χρόνια και στο σύμπλεγμα του Καστελόριζου, προβάλλοντας συνεχώς αβάσιμες διεκδικήσεις παραβιάζοντας όλους τους κανόνες του διεθνούς δικαίου.
Όπως έγραψε ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Οικονομίδης, νομικός σύμβουλος του ΥΠΕΞ:
«Η επεκτατική συμπεριφορά της Τουρκίας, η οποία εμφανώς δεν συνάδει με την σύγχρονη εποχή, στηρίζεται κυρίως σε τρεις παράγοντες:
- στην ισχύ έναντι της χώρας μας,
- στην αδυναμία του διεθνούς συστήματος να επιβάλει την εφαρμογή των διεθνών κανόνων και
- στην αδιαφορία των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες εξακολουθούν πάντοτε να τοποθετούν το ατομικό τους συμφέρον υπεράνω του γενικού συμφέροντος της διεθνούς κοινότητας ως συνόλου.
Από την άλλη πλευρά, η χώρα μας, χωρίς σχέδιο και προγραμματισμό, δεν μπορεί παρά να ακολουθεί αμυντική πολιτική, πολλές φορές πυροσβεστικού χαρακτήρα. Μόνιμο χαρακτηριστικό της είναι η ατολμία με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ασκήσει νόμιμα δικαιώματα που της παρέχει το διεθνές δίκαιο και μερικές φορές και η υποχωρητικότητα.»
Του ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΡΥΩΤΗ
