Η συμβολή του Κ.Μαρξ στην προοδευτική σκέψη της ανθρωπότητας
Φέτος κλείνουν 200 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου διανοητή της ανθρωπότητας, Καρλ Μαρξ (Karl Marx), ο οποίος γεννήθηκε στις 5 Μαΐου 1818 στην πόλη Τριρ της Πρωσικής Ρηνανίας. Ήταν δεύτερο από τα επτά παιδιά του νομικού Χέρσελ Μορντεκάι (εβραϊκής καταγωγής), ο οποίος δύο χρόνια πριν από τη γέννηση του Καρλ, βαπτίστηκε χριστιανός, προσχωρώντας στην Ευαγγελική Εκκλησία της Πρωσίας με το όνομα Χάινριχ Μαρξ. Ο Καρλ Μαρξ σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, ενώ ο τίτλος της διδακτορικής του διατριβής αφορούσε τη διαφορά μεταξύ της φιλοσοφίας του Δημόκριτου και του Επικούρου.
Η συμβολή του Μαρξ
Για τη συμβολή του Μαρξ στην προοδευτική σκέψη της ανθρωπότητας και το διεθνές επαναστατικό κίνημα, έχουν γραφεί πολλά. Όμως την καλύτερη συνόψιση της προσφοράς του, την έδωσε ο φίλος του Φρειδερίκος Ένγκελς, στον επικήδειο που εκφώνησε στο νεκροταφείο του Highgate του Λονδίνου, στις 17 Μάρτη 1883, τη μέρα της κηδείας του.
Εκεί ο Φρειδερίκος Ένγκελς τόνισε μεταξύ άλλων:
«Ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που διατύπωσε την υλιστική αντίληψη της ιστορίας.! Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της οργανικής φύσης, ο Μαρξ ανακάλυψη το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας». Με άλλα λόγια έδειξε, ότι ο κόσμος και ειδικότερα η ανθρώπινη κοινωνία, δεν ήταν ένα συμπαγές κρύσταλλο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται και βαδίζει από κατώτερες προς ανώτερες μορφές οργάνωσης. Ειδικότερα έδειξε ότι η ανθρώπινη κοινωνία, στην πορεία ανάπτυξης και εξέλιξης της, περνάει από διάφορα κοινωνικά συστήματα. Από την πρωτόγονη κοινωνία, στην κοινωνία της δουλοκτησίας, σε συνέχεια στη φεουδαρχία, αργότερα στον καπιταλισμό, ο οποίος αναπόφευκτα θα δώσει τη θέση του στο σοσιαλισμό. Με άλλα λόγια ο Μαρξ έδειξε ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν ήταν αιώνιο και αμετάβλητο, αλλά μια ιστορική βαθμίδα εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Στην εισαγωγή της «Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» (1859) που θεωρείται από τα καλύτερα κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο Μαρξ γράφει χαρακτηριστικά.
«…Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, οι άνθρωποι,\ έρχονται σε καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέληση τους σχέσεις παραγωγής, που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής, αποτελεί την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας, την πραγματική βάση, που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής, καθορίζει την κοινωνική, πολιτική και πνευματική πορεία (προτσές) της ζωής γενικά. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους, μα αντίθετα το κοινωνικό είναι καθορίζει τη συνείδηση τους. Σε μια ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή – πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική για αυτό έκφραση – με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις ποίες είχαν κινηθεί ως τώρα. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης»…
Η δεύτερη μεγάλη συνεισφορά του Μαρξ, ήταν η βαθιά και ολοκληρωμένη μελέτη των νόμων κίνησης του καπιταλιστικού συστήματος. Αρχίζει τη μελέτη του με την ανάλυση του «εμπορεύματος», που αποτελεί το «κύτταρο» των οικονομικών σχέσεων του καπιταλισμού και καθορίζει την ανάπτυξη και ιστορικά του όρια. Όπως τονίζει στον Πρόλογο του Α’ τόμου του «Κεφαλαίου», «αυτό που έχω να ερευνήσω σε τούτο το έργο, είναι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής και οι σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής που αντιστοιχούν σε αυτόν»…
Πολλοί προηγούμενοι ερευνητές, κυρίως οι κλασσικοί της αστικής πολιτικής οικονομίας (Ο.Πέττυ, Α.Σμιθ, Ν.Ρικάρντο), είχαν μιλήσει για το νόμο της αξίας (εργασιακή θεωρία της αξίας), που βρίσκεται στη βάση της ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Δεν μπόρεσαν όμως να βρουν την πηγή του κέρδους – την υπεραξία – και το σύνθετο πλέγμα οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων που δημιουργεί η παραγωγή και ιδιοποίηση της υπεραξίας. Ο μόνος διανοητής στην αρχαιότητα που είχε προσεγγίσει την έννοια του νόμου της αξίας ήταν ο Αριστοτέλης, για τον οποίο ο Μαρξ κάνει ειδική αναφορά στα έργα του. Ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά τα έργα των αρχαίων ελλήνων διανοητών, μιλούσε άπταιστα αρχαία ελληνικά και ο αγαπημένος του τραγικός ποιητής ήταν ο Αισχύλος. Οι κόρες του στην 50η επέτειο των γενεθλίων του, του ζήτησαν να τους απαγγείλει «Προμηθέα Δεσμώτη».!!
Όπως σημειώνει ο Ένγκελς «με την ανακάλυψη της υπεραξίας φωτίστηκαν με μιας όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο κα των σοσιαλιστικών κριτικών, που είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι». Ο Μαρξ στο βασικό του έργο «Το Κεφάλαιο», έδειξε τον εκμεταλλευτικό και καταπιεστικό χαρακτήρα του συστήματος και τους όρους εκμετάλλευσης του μισθωτού εργάτη. Έδειξε ότι παρά την τεράστια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που ο καπιταλισμός δημιουργεί, γεννάει ταυτόχρονα ανεργία, κρίσεις, εκμετάλλευση, δυστυχία, πολέμους κά. Ακριβώς λόγω του εκμεταλλευτικού και αλλοτριωτικού χαρακτήρα των σχέσεων που δημιουργεί, γεννάει μια ανειρήνευτη ταξική πάλη μεταξύ καπιταλιστών και εργατών και γενικότερα μεταξύ εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων, που σταματάει μόνο όταν σταματήσει η εκμετάλλευση «ανθρώπου από άνθρωπο». Όταν δηλαδή η κοινωνία περάσει από το σύστημα της μισθωτής δουλείας σε ένα άλλο κοινωνικό σύστημα, το κομμουνιστικό με πρώτο στάδιο το σοσιαλιστικό.
Με αφορμή την έκδοση του Α’ τόμου του Κεφαλαίου (1867), ο Μαρξ γράφει στον Έγκελς μια συγκινητική επιστολή:
«Αγαπητέ Φρεντ,
Σε σένα μόνο χρωστώ ότι αυτό έγινε δυνατό.
Χωρίς τη δική σου αυτοθυσία για μένα, θα μου ήταν αδύνατο να κάνω την τεράστια αυτή δουλειά για τους τρεις τόμους. Σε φιλώ γεμάτος ευγνωμοσύνη.
Χαίρε αγαπημένε μου, ακριβέ μου φίλε».!
Αξίζει να σημειώσουμε ότι τον Α’ τόμο ο Μαρξ τον αφιέρωσε στο Βίλχεμ Βολφ, «πιστό, τολμηρό, ευγενικό, πρωτοπόρο αγωνιστή του προλεταριάτου»!
Όμως η συνεισφορά του Μαρξ δεν εξαντλείται σε αυτά. Πολλοί φιλόσοφοι, οικονομολόγοι και προοδευτικοί διανοούμενοι πριν το Μαρξ, είχαν διαπιστώσει και καταγγείλει τα αρνητικά του καπιταλισμού και πρόβαλαν την ιδέα μιας άλλης καλύτερης κοινωνίας. Όμως την έβλεπαν να εμφανίζεται είτε με την ανάπτυξη της «φιλανθρωπίας», είτε με την «καλή θέληση», είτε με τον «περιορισμό» των αρνητικών πλευρών του συστήματος. Δηλαδή έβλεπαν την πραγματοποίηση της με έναν «ουτοπικό», εξωπραγματικό, μη ρεαλιστικό τρόπο. Ο Μαρξ κριτικάροντας αυτή τη στάση των διανοητών, θα πει χαρακτηριστικά. «Οι μέχρι τώρα φιλόσοφοι εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο. Το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε».!!
Μέσα από τη μελέτη της καπιταλιστικής κοινωνίας, ο Μαρξ ανακάλυψε εκείνη την κοινωνική τάξη που ήταν προορισμένη να ανατρέψει την κυριαρχία του κεφαλαίου και να εγκαθιδρύσει ένα νέο σύστημα το σοσιαλισμό. Δηλαδή το «προλεταριάτο» τη σύγχρονη εργατική τάξη, που μέσα από την οργάνωση και ανάπτυξη της ταξικής πάλης (σε οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο), παίρνει την εξουσία από την αστική τάξη και εγκαθιδρύει την εξουσία των άμεσων παραγωγών. Τον ιστορικό ρόλο του «προλεταριάτου», ο Μαρξ τον προσδιόρισε με τα λόγια: «ο καπιταλισμός γεννά το νεκροθάφτη του, το σύγχρονο προλεταριάτο».!
Η ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος και η διατύπωση του ιστορικού ρόλου της εργατικής τάξης, η απόδειξη ότι το σύστημα αυτό είναι προσωρινό και όχι αιώνιο όπως πρόβαλλαν οι αστοί, όλα αυτά είχαν μεγάλη σημασία, διότι εξόπλισαν τους εργάτες σε κάθε γωνιά της γης, με μια επιστημονική κοσμοθεωρία που έδειχνε τον ιστορικό τους ρόλο στη σύγχρονη αστική κοινωνία. Τα συμπεράσματα αυτά ήταν φυσικό να προκαλέσουν την ανησυχία και μήνη των καπιταλιστών. Ο ίδιος ο Μαρξ με τη δημοσίευση του «Κεφαλαίου» θα πει χαρακτηριστικά: Το «Κεφάλαιο» ήταν η μεγαλύτερη βόμβα που έπεσε στο κεφάλι της αστικής τάξης. (Γράμμα του Μαρξ στο Μπαιϊκερ 17.4.1867).
Όμως υπάρχει κάτι ακόμα, που μόνο για αυτό, όπως τονίζει ο Ένγκελς, θα άξιζε να μείνει αθάνατος. Ο Μαρξ δεν ήταν μόνο επαναστάτης στη σκέψη, αλλά και στην πράξη. Ασχολήθηκε ενεργά με την οργάνωση της πάλης της εργατικής τάξης και θεωρείται ο πατέρας της Α’ Διεθνούς, δηλαδή της διεθνούς οργάνωσης του προλεταριάτου που ιδρύθηκε στο Λονδίνο το 1864, με στόχο να συντονίσει την πάλη των εργατών σε παγκόσμια κλίμακα κατά του κεφαλαίου. Το σύνθημα «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε» στην προμετωπίδα του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» (που έγραψε από κοινού με τον Ένγκελς το 1848), δείχνει ότι οι εργάτες σε όλο τον κόσμο δεν είχαν τίποτα να χωρίσουν μεταξύ τους, αντίθετα είχαν έναν κοινό εχθρό, το «κεφάλαιο».
Για να φανεί ο μεγάλος ηρωισμός της γραφής του «Κεφαλαίου» από τον Μαρξ, αξίζει να επισημάνουμε ότι στην προσπάθεια ολοκλήρωσης του έργου, πέρασε πολλές στερήσεις, βάσανα και φτώχεια. Από τις άσχημες συνθήκες του ίδιου και της οικογένεια του, πέθαναν 4 από τα 7 παιδιά του. Μόνο η συμπαράσταση του φίλου του Ένγκελς (που τον στήριζε οικονομικά) και της γυναίκας του Τζέϋν (που κατανόησε βαθιά το έργο του, στάθηκε σταθερά δίπλα του και μοιράστηκε τα βάσανα της ζωής του), έγινε δυνατό να ολοκληρώσει τα κυριότερα μέρη του. Ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου» δημοσιεύτηκε το 1867, ενώ οι υπόλοιποι μετά το θάνατο του Μαρξ (1883). Την επιμέλεια των χειρογράφων είχε ανέλαβε ο ίδιος ο Ένγκελς, ο οποίος βάζοντας στην άκρη δικά του σχέδια μελετών, συνέβαλε ουσιαστικά στην ολοκλήρωση του πολύτιμου αυτού του έργου. Έτσι το 1885 εκδόθηκε ο δεύτερος τόμος, ο οποίος επανεκδόθηκε με οριακές βελτιώσεις από τον ίδιο το 1893, ενώ το 1894 εκδόθηκε ο τρίτος τόμος.
Όσον αφορά τον λεγόμενο τέταρτο τόμο, που αναφέρεται στις «θεωρίες για την υπεραξία» (τρία βιβλία), εκδόθηκε αργότερα, αρχικά από τον Κάουτσκι (1905-1910) με πολλές παραλήψεις, ενώ η πλήρης έκδοση του έγινε από το Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της Μόσχας (1954-1961). Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε στη δεκαετία ’80 από τη «Σύγχρονη Εποχή», σε μετάφραση Παναγιώτη Μαυρομάτη, ο οποίος είχε ήδη μεταφράσει και τους τρεις τόμους του «Κεφαλαίου». Για τη μεγαλοσύνη της σκέψης του Μαρξ, ο Ένγκελς θα πει χαρακτηριστικά. «Εμείς οι άλλοι το πολύ να είμαστε ταλέντα, ο Μαρξ ήταν ιδιοφυΐα».!
Επίλογος
Ίσως κάποιος αναρωτηθεί ….«ωραίες και καλές οι αναλύσεις και τα οράματα, αλλά τι γίνεται σήμερα»; Ισχύουν τα συμπέρασμα του Μαρξ και ποιος είναι ο «οδικός χάρτης» (ή το «φωτεινό μονοπάτι») υπέρβασης του καπιταλισμού και απελευθέρωσης της εργατικής τάξης από την καταπίεση και την εκμετάλλευση;
Ο Μαρξ μελέτησε τα γενικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, στην ειδική μορφή που είχε την εποχή που ζούσε. Δηλαδή τον «ελεύθερο ανταγωνισμό». Προς το τέλος του 19ου αιώνα – αρχές 20ου, ο καπιταλισμός πέρασε σε νέο στάδιο, τον ιμπεριαλισμό, με την ανάπτυξη και κυριαρχία των μονοπωλίων στην οικονομική ζωή σε ποικίλες μορφές τους. Ο Λένιν, ακολουθώντας τη μέθοδο ανάλυσης του Μαρξ, προσδιόρισε πριν 100 χρόνια τα βασικά χαρακτηριστικά του νέου σταδίου ανάπτυξης του τον ιμπεριαλισμό. Αυτόν δηλαδή τον ιμπεριαλισμό βιώνουμε και σήμερα με κυρίαρχο μοντέλο διαχείρισης τον νεοφιλελευθερισμό.
Ασφαλώς ο σημερινός ιμπεριαλισμός, έχει πολλά νέα γνωρίσματα σε σχέση με εκείνον των αρχών του περασμένου αιώνα (πχ. ολοκληρώσεις). Ωστόσο τα βασικά του γνωρίσματα παραμένουν αναλλοίωτα και κυρίως: η «μονοπωλιακή σχέση» και η απόσπαση μονοπωλιακού υπερκέρδους, η εντατικότερη ανισοκατανομή εισοδήματος και πλούτου υπέρ της χρηματιστικής ολιγαρχίας, η αυξανόμενη πόλωση «πλούτου-φτώχειας» σε κάθε χώρα και σε παγκόσμια κλίμακα, κά, γεγονός που φέρνει πιο κοντά – με αναγκαιότητα «φυσικού νόμου» που θάλεγε κι ο Μαρξ – την ανάγκη «απαλλοτρίωσης των απαλλοτριωτών» και μετάβασης σε ένα άλλο, ανώτερο σύστημα κοινωνικής συγκρότησης. Πώς θα γίνει αυτό; «Παρ’ ότι δεν υπάρχει μια για πάντα δοσμένη απάντηση … υπάρχει ωστόσο σίγουρη ιστορική επιλογή». Το μέλλον της ανθρωπότητας δεν μπορεί να είναι η επιστροφή στη «βαρβαρότητα», αλλά ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός.!
Ο Γιάννης Τόλιος είναι μέλος του Π.Σ. της ΛΑ.Ε. διδάκτωρ Οικονομικών, συντονιστής του «ΜΑΧΩΜΕ»
