Τέχνη και επανάσταση – η ρώσικη εμπειρία του 1917

Το θέμα «Τέχνη και Επα­νά­στα­ση» αφορά στη «συ­νά­ντη­ση» της τέ­χνης με την Επα­νά­στα­ση, με απο­κο­ρύ­φω­μα την Ρώ­σι­κη Επα­νά­στα­ση και την πο­λι­τι­στι­κή έκρη­ξη της πε­ρί­φη­μης «Ρώ­σι­κης Πρω­το­πο­ρί­ας». Αφορά ταυ­τό­χρο­να στη «συ­νά­ντη­ση» του μαρ­ξι­σμού, ως  θε­ω­ρία της επα­νά­στα­σης, με την τέχνη.

Με το βήμα το πλατύ, βα­δί­ζουν πέρα…
Πίσω, ο πει­να­σμέ­νος σκύ­λος…
Μπρος, μ’ αι­μά­τι­νη πα­ντιέ­ρα
άφα­ντος πίσω απ’ το χιόνι…
κι ούτε σφαί­ρα τον λα­βώ­νει,
πάνω από την κα­ται­γί­δα
μ’ ένα βήμα που­που­λέ­νιο
σ’ ένα σπί­θι­σμα νι­φά­δων μαρ­γα­ρι­τα­ρέ­νιο,
με στε­φά­νι από άσπρα ρόδα…
σιω­πη­λός…
πάει μπρο­στά
ο Ιη­σούς Χρι­στός!

Αλε­ξά­ντερ Μπλοκ, “Οι Δώ­δε­κα”
1
Φέτος γιορ­τά­ζου­με τα 100 χρό­νια από τον Οκτώ­βρη του 1917 σε συν­θή­κες που κα­θο­ρί­ζο­νται από το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της κα­πι­τα­λι­στι­κής «πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης» και του ΤΙΝΑ (There Is No Alternative, Δεν Υπάρ­χει Εναλ­λα­κτι­κή Λύση), καθώς και της με­τα­μο­ντέρ­νας ιδε­ο­λο­γι­κής και πο­λι­τι­στι­κής ερή­μου (το «τέλος της Ιστο­ρί­ας»), βαθιά στην δίνη της πα­ρακ­μής και της κρί­σης της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης στρα­τη­γι­κής. Μέσα στα αδιέ­ξο­δα της κα­πι­τα­λι­στι­κής κρί­σης, που οδη­γούν στην πε­ρι­στο­λή της δη­μο­κρα­τί­ας και αυ­ξά­νουν την πα­ρου­σία του πο­λέ­μου διε­θνώς, οι κοι­νω­νί­ες στε­νά­ζουν, ενί­ο­τε εκ­φρά­ζο­νται εκρη­κτι­κά και η «ζή­τη­ση» για εναλ­λα­κτι­κή λύση, συχνά εντε­λώς πιο συ­γκε­κρι­μέ­να για ρι­ζο­σπα­στι­κή αρι­στε­ρή απά­ντη­ση, εμ­φα­νί­ζε­ται σε κάθε ευ­και­ρία (ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, Κόρ­μπιν, Με­λαν­σόν, Σά­ντερς). Εντού­τοις, τα στρα­τη­γι­κά προ­βλή­μα­τα της Αρι­στε­ράς στην εποχή μας υπο­νο­μεύ­ουν τη νι­κη­φό­ρα προ­ο­πτι­κή και -όπως δυ­στυ­χώς βιώ­νου­με σή­με­ρα στην Ελ­λά­δα- μπο­ρούν να οδη­γή­σουν σε τρα­γω­δί­ες. Η τραυ­μα­τι­κή εμπει­ρία της μνη­μο­νια­κής κυ­βερ­νη­τι­κής κα­τά­λη­ξης μιας δια­δι­κα­σί­ας κοι­νω­νι­κής και πο­λι­τι­κής ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­σης προς τ’ αρι­στε­ρά που γεν­νή­θη­κε ακρι­βώς από το ξέ­σπα­σμα της κρί­σης και την επι­βο­λή της σκλη­ρής τα­ξι­κής λι­τό­τη­τας των μνη­μο­νί­ων, έχει οδη­γή­σει σε απο­γο­ή­τευ­ση και υπο­χώ­ρη­ση το μα­ζι­κό κί­νη­μα και σε αμη­χα­νία, σε­χτα­ρι­σμό και ητ­το­πά­θεια την Αρι­στε­ρά, όσο κι αν το πο­λι­τι­κό κενό στα αρι­στε­ρά του ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ «βοά». Το ερώ­τη­μα της επι­και­ρό­τη­τας του Σο­σια­λι­σμού και μά­λι­στα του πε­ριε­χο­μέ­νου αυτού του στό­χου (τί είναι ο Σο­σια­λι­σμός ή ποιός Σο­σια­λι­σμός), ιδιαί­τε­ρα μετά την κα­τάρ­ρευ­ση κάθε ανα­φο­ράς σε «υπαρ­κτό» υπό­δειγ­μα (ΕΣΣΔ, Κίνα), βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο της ιστο­ρι­κής πρό­κλη­σης. Η «επι­στρο­φή» στις κο­ρυ­φαί­ες επα­να­στα­τι­κές εμπει­ρί­ες του 20ου αιώνα, το ξα­να­κοί­ταγ­μα της Ρώ­σι­κης Επα­νά­στα­σης, απαλ­λαγ­μέ­νο από το βάρος και την επιρ­ροή των κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κών κα­θε­στώ­των στην Αρι­στε­ρά και στους λαούς, κρύ­βει πο­λύ­τι­μα στοι­χεία της απά­ντη­σης. Ση­μα­ντι­κή πτυχή της απο­τε­λεί και το ζή­τη­μα της τέ­χνης.
Το θέμα «Τέχνη και Επα­νά­στα­ση» αφορά στη «συ­νά­ντη­ση» της τέ­χνης με την Επα­νά­στα­ση, με απο­κο­ρύ­φω­μα την Ρώ­σι­κη Επα­νά­στα­ση και την πο­λι­τι­στι­κή έκρη­ξη της πε­ρί­φη­μης «Ρώ­σι­κης Πρω­το­πο­ρί­ας». Αφορά ταυ­τό­χρο­να στη «συ­νά­ντη­ση» του μαρ­ξι­σμού, ως  θε­ω­ρία της επα­νά­στα­σης, με την τέχνη. Η πυκνή και έντο­νη συ­ζή­τη­ση που ανα­πτύ­χθη­κε τον Οκτώ­βρη, η στάση των καλ­λι­τε­χνών, οι το­πο­θε­τή­σεις και οι επι­λο­γές των ηγε­τι­κών στε­λε­χών και δια­νο­ού­με­νων του κόμ­μα­τος απο­τε­λούν ση­μα­ντι­κή συ­νει­σφο­ρά στην οι­κο­δό­μη­ση της μαρ­ξι­στι­κής θε­ω­ρί­ας και κρι­τι­κής για την τέχνη, και όχι μόνο. Ανα­δει­κνύ­ει και προ­βάλ­λει πολ­λές άλλες πτυ­χές που αφο­ρούν στην πο­λι­τι­κή, στο κόμμα και πάνω απ’ όλα στην αντί­λη­ψη για τη νέα εξου­σία που εγκα­θι­δρύ­ει η επα­νά­στα­ση.
Η επα­νά­στα­ση συν­δέ­θη­κε με την πο­λι­τι­στι­κή έκρη­ξη όχι μόνο ποιο­τι­κά, μέσω των διά­ση­μων ιστο­ρι­κών εκ­προ­σώ­πων της πε­ριό­δου (Μα­για­κόφ­σκι, Μπλοκ, Εσέ­νιν, Μά­ντελ­σταμ, Πιλ­νιάκ, Γκόρ­κι, Φα­ντέ­γιεφ –  Μά­λε­βιτς, Τά­τλιν, Κα­ντίν­σκι, Ρον­τσέν­κο, Σα­γκάλ, Γκον­τσά­ρε­βα, Πό­πο­βα, Ελ Λι­σί­τσκι, Λα­ριό­νοφ, Πέβσ­νερ, Γκά­μπο, Μπουρ­λιούκ  – Μέ­γιελ­χοντ, Στα­νι­σλάφ­σκι, – Αϊ­ζεν­στάιν, Ζίν­γκα Βέρ­τοφ, Πο­ντόφ­κιν, Ντοβ­ζέν­κο – Προ­κό­πιεφ, Σο­στα­κό­βιτς, Ραχ­μά­νι­νοφ είναι  μόνο με­ρι­κά ονό­μα­τα που «έγρα­ψαν ιστο­ρία» στη λο­γο­τε­χνία και την ποί­η­ση, στις ει­κα­στι­κές τέ­χνες, στο design, στο θέ­α­τρο, στον κι­νη­μα­το­γρά­φο, στην μου­σι­κή) αλλά και πο­σο­τι­κά, μέσω των εκα­το­ντά­δων «ανώ­νυ­μων» νέων καλ­λι­τε­χνών και των χι­λιά­δων του λαού που με­τεί­χαν στην πο­λι­τι­σμι­κή μέ­θε­ξη. Δεν είναι εξάλ­λου τυ­χαίο ότι στους κόλ­πους της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας ανα­δεί­χτη­καν πλή­θος ση­μα­ντι­κών γυ­ναι­κών καλ­λι­τέ­χνι­δων –κάτι εντε­λώς πρω­τό­τυ­πο στην ιστο­ρία της τέ­χνης. Το νέο, επα­να­στα­τι­κό κα­θε­στώς συ­νέ­δρα­με και στή­ρι­ξε την πο­λι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα σε συν­θή­κες εμ­φυ­λί­ου πο­λέ­μου και από­λυ­της οι­κο­νο­μι­κής έν­δειας, ενώ τα σχε­δόν 70 χρό­νια κρα­τι­κού κα­πι­τα­λι­σμού που ακο­λού­θη­σαν, μιας διε­θνούς υπερ­δύ­να­μης, πολύ λίγα έχουν να επι­δεί­ξουν, συ­γκρι­τι­κά, στο πεδίο: «…Αντί­θε­τα με τους πε­ρισ­σό­τε­ρους Μπολ­σε­βί­κους του 1917, που τους είχαν προ­σφέ­ρει την ευ­και­ρία τους, οι πε­ρισ­σό­τε­ροι καλ­λι­τέ­χνες της ει­κα­στι­κής πρω­το­πο­ρί­ας επέ­ζη­σαν από την τρο­μο­κρα­τία του Στά­λιν, το έργο τους όμως, θαμ­μέ­νο σε ρω­σι­κά μου­σεία και ιδιω­τι­κές συλ­λο­γές, έμοια­ζε ξε­χα­σμέ­νο. Και όμως, σή­με­ρα όλοι μας ζούμε ακόμα σ’ έναν ει­κα­στι­κό κόσμο που επι­νο­ή­θη­κε από αυ­τούς στα δέκα χρό­νια μετά την επα­νά­στα­ση» 2.  Με­τα­ξύ άλλων, η σύ­ντο­μη ζωή της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας και το άδοξο τέλος της απο­τε­λεί εμ­φα­τι­κή έν­δει­ξη, αν όχι από­δει­ξη, του αντε­πα­να­στα­τι­κού χα­ρα­κτή­ρα του στα­λι­νι­κού κα­θε­στώ­τος.
Η σχέση του φαι­νο­μέ­νου της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας με την κοι­νω­νι­κή δια­δι­κα­σία στη Ρωσία και -ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο- με το κόμμα των μπολ­σε­βί­κων υπο­τι­μά­ται από την αστι­κή ιστο­ρι­κή ματιά, όχι όμως και το ίδιο το καλ­λι­τε­χνι­κό φαι­νό­με­νο.
Φέτος, διορ­γα­νώ­θη­κε στο Λον­δί­νο, στη Βα­σι­λι­κή Ακα­δη­μία Τε­χνών, με­τα­ξύ Φε­βρουα­ρί­ου και Απρι­λί­ου, μια με­γά­λη έκ­θε­ση αφιε­ρω­μέ­νη στην ρώ­σι­κη πρω­το­πο­ρία. Ο τρό­πος με τον οποίο αντι­με­τω­πί­στη­κε από τους επι­με­λη­τές της υπό­κει­ται φα­νε­ρά σε πο­λι­τι­κές και ιδε­ο­λο­γι­κές σκο­πι­μό­τη­τες. Αντι­με­τώ­πι­σαν τα καλ­λι­τε­χνι­κά προ­ϊ­ό­ντα εκεί­νης της ιστο­ρι­κής πε­ριό­δου ως «νεκρά – ιερά», απο­συν­δέ­ο­ντας τους καλ­λι­τέ­χνες από την κί­νη­ση των μαζών, ξε­κα­θα­ρί­ζο­ντας τις προ­θέ­σεις τους με την ανα­φο­ρά «στην επα­νά­στα­ση του Φλε­βά­ρη και στο πρα­ξι­κό­πη­μα του Οκτώ­βρη» 3. Δεν απο­τε­λεί έκ­πλη­ξη. Στη με­τα­μο­ντέρ­να εποχή του «τέ­λους της Ιστο­ρί­ας» η κρίση του νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου, «πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νου» κα­πι­τα­λι­σμού την τε­λευ­ταία δε­κα­ε­τία μπο­ρεί να έχει κάμ­ψει την αυ­το­πε­ποί­θη­ση των αστών δια­νο­ού­με­νων, όχι όμως και το μίσος τους για κάθε αρι­στε­ρή, επα­να­στα­τι­κή ιδε­ο­λο­γία και πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο για κάθε πο­λι­τι­κή στρα­τη­γι­κή και μα­ζι­κή, δρώσα έκ­φρα­ση των «από κάτω».
Εμ­φα­νί­ζο­νται από­ψεις που επι­χει­ρούν να απο­συν­δέ­σουν το φαι­νό­με­νο των καλ­λι­τε­χνι­κών πρω­το­πο­ριών από την έν­νοια του «μο­ντερ­νι­σμού» ενώ στη ουσία ταυ­τί­ζο­νται 4.

Μο­ντερ­νι­σμός

Ο μο­ντερ­νι­σμός είναι το πο­λι­τι­στι­κό και ιδε­ο­λο­γι­κό κί­νη­μα μιας επο­χής κα­πι­τα­λι­στι­κής προ­ό­δου και ανά­πτυ­ξης αλλά και «πο­λέ­μων και επα­να­στά­σε­ων». Είναι «τέκνο» και «μάρ­τυ­ρας» μιας πε­ριό­δου επέ­κτα­σης και ωρί­μαν­σης του κα­πι­τα­λι­σμού, επι­στη­μο­νι­κής και τε­χνο­λο­γι­κής προ­ό­δου, άν­θη­σης και μα­ζι­κο­ποί­η­σης της πο­λι­τι­στι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας. Ταυ­τό­χρο­να όμως από την ίδια τη «φύση» του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής και της συ­να­κό­λου­θης κοι­νω­νι­κής ορ­γά­νω­σης, πε­ριο­δι­κά βυ­θί­ζε­ται στις άλυ­τες αντι­φά­σεις καθώς συ­να­ντά τα όρια της ίδιας της τα­ξι­κής κοι­νω­νί­ας. Πό­λε­μος και επα­νά­στα­ση έρ­χο­νται στο προ­σκή­νιο. Εξάλ­λου αυτός είναι ο χα­ρα­κτή­ρας του συ­στή­μα­τος: συ­νυ­πάρ­χουν η πρό­ο­δος με τη βαρ­βα­ρό­τη­τα, η κα­τα­πί­ε­ση και εκ­με­τάλ­λευ­ση των «από κάτω» μαζί με τους αγώ­νες και τις ευ­και­ρί­ες για την απε­λευ­θέ­ρω­σή τους.
Οι πρω­το­πο­ρί­ες της τέ­χνης (avant garde ση­μαί­νει «εμπρο­σθο­φυ­λα­κή», λέξη παρ­μέ­νη από τη στρα­τιω­τι­κή ορο­λο­γία, που αφο­ρού­σε στα τμή­μα­τα που προη­γού­νται στη μάχη, που πε­θαί­νουν πρώ­τοι για ν’ ανοί­ξουν τον δρόμο), ξε­πη­δούν στους «μο­ντέρ­νους και­ρούς», ανα­ζη­τώ­ντας την απε­λευ­θέ­ρω­ση από το παλιό κα­τε­στη­μέ­νο, επι­διώ­κο­ντας να εκ­φρά­σουν το άλμα στο μέλ­λον και μια νέα σχέση «κα­θο­λι­κό­τη­τας» της Τέ­χνης με την Ζωή, απορ­ρί­πτο­ντας τις πα­ρα­δό­σεις και τα κλα­σι­κά πρό­τυ­πα. Παρά τις αντι­φά­σεις -και συχνά τις συ­γκρού­σεις- με­τα­ξύ των δια­φό­ρων ρευ­μά­των, ομά­δων και των αμέ­τρη­των μα­νι­φέ­στων τους, κι­νού­νται πάνω στο ίδιο ιστο­ρι­κό «όχημα», στο ίδιο «αί­τη­μα» που συν­θέ­τουν οι ελ­πί­δες και οι επι­διώ­ξεις για ένα μέλ­λον ανα­τρε­πτι­κό του «υπάρ­χο­ντος». Πρώτ’ απ’ όλα στην τέχνη, μα και σε άμεση διά­δρα­ση με τα κοι­νω­νι­κά και ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα και δια­δι­κα­σί­ες. Ελ­πί­δες και επι­διώ­ξεις επη­ρε­α­σμέ­νες από τον εντυ­πω­σια­σμό που δη­μιουρ­γούν οι ανα­κα­λύ­ψεις στο επι­στη­μο­νι­κό και τε­χνο­λο­γι­κό πεδίο και, συχνά, από τη στρά­τευ­ση σε κοι­νω­νι­κά και πο­λι­τι­κά κι­νή­μα­τα. Στην ίδια χρο­νι­κή πε­ρί­ο­δο με την ανά­πτυ­ξη των απε­λευ­θε­ρω­τι­κών κι­νη­μά­των και των θε­ω­ριών. Σ’ έναν και­νούρ­γιο κόσμο ιδεών, με νέους φι­λο­σό­φους που «τα­ρά­ζουν τα νερά», όπως ο Νίτσε και ο Σο­πεν­χά­ου­ερ, με τις και­νο­τό­μες προ­τά­σεις του Φρόιντ στην ψυ­χο­λο­γία και του Αϊν­στάιν στη Φυ­σι­κή, και βέ­βαια με την εμ­φά­νι­ση της θε­ω­ρί­ας του Ιστο­ρι­κού Υλι­σμού από τους Μαρξ και Έγκελς. Στους κύ­κλους των πρω­το­πό­ρων ρευ­μά­των και ομά­δων η εμπλο­κή των καλ­λι­τε­χνών στα κοι­νω­νι­κά κι­νή­μα­τα δεν ήταν ασυ­νή­θι­στη, καθώς επί­σης και η σύν­δε­σή τους με τις αναρ­χι­κές και σο­σια­λι­στι­κές πο­λι­τι­κές ιδέες και τα αντί­στοι­χα πο­λι­τι­κά κόμ­μα­τα επί­σης.
Η συ­νά­ντη­σή τους με την κοι­νω­νι­κή και πο­λι­τι­κή από­πει­ρα της ρώ­σι­κης επα­νά­στα­σης, που έκ­φρα­ζε τους στό­χους τους, λει­τούρ­γη­σε σαν «απε­λευ­θε­ρω­τι­κή γιορ­τή» για τους καλ­λι­τέ­χνες των πρω­το­πο­ριών και τους «απο­γεί­ω­σε».
Σή­με­ρα βέ­βαια, στα χρό­νια της από­λυ­της, πλα­νη­τι­κής επι­κρά­τη­σης του «πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νου κα­πι­τα­λι­σμού» και συ­νά­μα της βα­θιάς πα­ρακ­μής του, έχουν δια­μορ­φω­θεί οι όροι της αντί­στοι­χης πο­λι­τι­στι­κής πα­ρακ­μής των «με­τα­νε­ω­τε­ρι­κών» ή «με­τα­μο­ντέρ­νων» προ­σεγ­γί­σε­ων και αντι­λή­ψε­ων, που διεκ­δι­κούν την τα­φό­πλα­κα των μο­ντέρ­νων προ­ταγ­μά­των, αν όχι συ­νο­λι­κό­τε­ρα της πα­ρά­δο­σης του Δια­φω­τι­σμού.
Η μήτρα των «πρω­το­πο­ριών» βρί­σκε­ται στα τέλη του 19ου αιώνα. Η γέν­νη­σή τους συν­δέ­ε­ται κα­θο­ρι­στι­κά με την επα­να­στα­τι­κή τάση που ανα­πτύ­χθη­κε στη Ευ­ρώ­πη με ορό­ση­μο την επα­νά­στα­ση του 1848.  Όπως ση­μειώ­νει ο Μάριο ντε Μι­κέ­λι: «Η δράση για την ελευ­θε­ρία είναι ένα από τα πρω­ταρ­χι­κά στοι­χεία της επα­να­στα­τι­κής αντί­λη­ψης του 19ου αιώνα. Οι φι­λε­λεύ­θε­ρες, αναρ­χι­κές, σο­σια­λι­στι­κές ιδέες ωθού­σαν τους δια­νο­ού­με­νους να πα­λέ­ψουν όχι μόνο με τα έργα τους αλλά και με τα όπλα στο χέρι. Ο Philippe de Chennevieres πε­ρι­γρά­φο­ντας τις πα­ρι­σι­νές μέρες του Φλε­βά­ρη του ’48, δι­η­γεί­ται: «Με­ρι­κές ώρες αρ­γό­τε­ρα έμαθα ότι είδαν τον φίλο μου τον Baudelaire να γυ­ρί­ζει ανά­με­σα στους επα­να­στά­τες με το όπλο στον ώμο. Ποτέ τόσοι ποι­η­τές και άν­θρω­ποι των γραμ­μά­των δεν ανα­μεί­χτη­καν έτσι σε μια επα­νά­στα­ση…» 5. Οι καλ­λι­τέ­χνες εμπνέ­ο­νται από τις ιδέες της εξέ­γερ­σης, από τις σο­σια­λι­στι­κές ιδέες. Η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα -και μά­λι­στα η λαϊκή, ερ­γα­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα- έρ­χε­ται στο επί­κε­ντρο και δια­μορ­φώ­νει τους όρους του «ρε­α­λι­σμού», απο­κα­θη­λώ­νο­ντας τον ρο­μα­ντι­σμό 6. Εν­δει­κτι­κή του κλί­μα­τος της επο­χής είναι και η ρήση του V. Hugo: «Στον αιώνα που ζούμε, ο ορί­ζο­ντας της τέ­χνης έχει πλα­τύ­νει πολύ. Κά­πο­τε ο ποι­η­τής έλεγε: το κοινό –σή­με­ρα ο ποι­η­τής λέει: ο λαός»7.
Ο Κουρ­μπέ είναι ο εμ­βλη­μα­τι­κός ζω­γρά­φος που ανα­τρέ­πει τα δε­δο­μέ­να και ως γνή­σιος πρω­το­πό­ρος ανοί­γει τον ρε­α­λι­στι­κό δρόμο: «Κατά το 1848, απορ­ρί­πτο­ντας το ψεύ­τι­κο και συμ­βα­τι­κό ιδα­νι­κό, ύψωσα την ση­μαία του ρε­α­λι­σμού, την μόνη ικανή να θέσει την τέχνη στην υπη­ρε­σία του αν­θρώ­που. Γι αυτό ακρι­βώς αγω­νί­στη­κα λο­γι­κά ενα­ντί­ον όλων των μορ­φών αυ­ταρ­χι­κής και απορ­ρέ­ου­σας από το Θείο δί­καιο δια­κυ­βέρ­νη­σης, επει­δή θέλω να κυ­βερ­νά ο άν­θρω­πος τον εαυτό του ανά­λο­γα με τις ανά­γκες του, για το άμεσο όφε­λός του και ακο­λου­θώ­ντας μια δική του αντί­λη­ψη» 8. Η ήττα της Κομ­μού­νας του ’71 ση­μα­το­δο­τεί στον χώρο των δια­νο­ού­με­νων και των καλ­λι­τε­χνών ένα βαθύ ρήγμα, απ’ το οποίο ξε­πη­δούν οι ανα­τρε­πτι­κοί καλ­λι­τέ­χνες του 20ου αιώνα: Βαν Γκογκ, Γκω­γκέν,  Ένσορ, Εξ­πρε­σιο­νι­στές, Σου­ρε­α­λι­στές, Ντα­νταϊ­στές, Κυ­βι­στές, Φου­του­ρι­στές, η ρώ­σι­κη πρω­το­πο­ρία 9.

Γιατί στην Ρωσία;

Η «έκρη­ξη» της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας συ­νέ­βη στο ανα­το­λι­κό άκρο της Ευ­ρώ­πης, σε μια χώρα με αντι­φα­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, ενός κα­πι­τα­λι­σμού σαφώς υστε­ρού­ντα από τα δυ­τι­κά ευ­ρω­παϊ­κά κράτη και τις ΗΠΑ, σε συν­θή­κες πο­λέ­μου και επα­νά­στα­σης.
Τρεις προ­σεγ­γί­σεις δί­νουν την απά­ντη­ση.
Η μία αφορά στην ιστο­ρι­κή ταυ­τό­τη­τα και τους όρους γέν­νη­σης του μο­ντέρ­νου, όπως συ­νο­πτι­κά προ­α­να­φέ­ρα­με, και στην συ­νά­ντη­σή του με την σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση.
Η δεύ­τε­ρη είναι η πε­ρί­φη­μη προ­σέγ­γι­ση του Λένιν για τον «αδύ­να­μο κρίκο». Η σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση δεν λαμ­βά­νει χώρα στην πε­ρισ­σό­τε­ρο ανα­πτυγ­μέ­νη κα­πι­τα­λι­στι­κή χώρα, αλλά στη χώρα που απο­τε­λεί αδύ­να­το κρίκο της ιμπε­ρια­λι­στι­κής αλυ­σί­δας. Στη χώρα όπου συγ­χω­νεύ­ο­νται και οξύ­νο­νται με τέ­τοιο τρόπο οι εσω­τε­ρι­κές και διε­θνείς αντι­φά­σεις σ’ όλα τα κοι­νω­νι­κά επί­πε­δα, ώστε να κα­θί­στα­ται αντι­κει­με­νι­κά ανα­πό­φευ­κτη η ανοι­κτή πο­λι­τι­κή έκ­φρα­ση της αντί­θε­σης κε­φα­λαί­ου-ερ­γα­σί­ας και η επα­να­στα­τι­κή κρί­ση­10.
Η τρίτη αφορά στην θε­ω­ρία της «συν­δυα­σμέ­νης και ανι­σό­με­ρης ανά­πτυ­ξης». Αυτή η τε­λευ­ταία εκ­φρά­στη­κε από τον Λέ­ο­ντα Τρό­τσκι και εξη­γεί πώς και γιατί είναι λαν­θα­σμέ­νη η αυ­στη­ρή τυ­πο­ποί­η­ση των χωρών σε «στά­δια» ανά­πτυ­ξης του κα­πι­τα­λι­σμού 11. Η οπτι­κή της θε­ω­ρί­ας του Τρό­τσκι δίνει ερ­μη­νεί­ες σ’ ένα πλή­θος αντι­φά­σε­ων, με­τα­ξύ άλλων και στην Τέχνη: «Πα­ρα­τη­ρή­θη­κε ένα φαι­νό­με­νο που έχει επα­να­λη­φτεί πολ­λές φορές στην ιστο­ρία: οι κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες χώρες, που δεν λά­μπα­νε με την ιδιαί­τε­ρη κουλ­τού­ρα τους, κα­θρέ­φτι­ζαν με πε­ρισ­σό­τε­ρη λάμψη και δύ­να­μη στις ιδε­ο­λο­γί­ες τους τις πραγ­μα­το­ποι­ή­σεις των προ­χω­ρη­μέ­νων χωρών. Έτσι η γερ­μα­νι­κή σκέψη του 18ου και 19ου αιώνα κα­θρέ­φτι­σε τις οι­κο­νο­μι­κές πραγ­μα­το­ποι­ή­σεις της Αγ­γλί­ας και τις πο­λι­τι­κές της Γαλ­λί­ας. Ίδια ο φου­του­ρι­σμός από­χτη­σε την πιο λα­μπρή έκ­φρα­σή του όχι στην Αμε­ρι­κή ή στην Γερ­μα­νία, μα στην Ιτα­λία και στην Ρωσία»  12.Ο Νιλ Ντέι­βιν­τσον πα­ρα­τη­ρεί: «…Παρά τους δια­με­τρι­κά αντί­θε­τους πο­λι­τι­κούς δε­σμούς των κον­στρου­κτι­βι­στών στη Ρωσία και των φου­του­ρι­στών στην Ιτα­λία – οι οποί­οι είναι εν­δει­κτι­κοί των δια­φο­ρε­τι­κών απο­τε­λε­σμά­των της κρί­σης σε κα­θε­μιά από αυτές τις χώρες  – οι καλ­λι­τε­χνι­κές τους πρα­κτι­κές ήταν συ­γκρί­σι­μες, γε­γο­νός που υπο­δη­λώ­νει πα­ρό­μοιες απα­ντή­σεις σε μια κοινή εμπει­ρία. Πώς θα μπο­ρού­σε μια ου­σια­στι­κά κα­θο­λι­κή κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κή δια­δι­κα­σία να δη­μιουρ­γή­σει πα­ρό­μοιες πο­λι­τι­στι­κές απα­ντή­σεις, ενώ ταυ­τό­χρο­να θα οδη­γού­σε σε δια­φο­ρε­τι­κά πο­λι­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα;» 13.
Οι όροι της γέν­νη­σης της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας δεν είναι δια­φο­ρε­τι­κοί από αυ­τούς των δυ­τι­κών «συ­ντρό­φων» τους, με τους οποί­ους έτσι κι αλ­λιώς βρί­σκο­νταν σε διαρ­κή επι­κοι­νω­νία ή ακόμη και άμεση συ­νύ­παρ­ξη. Η ρώ­σι­κη λο­γο­τε­χνία του 19ου αιώνα, που πα­ρή­γα­γε τε­ρά­στια λο­γο­τε­χνι­κά έργα από κο­ρυ­φαί­ους δη­μιουρ­γούς (Πού­σκιν, Γκό­γκολ, Λέρ­μο­ντοφ, Τουρ­γκέ­νιεφ, Ντο­στο­γιέβ­σκι, Τολ­στόι, Τσέ­χοφ κ.α.) δίνει τη θέση της στα μο­ντέρ­να ρεύ­μα­τα του 20ου . Η ρήξη με το πα­ρελ­θόν εμ­φα­νί­ζε­ται στη Ρωσία μετά το 1905. Κα­τα­λυ­τι­κό ρόλο έπαι­ξαν η εμπει­ρία της επα­νά­στα­σης και –κυ­ρί­ως– της σκλη­ρής κα­τα­στο­λής που ακο­λού­θη­σε, ανα­δει­κνύ­ο­ντας ηχηρά την αστι­κή πα­ρακ­μή.
Καλ­λι­τέ­χνες που ζουν στη Ρωσία τα­ξι­δεύ­ουν στο Πα­ρί­σι, τη Βιέν­νη και άλλες ευ­ρω­παϊ­κές πο­λι­τι­στι­κές πρω­τεύ­ου­σες και αντί­στοι­χα ση­μα­ντι­κοί Ρώσοι που ζουν στη δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη επι­στρέ­φουν με την έναρ­ξη του πο­λέ­μου στην ίδια τη Ρωσία (με­τα­ξύ αυτών ο Μά­λε­βιτς, ο Σα­γκάλ, ο Κα­ντίν­σκι, ο Άλ­τμαν και ο Ελ Λι­σί­τσκι). Η πο­λι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα στην δε­κα­ε­τία του ’10 στη Ρωσία είναι ιδιαί­τε­ρα έντο­νη, με πα­ρου­σιά­σεις εκ­θέ­σε­ων ζω­γρα­φι­κής, ανε­βά­σμα­τα θε­α­τρι­κών έργων, συ­ναυ­λί­ες κ.λπ. Με­γά­λα μου­σεία, όπως η πε­ρί­φη­μη Πι­να­κο­θή­κη Τρε­τια­κόφ και το Ερ­μι­τάζ, «εκ­μο­ντερ­νί­ζουν» τις συλ­λο­γές τους. Η Πε­τρού­πο­λη και η Μόσχα είναι κι αυτές ευ­ρω­παϊ­κά πο­λι­τι­στι­κά κέ­ντρα ζύ­μω­σης και όσμω­σης των νέων καλ­λι­τε­χνι­κών ιδεών. Ανα­δύ­ο­νται οι νέες τά­σεις που αμ­φι­σβη­τούν την «παλιά τέχνη»: ρα­γιο­νι­στές, φου­του­ρι­στές – κυ­βο­φου­του­ρι­στές, κον­στρου­κτι­βι­στές, σου­πρε­μα­τι­στές κ.ά.
Ο Α΄ Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος απο­τε­λεί συ­γκλο­νι­στι­κή εμπει­ρία για τον κόσμο του πνεύ­μα­τος και της Τέ­χνης. Στη Ρωσία, το πα­ρηκ­μα­σμέ­νο τσα­ρι­κό κα­θε­στώς έχει κα­τα­φέ­ρει να κα­τα­στεί­λει την επα­νά­στα­ση του 1905, που ξέ­σπα­σε μετά τον πό­λε­μο με την Ια­πω­νία. Όμως η κα­τα­στρο­φή που προ­κα­λεί ο Α΄ ΠΠ στον πλη­θυ­σμό -με πάνω από 2 εκα­τομ­μύ­ρια νε­κρούς και κα­τάρ­ρευ­ση των όρων της λαϊ­κής επι­βί­ω­σης- απο­τε­λεί την θρυαλ­λί­δα των πο­λι­τι­κών εξε­λί­ξε­ων. Βα­δί­ζου­με προς το έτος της ανα­τρο­πής, το 1917. Πολ­λοί πρω­το­πό­ροι καλ­λι­τέ­χνες, σε αντί­θε­ση με τους «δια­νο­ού­με­νους του πα­ρελ­θό­ντος», στρα­τεύ­ο­νται στην υπό­θε­ση της επα­νά­στα­σης. Όπως ση­μειώ­νει ο Έρικ Χό­μπ­σμπά­ουμ: «Το 1917 – 1922 οι πρω­το­πο­ρί­ες της κε­ντρι­κής και ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης, που έμελ­λε να σχη­μα­τί­σουν ένα πυκνό δια­συ­νο­ρια­κό δί­κτυο, προ­ση­λυ­τί­στη­καν μα­ζι­κά στην επα­να­στα­τι­κή Αρι­στε­ρά»14. Δεν είναι απλά σχο­λια­στές της κοι­νω­νι­κής δια­δι­κα­σί­ας, είναι οι ίδιοι συμ­μέ­το­χοι –με­τέ­χουν κυ­ριο­λε­κτι­κά στην «εμπρο­σθο­φυ­λα­κή». Τα με­γά­λα κοι­νω­νι­κά γε­γο­νό­τα που συ­γκρο­τούν το «πα­νη­γύ­ρι» των κα­τα­πιε­σμέ­νων, των «από κάτω», έχουν μια ιδιαί­τε­ρη πτυχή: το «πα­νη­γύ­ρι της τέ­χνης».
Ωστό­σο τα γε­γο­νό­τα και οι ιστο­ρι­κές εμπει­ρί­ες της πε­ριό­δου θα συμ­βά­λουν στο συ­μπέ­ρα­σμα ότι η «χρο­νι­κό­τη­τα» των καλ­λι­τε­χνι­κών πρω­το­πο­ριών είναι δια­φο­ρε­τι­κή από εκεί­νη των «πο­λι­τι­κών πρω­το­πο­ριών». Τα φαι­νό­με­να συ­να­ντιού­νται, αλλά δεν ταυ­τί­ζο­νται. Ο Τά­τλιν, εμ­βλη­μα­τι­κός κον­στρου­κτι­βι­στής καλ­λι­τέ­χνης το­πο­θε­τεί­ται: «Τα γε­γο­νό­τα του 1917 στο κοι­νω­νι­κό πεδίο είχαν ήδη εμ­φα­νι­στεί στην τέχνη μας από το 1914…» 15. Ο Τρό­τσκι, που τον απα­σχο­λεί ο πα­ρά­γο­ντας του «χρό­νου» («Διαρ­κής επα­νά­στα­ση», «Θε­ω­ρία της συν­δυα­σμέ­νης και ανι­σό­με­ρης ανά­πτυ­ξης»), θα πα­ρα­τη­ρή­σει: «…Όταν προ­κα­λεί­ται ένα επα­να­στα­τι­κό σπά­σι­μο στη ζωή της κοι­νω­νί­ας, δεν υπάρ­χει ούτε συγ­χρο­νι­σμός ούτε συμ­με­τρία στα προ­τσέ­σα, είτε πρό­κει­ται για την ιδε­ο­λο­γι­κή τάξη είτε για την οι­κο­νο­μι­κή διάρ­θρω­ση. Οι ανα­γκαί­οι ιδε­ο­λο­γι­κοί όροι για την επα­νά­στα­ση είδαν το φως πριν από την επα­νά­στα­ση, ενώ τα πιο σπου­δαία ιδε­ο­λο­γι­κά επα­κό­λου­θα της επα­νά­στα­σης εμ­φα­νί­ζο­νται πολύ αρ­γό­τε­ρα. Θα ’ταν κατά συ­νέ­πεια ελά­χι­στα σο­βα­ρό να θε­με­λιώ­σου­με, βα­σι­σμέ­νοι πάνω σε τυ­πι­κές ανα­λο­γί­ες και συ­γκρί­σεις, ένα είδος ταυ­τό­τη­τα ανά­με­σα φου­του­ρι­σμό και κομ­μου­νι­σμό, και να συ­να­γά­γου­με απ’ αυτό ότι ο φου­του­ρι­σμός είναι η τέχνη του προ­λε­τα­ριά­του…» 16.

Καλ­λι­τε­χνι­κή «έκρη­ξη»

Η έντο­νη δρα­στη­ριό­τη­τα των καλ­λι­τε­χνών συ­να­ντιέ­ται τον «Οκτώ­βρη» με τις επι­λο­γές της νέας εξου­σί­ας, προ­σφέ­ρο­ντας μια εντε­λώς και­νούρ­για διά­στα­ση -πρω­το­φα­νή σε πα­γκό­σμια κλί­μα­κα- επα­φής της τέ­χνης (και μά­λι­στα εκεί­νης που βρί­σκε­ται στην αιχμή της πρω­το­πο­ρί­ας) με τις λαϊ­κές μάζες. Ποτέ άλ­λο­τε η μο­ντέρ­να τέχνη δεν απέ­κτη­σε τόσο μα­ζι­κό κοινό και δεν δο­κί­μα­σε στην πράξη την «ένωσή» της με την πραγ­μα­τι­κή κοι­νω­νι­κή ζωή, αγ­γί­ζο­ντας τους στό­χους και τις δια­κη­ρύ­ξεις της, όσο αυτά τα χρό­νια στην επα­να­στα­τη­μέ­νη Ρωσία.
Η νέα κρα­τι­κή πο­λι­τι­κή -υπό τον Επί­τρο­πο Λαϊ­κής Παι­δεί­ας Λου­να­τσάρ­σκι- εθνι­κο­ποιεί/ κοι­νω­νι­κο­ποιεί τις πο­λι­τι­στι­κές και εκ­παι­δευ­τι­κές δομές, τα μου­σεία, τις πι­να­κο­θή­κες. Στη­ρί­ζει τους μο­ντέρ­νους ει­κα­στι­κούς αγο­ρά­ζο­ντας έργα τους. Χρη­μα­το­δο­τεί ση­μα­ντι­κά θέ­α­τρα (π.χ. το θέ­α­τρο τέ­χνης Στα­νι­σλάβ­σκι) και υπο­στη­ρί­ζει θερμά νέες πα­ρα­γω­γές (π.χ. την επι­θε­ώ­ρη­ση Μυ­στή­ριο- Μπούφ του Μα­για­κόφ­σκι, σε σκη­νο­θε­σία Μέ­γιερ­χολντ και σκη­νι­κά/κο­στού­μια Μά­λε­βιτς). Το θέ­α­τρο, όπως επί­σης και οι ει­κα­στι­κές τέ­χνες, έχουν την τι­μη­τι­κή τους, καθώς προ­σφέ­ρο­νται για τα μα­ζι­κά ακρο­α­τή­ρια. Ορ­γα­νώ­νο­νται πο­λυ­θε­ά­μα­τα σε ανοι­χτούς χώ­ρους, συχνά με την συμ­με­το­χή του ίδιου του κοι­νού σε ρόλο ηθο­ποιού, όπως στις πρώ­τες επε­τεί­ους της επα­νά­στα­σης, ανα­πα­ρι­στώ­ντας την έφοδο στα χει­με­ρι­νά ανά­κτο­ρα 17 ή ακόμη και συ­ναυ­λί­ες πρω­το­πο­ρια­κής πει­ρα­μα­τι­κής μου­σι­κής, όπως η «συμ­φω­νία των σει­ρή­νων» του συν­θέ­τη Αβρα­ά­μωφ 18. Ζω­γρά­φοι και γλύ­πτες ανα­λαμ­βά­νουν κα­θή­κο­ντα καλ­λι­τε­χνι­κής προ­πα­γάν­δας. Το 1919 στή­νο­νται δε­κά­δες μνη­μεία και αν­δριά­ντες που προ­βά­λουν τις ιδέες και τις ση­μα­ντι­κές προ­σω­πι­κό­τη­τες της διε­θνούς επα­να­στα­τι­κής πάλης, τα οποία δυ­στυ­χώς δεν δια­σώ­θη­καν, καθώς ήταν κα­τα­σκευα­σμέ­να από γύψο. Ζω­γρα­φί­ζο­νται μα­ζι­κά τοί­χοι κτι­ρί­ων σε πολ­λές πό­λεις, όπως και τραμ και τρένα –τα πε­ρί­φη­μα «αγκίτ – προπ» (από τις λέ­ξεις αγκι­τά­τσια και προ­πα­γάν­δα) που δια­τρέ­χουν την επα­να­στα­τη­μέ­νη επι­κρά­τεια. Τα τρένα αυτά, φορ­τω­μέ­να με έντυ­πο υλικό, βι­βλία και μπρο­σού­ρες, έχουν μεί­νει στην ιστο­ρία, καθώς οι ανά­γκες της μα­ζι­κής προ­πα­γάν­δας εξυ­πη­ρε­τού­νται από καλ­λι­τέ­χνες που βρί­σκο­νται στη αιχμή της πρω­το­πο­ρί­ας: στη ζω­γρα­φι­κή που κα­λύ­πτει εξω­τε­ρι­κά τα βα­γό­νια (σου­πρε­μα­τι­στές), στους στί­χους φου­του­ρι­στι­κών ποι­η­μά­των που ανα­γρά­φο­νται (Μα­για­κόφ­σκι κ.ά.), στις κι­νη­μα­το­γρα­φι­κές προ­βο­λές -ένα είδος «επι­καί­ρων»- που επι­με­λεί­ται ο Τζί­γκα Βέρ­τοφ μαζί με εκα­το­ντά­δες νέους κι­νη­μα­το­γρα­φι­στές. Η αυ­τε­νέρ­γεια και η εφευ­ρε­τι­κό­τη­τα γεννά πρω­τό­τυ­πες μορ­φές που απο­τε­λούν πρό­δρο­μο με­θό­δων τις οποί­ες αρ­γό­τε­ρα θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει η γρα­φι­στι­κή και η δια­φή­μι­ση. Φη­μι­σμέ­να είναι τα «πα­ρά­θυ­ρα – ΡΟΣΤΑ» (ΡΟΣΤΑ ονο­μα­ζό­ταν το επί­ση­μο τη­λε­γρα­φι­κό πρα­κτο­ρείο), τα οποία ήταν μια πρω­τό­τυ­πη εκ­δο­χή έκ­θε­σης με αφί­σες και πανό σε βι­τρί­νες και πα­ρά­θυ­ρα σπι­τιών, αντί­στοι­χης λο­γι­κής με την δια­κό­σμη­ση των βα­γο­νιών «αγκίτ – προπ». Και εδώ η μορφή του Μα­για­κόφ­σκι ξε­χω­ρί­ζει, καθώς φέ­ρε­ται ότι σχε­δί­α­σε (ζω­γρα­φι­κή και στί­χοι) εκα­το­ντά­δες, ίσως και χι­λιά­δες απ’ αυτά.
Ο «νε­ο­γέν­νη­τος» το­μέ­ας του κι­νη­μα­το­γρά­φου τί­θε­ται άμεσα υπό την κρα­τι­κή στή­ρι­ξη, καθώς τόσο ο Λένιν όσο και ο Λου­να­τσάρ­κι είχαν εγκαί­ρως αντι­λη­φθεί τη ση­μα­σία του νέου αυτού μέσου. Μορ­φές όπως ο Κου­λέ­σοφ με το «πει­ρα­μα­τι­κό ερ­γα­στή­ρι», ο Τζί­γκα Βέρ­τοφ με τον «κι­νη­μα­το­γρά­φο – μάτι», πρό­δρο­μο των ντο­κυ­μα­ντέρ, ο Αϊ­ζεν­στάιν με την πρω­τό­τυ­πη τε­χνι­κή μο­ντάζ – σοκ («Απερ­γία» το 1924, «Το θω­ρη­κτό Πο­τέμ­κιν» το 1925, «Οκτώ­βρης» το 1927 κ.ά.) αλλά και ο Που­ντόβ­κιν με το δικό του στυλ μο­ντάζ («Μάνα», το 1926 -δια­σκευή του ομώ­νυ­μου μυ­θι­στο­ρή­μα­τος του Γκόρ­κι, «Το τέλος της Αγίας Πε­τρού­πο­λης» το 1927 κ.ά.) γρά­φουν λα­μπρές σε­λί­δες στην ιστο­ρία της «7ης Τέ­χνης».
Οι σχο­λές «καλών τε­χνών» ανα­δια­μορ­φώ­νο­νται και δη­μιουρ­γού­νται νέες με την ευ­θύ­νη του κρά­τους, όχι όμως με ασφυ­κτι­κό έλεγ­χο (Ελεύ­θε­ρα Ερ­γα­στή­ρια Πε­τρού­πο­λης –ΣΒΟ­ΜΑΣ, Ανώ­τε­ρα Τε­χνι­κά Καλ­λι­τε­χνι­κά Ερ­γα­στή­ρια Μό­σχας – ΒΧΟΥ­ΤΕ­ΜΑΣ, Ιν­στι­τού­το Καλ­λι­τε­χνι­κής Παι­δεί­ας – ΙΝ­ΧΟΥΚ, Σχολή Επι­βε­βαί­ω­ση Νέας Τέ­χνης – ΟΥ­ΝΟ­ΒΙΤΣ κ.α.). Δη­μιουρ­γού­νται επί­σης πρω­το­βου­λί­ες πο­λι­τι­στι­κών δι­κτύ­ων και λε­σχών που ορ­γα­νώ­νουν απαγ­γε­λί­ες ποι­η­μά­των και μα­θή­μα­τα, όπως το δί­κτυο της ΠΡΟ­ΛΕΤ­ΚΟΥΛΤ. Την διεύ­θυν­ση των και­νούρ­γιων εκ­παι­δευ­τι­κών και δη­μιουρ­γι­κών ιδρυ­μά­των τέ­χνης και την δι­δα­σκα­λία ανα­λαμ­βά­νουν σπου­δαί­οι μο­ντέρ­νοι καλ­λι­τέ­χνες (Κα­ντί­σκυ, Σα­γκάλ, Μά­λε­βιτς, Τά­τλιν, Ρο­ζά­νο­βα, Μέ­γιερ­χολντ κ.α.).
Οι ζω­γρά­φοι και γε­νι­κό­τε­ρα οι ει­κα­στι­κοί καλ­λι­τέ­χνες της ρώ­σι­κης πρω­το­πο­ρί­ας κι­νού­νται στο «σύ­μπαν» της αφαί­ρε­σης. Η Γκον­τσά­ρε­βα και ο Λα­ριό­νοφ εκ­προ­σω­πούν τον «ρα­γιο­νι­σμό» 19, μια σύν­θε­ση του κυ­βι­σμού, του φου­του­ρι­σμού και του ορ­φι­σμού. Ήδη, σ’ αυτή τη ζω­γρα­φι­κή απου­σιά­ζει η ανα­πα­ρά­στα­ση του πραγ­μα­τι­κού κό­σμου, όσο κι αν δια­τη­ρού­νται κά­ποια στοι­χεία όγκου. Αν και η ομάδα αυτή «έζησε» λίγα χρό­νια (1911 – 1914) απο­τε­λεί το πρώτο βήμα προς μια τέχνη αφη­ρη­μέ­νη.
Ο Μά­λε­βιτς, ιδρυ­τής και κύ­ριος εκ­πρό­σω­πος του σου­πρε­μα­τι­σμού, προ­χω­ρά απο­φα­σι­στι­κά στην από­λυ­τη αφαί­ρε­ση. Ξε­κί­νη­σε ως κυ­βο­φου­του­ρι­στής, επη­ρε­α­σμέ­νος από το έργο του Πι­κά­σο και του Λεζέ. Ο ίδιος θε­ω­ρού­σε τα σκη­νι­κά και τα κο­στού­μια που σχε­δί­α­σε για το θε­α­τρι­κό έργο «η νίκη επί του Ήλιου» ως «λη­ξιαρ­χι­κή πράξη γέν­νη­σης» του σου­πρε­μα­τι­σμού. Διά­ση­μο είναι το έργο του «μαύρο τε­τρά­γω­νο» (1913). Δυο χρό­νια μετά συγ­γρά­φει το μα­νι­φέ­στο του, με τη λο­γο­τε­χνι­κή επι­μέ­λεια του Μα­για­κόφ­σκι. Σ’ αυτό και σε επό­με­να κεί­με­νά του, το­νί­ζει τον προ­σα­να­το­λι­σμό του: «σου­πρε­μα­τι­σμός ή ο κό­σμος της μη ανα­πα­ρά­στα­σης» – η υπε­ρο­χή της πλα­στι­κής ευαι­σθη­σί­ας. Η αι­σθη­τι­κή προ­σέγ­γι­σή του φτά­νει στο απο­κο­ρύ­φω­μά της όταν το 1918 αρ­χί­ζει να ζω­γρα­φί­ζει λευκά σχή­μα­τα σε λευκό φόντο! Πα­ράλ­λη­λα στρέ­φε­ται σε αρ­χι­τε­κτο­νι­κά σχέ­δια, μα­κέ­τες και γλυ­πτά, ενώ επε­ξερ­γά­ζε­ται την παι­δα­γω­γι­κή του μέ­θο­δο και συγ­γρά­φει για τον μο­ντερ­νι­σμό και τις δικές του, ιδιαί­τε­ρες, από­ψεις. Αυτές στρέ­φο­νται σε μια μορφή μυ­στι­κι­σμού όπου η τέχνη συν­δέ­ε­ται με τον εσω­τε­ρι­κό κόσμο του καλ­λι­τέ­χνη, με πνευ­μα­τι­κές ανη­συ­χί­ες σε πλήρη διά­στα­ση από την πραγ­μα­τι­κή ζωή. Το έργο του και κυ­ρί­ως οι από­ψεις του συγ­γε­νεύ­ουν μ’ αυτές του Κα­ντίν­σκι, κο­ρυ­φαί­ου ζω­γρά­φου και -κατά πολ­λούς- πα­τέ­ρα της αφη­ρη­μέ­νης ζω­γρα­φι­κής, ο οποί­ος έγρα­ψε το πε­ρί­φη­μο «για το πνευ­μα­τι­κό στην τέχνη». Εντού­τοις αυτές του οι από­ψεις δεν τον εμπο­δί­ζουν να υπο­δε­χτεί με θέρμη την επα­νά­στα­ση: «Ο Κυ­βι­σμός και ο Φου­του­ρι­σμός ήταν οι επα­να­στα­τι­κές μορ­φές που προ­α­νήγ­γει­λαν την επα­νά­στα­ση του 1917 στο πο­λι­τι­κό και κοι­νω­νι­κό πεδίο» 20. Ένα ακόμη χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό στιγ­μιό­τυ­πο που ει­κο­νο­γρα­φεί εκεί­να τα χρό­νια της επα­να­στα­τη­μέ­νης Ρω­σί­ας αφορά στους μα­θη­τές του Μά­λε­βιτς, που εμ­φα­νί­ζο­νται στο δρόμο, με το όπλο στο χέρι, το κόκ­κι­νο αστέ­ρι στο πέτο και το μαύρο τε­τρά­γω­νο -το σήμα του δα­σκά­λου- στο μα­νί­κι!
Ο Τά­τλιν, όπως εξάλ­λου και ο Μά­λε­βιτς, απο­τε­λεί κο­ρυ­φαία προ­σω­πι­κό­τη­τα της μο­ντέρ­νας τέ­χνης. Ιδρυ­τής του κον­στρου­κτι­βι­σμού και δη­μιουρ­γός του πε­ρί­φη­μου πύρ­γου της Διε­θνούς (αρ­χι­τε­κτο­νι­κό έργο εξαι­ρε­τι­κά πρω­το­πο­ρια­κό που όμως στά­θη­κε αδύ­να­το να κα­τα­σκευα­στεί με τα μέσα της επο­χής και πα­ρέ­μει­νε σχέ­διο και μα­κέ­τα), ξε­κί­νη­σε ως κυ­βι­στής (Πι­κάσ­σο, Μπρακ). Αλλά επη­ρε­α­σμέ­νος από την «αι­σθη­τι­κή των μη­χα­νών», τις από­ψεις των φου­του­ρι­στών, καθώς και από την εν­θου­σιώ­δη ορμή για την οι­κο­δό­μη­ση της νέας, σο­σια­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας, προ­χώ­ρη­σε στους πει­ρα­μα­τι­σμούς με υλικά και στις κα­τα­σκευ­ές. Είναι, με­τα­ξύ άλλων, πρό­δρο­μος των κα­τα­σκευών ως ει­κα­στι­κή έκ­φρα­ση: Το πρώτο «ζω­γρα­φι­κό ανά­γλυ­φο» του Τά­τλιν χρο­νο­λο­γεί­ται από τον χει­μώ­να του 1913 -4. Ήταν το πρώτο βήμα στην τρισ­διά­στα­τη ανά­πτυ­ξη της αντί­λη­ψης για τη φόρμα όχι πια σαν μια οριο­θε­τη­μέ­νη γλυ­πτι­κή μάζα, αλλά σαν ανοι­χτή, δυ­να­μι­κή κα­τα­σκευή που «λα­ξεύ­ει» τον χώρο. Στις κα­τα­σκευ­ές του Τά­τλιν, για πρώτη φορά βλέ­που­με τον πραγ­μα­τι­κό χώρο να ει­σά­γε­ται ως ει­κα­στι­κός πα­ρά­γο­ντας… 21. Οι κον­στρου­κτι­βι­στές, σε πλήρη αντί­θε­ση με τους σου­πρε­μα­τι­στές (η σχέση του Τά­τλιν με τον Μά­λε­βιτς ήταν μια σχέση απε­ριό­ρι­στου σε­βα­σμού και βα­θιάς αντι­πα­λό­τη­τας έως εχθρό­τη­τας), φτά­νουν να απαρ­νη­θούν την τέχνη μέσα από μια χρη­σι­μο­θη­ρι­κή προ­σέγ­γι­ση επι­κε­ντρω­μέ­νη στις «άμε­σες» κοι­νω­νι­κές ανά­γκες. Η αντί­φα­ση με­τα­ξύ της «ατο­μι­κό­τη­τας» του καλ­λι­τέ­χνη και των -συλ­λο­γι­κών και με «κα­θο­λι­κή» κα­τεύ­θυν­ση- επι­τα­γών της σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης δη­μιουρ­γεί εντά­σεις και καλ­λι­τε­χνι­κά και προ­σω­πι­κά αδιέ­ξο­δα. Δια­σπώ­νται στους «πα­ρα­γω­γι­στές» (όπως ο Τά­τλιν, ο Ρο­τζέν­κο, η Πό­πο­βα) που ασχο­λού­νται πλέον με την γρα­φι­στι­κή, την δια­φή­μι­ση/ προ­πα­γάν­δα, την αρ­χι­τε­κτο­νι­κή, την δια­κό­σμη­ση, την σκη­νο­γρα­φία, το μο­ντάζ, τις πα­ρα­γω­γι­κές μο­νά­δες και σ’ αυ­τούς που επι­μέ­νουν στο πεδίο της τέ­χνης, όπως οι Πέβσ­νερ και Γκά­μπο 22. Ο ίδιος ο Τά­τλιν για 30 χρό­νια δου­λεύ­ει πάνω στο Λε­τά­τλιν, μια πρω­τό­τυ­πη πτη­τι­κή συ­σκευή, ένα ανε­μό­πτε­ρο-έρ­γο τέ­χνης που ποτέ δεν πέ­τα­ξε! Δί­καια ο Τά­τλιν και οι μα­θη­τές του θε­ω­ρού­νται πρω­το­πό­ροι του βιο­μη­χα­νι­κού σχε­δί­ου και του design.
Ηγε­μο­νι­κή είναι η πα­ρου­σία των Ρώσων φου­του­ρι­στών, με προ­ε­ξάρ­χου­σα τη μορφή του Μα­για­κόφ­σκι. Ο φου­του­ρι­σμός ήταν ένα καλ­λι­τε­χνι­κό ρεύμα, αρ­χι­κά στη ζω­γρα­φι­κή και στην ποί­η­ση, που εμ­φα­νί­στη­κε στην Ιτα­λία στα πρώτα χρό­νια του 20ου αιώνα. Το σχε­τι­κό μα­νι­φέ­στο γρά­φε­ται από τις ηγε­τι­κές μορ­φές του κι­νή­μα­τος, Μα­ρι­νέ­τι και Μπο­τσιό­νι, και εκ­δί­δε­ται το 1909. Οι φου­του­ρι­στές έχουν όλα τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά των πρω­το­πο­ριών, καθώς αντι­στρα­τεύ­ο­νται τον παλιό κόσμο και την τέχνη του, ορα­μα­τί­ζο­νται και επι­θυ­μούν το μέλ­λον, εντυ­πω­σιά­ζο­νται από την τε­χνο­λο­γία και λα­τρεύ­ουν τις μη­χα­νές. Δια­φέ­ρουν ωστό­σο από τη με­γά­λη πλειο­ψη­φία των καλ­λι­τε­χνών των μο­ντέρ­νων, πρω­το­πο­ρια­κών ρευ­μά­των στην υπό­λοι­πη Ευ­ρώ­πη ως προς τις πο­λι­τι­κές τους από­ψεις. Καθώς -σε αντί­θε­ση με την αρι­στε­ρή και επα­να­στα­τι­κή κα­τεύ­θυν­ση αυ­τών- οι Ιτα­λοί φου­του­ρι­στές στρα­τεύ­ο­νται στο φα­σι­σμό του Μου­σο­λί­νι.
Οι Ρώσοι φου­του­ρι­στές συγ­γε­νεύ­ουν με τους Ιτα­λούς σε ζη­τή­μα­τα αι­σθη­τι­κής και καλ­λι­τε­χνι­κές συ­μπε­ρι­φο­ρές, είναι εξί­σου θο­ρυ­βώ­δεις και επι­θε­τι­κοί στην κα­τε­στη­μέ­νη αι­σθη­τι­κή αντί­λη­ψη αλλά και συ­μπε­ρι­φο­ρά­23, ασχο­λού­νται με τη μορφή του έργου με έντο­νη φορ­μα­λι­στι­κή διά­θε­ση (αντι­με­τω­πί­ζουν τις λέ­ξεις ως αυ­το­δύ­να­μες αι­σθη­τι­κές μο­νά­δες, με την μορφή να κα­θο­ρί­ζει το πε­ριε­χό­με­νο, σε βαθμό που φτά­νουν να συ­γκρο­τή­σουν μια νέα γλώσ­σα την οποία ονο­μά­ζουν «Ζαούμ»). Ωστό­σο, βρί­σκο­νται κυ­ριο­λε­κτι­κά στον ιδε­ο­λο­γι­κό και πο­λι­τι­κό αντί­πο­δα: είναι κο­μου­νι­στές. Οι σχέ­σεις τους με τους Ιτα­λούς είναι σε πλήρη αντι­πα­ρά­θε­ση. Όταν ο Μα­ρι­νέ­τι επι­σκέ­φτη­κε τη Ρωσία το 1914 για να δώσει δια­λέ­ξεις, τον αγνό­η­σαν επι­δει­κτι­κά –όταν δεν τον κα­τήγ­γει­λαν επι­θε­τι­κά.
Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο όρος στη Ρωσία πε­ρι­λαμ­βά­νει μάλ­λον μια ευ­ρύ­τε­ρη «ομπρέ­λα», π.χ. κυ­βο­φου­του­ρι­στές, καθώς οι καλ­λι­τέ­χνες αυτών των ομά­δων (ρα­γιο­νι­στές, φου­του­ρι­στές, κον­στρου­κτι­βι­στές κ.λπ.) συλ­λει­τουρ­γούν και οσμώ­νο­νται σε κοι­νές εκ­δη­λώ­σεις και εκ­φρά­σεις. Ο ποι­η­τής Μα­για­κόφ­σκι, απο­τε­λεί κε­ντρι­κή φι­γού­ρα της πε­ριό­δου και όλων των επει­σο­δί­ων και πτυ­χών της σχε­τι­κής συ­ζή­τη­σης και δρά­σης. Είναι ορ­γα­νω­μέ­νος στο κόμμα από το 1908 και πρω­το­στα­τεί τόσο στις θε­ω­ρη­τι­κές συ­ζη­τή­σεις και αντι­πα­ρα­θέ­σεις όσο και στην άμεση δράση για την σο­σια­λι­στι­κή οι­κο­δό­μη­ση, χωρίς να υστε­ρεί –όπως εξάλ­λου έχει αμε­τά­κλη­τα απο­φαν­θεί η Ιστο­ρία της λο­γο­τε­χνί­ας– στην καλ­λι­τε­χνι­κή ερ­γα­σία. Γρά­φει ποί­η­ση και θε­α­τρι­κά έργα, ζω­γρα­φί­ζει, συ­ντάσ­σει μα­νι­φέ­στα αλλά και προ­πα­γαν­δι­στι­κό υλικό, απαγ­γέ­λει ποι­ή­μα­τα στα ερ­γο­στά­σια και στις πλα­τεί­ες, με­τέ­χει πρω­τα­γω­νι­στι­κά στη θε­ω­ρη­τι­κή και στην πο­λι­τι­κή συ­ζή­τη­ση. Αυτός, όπως και ο Μέ­γιερ­χολντ, απο­τε­λούν εξάλ­λου τους δύο ση­μα­ντι­κό­τε­ρους μο­ντέρ­νους καλ­λι­τέ­χνες που είχαν στρα­τευ­τεί στην υπό­θε­ση της επα­νά­στα­σης από την πρώτη στιγ­μή, μαζί με τον συμ­βο­λι­στή Μπλοκ και λί­γους ακόμη. Στο πιο γνω­στό ποί­η­μά του «σύν­νε­φο με πα­ντε­λό­νια» γρά­φει: «…Εκεί όπου το βλέμ­μα των αν­θρώ­πων στα­μα­τά, στων πει­να­σμέ­νων ορδών την κου­τσου­ρε­μέ­νη κε­φα­λή, φο­ρώ­ντας το αγκά­θι­νο στε­φά­νι της επα­νά­στα­σης, έρ­χε­ται το χίλια ενια­κό­σια δε­κά­ξι…» 24. Ενώ στο αυ­το­βιο­γρα­φι­κό κεί­με­νό του «Εγώ ο ίδιος» δη­λώ­νει ρητά την βαθιά στρά­τευ­σή του: «Οκτώ­βρης. Τον δέ­χο­μαι ή δεν τον δέ­χο­μαι; Τέ­τοια ερώ­τη­ση για μένα (και για τους άλ­λους φου­του­ρι­στές της Μό­σχας) δεν έμπαι­νε. Δική μου η επα­νά­στα­ση. Πήγα στο Σμόλ­νυ. Έκανα δου­λειές. Ό,τι λά­χαι­νε. Αρ­χί­ζουν να συ­νε­δριά­ζουν» (25).
Το 1922 ιδρύ­ει το ΛΕΦ, το Αρι­στε­ρό Μέ­τω­πο Τέ­χνης, και συ­σπει­ρώ­νει προ­σω­πι­κό­τη­τες από τον χώρο της θε­ω­ρί­ας και κρι­τι­κής (όπως ο Μπρικ και ο Τρε­τια­κόφ), από την λο­γο­τε­χνία (όπως οι Κά­μεν­σκι και Πα­στερ­νάκ), από την ζω­γρα­φι­κή (όπως οι Ρον­τσέν­κο και Λα­βίν­σκι), από τον κι­νη­μα­το­γρά­φο (όπως οι Αϊ­ζεν­στάιν και Βερ­τόφ). Όπως εξάλ­λου απο­κα­λύ­πτει και το όνομά του, το ΛΕΦ (που εξέ­δι­δε και το ομώ­νυ­μο πε­ριο­δι­κό) επι­χεί­ρη­σε να συμ­βά­λει στον ορι­σμό της «αρι­στε­ρής τέ­χνης», σε μια σύν­δε­ση του φου­του­ρι­σμού με τον μαρ­ξι­σμό. Το ζή­τη­μα αυτό εξάλ­λου, της «κομ­μα­τι­κής τέ­χνης», βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο των συ­ζη­τή­σε­ων εκεί­νη την πε­ρί­ο­δο και ο Μα­για­κόφ­σκι συμ­με­τέ­χει πρω­τα­γω­νι­στι­κά. Πέρα όμως από τις προ­θέ­σεις και τους πο­λι­τι­κο­θε­ω­ρη­τι­κούς σκο­πούς του, το πε­ριο­δι­κό αυτό υπήρ­ξε κα­τε­ξο­χήν χώρος έκ­θε­σης και πα­ρου­σί­α­σης όλων των νέων ρευ­μά­των καθώς και των ανα­ζη­τή­σε­ων και απο­τε­λε­σμά­των των νε­ο­σύ­στα­των κρα­τι­κών σχο­λών τέ­χνης.
Ο Μα­για­κόφ­σκι έζησε μια πο­λυ­τά­ρα­χη ζωή, την οποία εγκα­τέ­λει­ψε με δική του από­φα­ση το 1930, μέσα στην απο­γο­ή­τευ­ση για την με­τε­ξέ­λι­ξη των ορα­μά­των του στο βάρ­βα­ρο και ανε­λεύ­θε­ρο στα­λι­νι­κό κα­θε­στώς. Εντού­τοις, δεν απο­τέ­λε­σε –δυ­στυ­χώς–  την εξαί­ρε­ση στον κα­νό­να. Όσοι δεν πέ­θα­ναν από το χέρι του κα­θε­στώ­τος, όπως π.χ. ο Μέ­γιερ­χολντ, είτε έφυ­γαν στο εξω­τε­ρι­κό είτε «πέ­θα­ναν» σαν καλ­λι­τέ­χνες.

Η θε­ω­ρη­τι­κή και πο­λι­τι­κή συ­ζή­τη­ση

Δια­μορ­φώ­νε­ται στη Ρωσία στα πρώτα με­τε­πα­να­στα­τι­κά χρό­νια το πλαί­σιο μια σπου­δαί­ας συ­ζή­τη­σης γύρω από την κουλ­τού­ρα και την σο­σια­λι­στι­κή κοι­νω­νία. Το πλαί­σιο αυτό συ­γκρο­τεί­ται από μια σειρά γε­γο­νό­των και απο­φά­σε­ων:
α) Η συ­ζή­τη­ση αυτή διε­ξά­γε­ται σε συν­θή­κες ιδιαί­τε­ρα δύ­σκο­λες, καθώς η επα­νά­στα­ση είναι κυ­ριο­λε­κτι­κά πο­λιορ­κη­μέ­νη: το νέο κα­θε­στώς βρί­σκε­ται σε διαρ­κή πό­λε­μο -πρώ­τα ενά­ντια στην επέμ­βα­ση των ιμπε­ρια­λι­στών και έπει­τα στον εμ­φύ­λιο-, η οι­κο­νο­μία είναι δια­λυ­μέ­νη, ο λαός είναι εξα­θλιω­μέ­νος, η Ρωσία είναι απο­μο­νω­μέ­νη.
β) Το νέο κα­θε­στώς είναι μο­νο­κομ­μα­τι­κό, καθώς -εκτός των αρι­στε­ρών Εσέ­ρων για ένα μικρό διά­στη­μα στην αρχή- όλα τα υπό­λοι­πα μι­κρο­α­στι­κά κόμ­μα­τα με επιρ­ροή στον κόσμο της δια­νό­η­σης αντι­πο­λι­τεύ­ο­νται τους μπολ­σε­βί­κους. Αυτό συ­νέ­βα­λε στο γε­γο­νός ότι οι μπολ­σε­βί­κοι δεν είχαν διείσ­δυ­ση και επιρ­ροή στους Ρώ­σους λο­γο­τέ­χνες και καλ­λι­τέ­χνες πριν την Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση, πλην ελα­χί­στων (φου­του­ρι­στές, προ­λε­κούλτ). Οι ακα­δη­μαϊ­κοί δια­νο­ού­με­νοι, οι συμ­βο­λι­στές λο­γο­τέ­χνες και ποι­η­τές, στέ­κο­νται έντο­να εχθρι­κά απέ­να­ντι στους μπολ­σε­βί­κους. Η επα­να­στα­τι­κή κυ­βέρ­νη­ση, στον τομέα του πο­λι­τι­σμού έχει να αντι­με­τω­πί­σει, με­τα­ξύ άλλων, και την πρό­κλη­ση να κτί­σει του­λά­χι­στον αγα­θές σχέ­σεις με τη ρώ­σι­κη δια­νό­η­ση και τέχνη, παλιά και νέα.
γ) Η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των καλ­λι­τε­χνών που στέ­κο­νται θε­τι­κά απέ­να­ντι στην επα­νά­στα­ση είναι μο­ντέρ­νοι και ιδιαί­τε­ρα στον χώρο των ει­κα­στι­κών κι­νού­νται στη σφαί­ρα της «αφαί­ρε­σης», που συχνά φτά­νει στην από­λυ­τα ανει­κο­νι­κή προ­σέγ­γι­ση, όπως οι «σου­πρε­μα­τι­στές», οι «κυ­βο­φου­του­ρι­στές» κ.ά. Η τέχνη τους δεν είναι εύ­κο­λο να επι­κοι­νω­νή­σει με το λαϊκό, αμόρ­φω­το και αναλ­φά­βη­το κατά κα­νό­να, πλή­θος των λαϊ­κών μαζών. Το «τμήμα» εκεί­νο των καλ­λι­τε­χνών που είναι οι πλέον έν­θερ­μοι με την επα­νά­στα­ση και στρα­τευ­μέ­νοι στο κόμμα, είναι ταυ­τό­χρο­να και οι πλέον επι­θε­τι­κοί στην «παλιά κουλ­τού­ρα» και απαι­τούν να κτι­στεί εδώ και τώρα η κουλ­τού­ρα του προ­λε­τα­ριά­του με την έγκρι­ση του κόμ­μα­τος.
δ) Η ηγε­σία των μπολ­σε­βί­κων έχει ξε­κά­θα­ρη ματιά για τη ση­μα­σία της κουλ­τού­ρας και την θε­ω­ρεί προ­τε­ραιό­τη­τα.
Ο Λένιν, με επί­γνω­ση της ση­μα­σί­ας του πο­λι­τι­σμού, όχι γε­νι­κά, αλλά συ­γκε­κρι­μέ­να για την Επα­νά­στα­ση το­νί­ζει: «Ξέ­ρου­με πολύ καλά τι ση­μαί­νει η πο­λι­τι­στι­κή υπο­α­νά­πτυ­ξη της Ρω­σί­ας, τι συ­νέ­πειες έχει αυτή για την Σο­βιε­τι­κή εξου­σία, που κα­ταρ­χήν έχει δη­μιουρ­γή­σει μια ασύ­γκρι­τα ανώ­τε­ρη προ­λε­τα­ρια­κή δη­μο­κρα­τία, έχει δη­μιουρ­γή­σει ένα δείγ­μα αυτής της δη­μο­κρα­τί­ας για όλο τον κόσμο, πως αυτή η υπο­α­νά­πτυ­ξη υπο­βι­βά­ζει τη σο­βιε­τι­κή εξου­σία και ανα­πα­ρά­γει την γρα­φειο­κρα­τία» (Λένιν, στο 8ο συ­νέ­δριο του κόμ­μα­τος, 1919) 26.
Χωρίς την ανύ­ψω­ση του μορ­φω­τι­κού και πο­λι­τι­στι­κού επι­πέ­δου των μαζών δεν μπο­ρεί να οι­κο­δο­μη­θεί η σο­σια­λι­στι­κή κοι­νω­νία. Πρώτη φορά γί­νε­ται τέ­τοια κρα­τι­κή προ­σπά­θεια για την οι­κο­δό­μη­ση της σχέ­σης του λαού με την κουλ­τού­ρα. Απ’ την πρώτη στιγ­μή ξε­κι­νά η πάλη για την ανά­σχε­ση του αναλ­φα­βη­τι­σμού, την προ­στα­σία του καλ­λι­τε­χνι­κού πλού­του και της καλ­λι­τε­χνι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας από το κρά­τος.
Ο Τρό­τσκι πα­ρα­τη­ρεί, ανα­λύ­ο­ντας το πρό­βλη­μα: «Η προ­λε­τα­ρια­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα στη με­γά­λη της πλειο­ψη­φία δεν έχει αρ­κε­τά μορ­φο­ποι­η­θεί και δια­φο­ρο­ποι­η­θεί. Το πιο πο­λύ­τι­μο πε­ριε­χό­με­νο της πο­λι­τι­στι­κής ανό­δου πού στα πρό­θυ­ρά της βρι­σκό­μα­στε τώρα θα είναι ακρι­βώς το ανέ­βα­σμα της αντι­κει­με­νι­κής κα­τάρ­τι­σης και της υπο­κει­με­νι­κής αυ­το­συ­νεί­δη­σης του ατό­μου. Αυτό που θα πάρει ο ερ­γά­της από τον Σαίξ­πηρ, τον Γκαί­τε, τον Πού­σκιν, τον Ντο­στο­γιέφ­σκι, είναι πρώτ’ απ’ όλα μια πιο σύν­θε­τη αντί­λη­ψη για την αν­θρώ­πι­νη προ­σω­πι­κό­τη­τα, για τα πάθη και τα αι­σθή­μα­τά της. Θα κα­τα­λά­βει βα­θύ­τε­ρα και οξύ­τε­ρα τις ψυ­χι­κές δυ­νά­μεις της, τον ρόλο του υπο­συ­νεί­δη­του σ’ αυτήν κ.λπ. Το απο­τέ­λε­σμα θα είναι να γίνει πλου­σιό­τε­ρος…» (Τρό­τσκι «Η πο­λι­τι­κή του κόμ­μα­τος στην Τέχνη» Πρά­βδα 18/9/1923)27.
ε) Για την επα­να­στα­τι­κή ηγε­σία το ζή­τη­μα απο­τε­λού­σε τόσο μια πο­λι­τι­κή όσο και μια θε­ω­ρη­τι­κή πρό­κλη­ση. Στα έργα των Μαρξ και Έγκελς, το βα­σι­κό πλαί­σιο του ιστο­ρι­κού υλι­σμού δίνει την αφε­τη­ρία για την προ­σέγ­γι­ση και την κρι­τι­κή στην τέχνη. Πα­ρό­τι δεν πα­ρου­σί­α­σαν μια αυ­τό­νο­μη και ολο­κλη­ρω­μέ­νη σχε­τι­κή με­λέ­τη, τα έργα τους δια­τρέ­χο­νται από συ­γκε­κρι­μέ­νες ανα­φο­ρές που συ­γκρο­τούν ένα πλαί­σιο για την μαρ­ξι­στι­κή προ­σέγ­γι­ση στην τέχνη 28. Εντού­τοις, ο το­μέ­ας της μαρ­ξι­στι­κής κρι­τι­κής στην τέχνη και στην λο­γο­τε­χνία το 1917 δεν ήταν κα­θό­λου επαρ­κώς ανε­πτυγ­μέ­νος. Πώς θα μπο­ρού­σε εξάλ­λου; Δεν υπάρ­χουν έτοι­μες φόρ­μου­λες και «συ­ντα­γές». Η ηγε­σία της επα­νά­στα­σης, πο­λι­τι­κά στε­λέ­χη, δια­νο­ού­με­νοι και καλ­λι­τέ­χνες αντι­με­τω­πί­ζουν για πρώτη φορά στην αν­θρώ­πι­νη ιστο­ρία μια τέ­τοια πρό­κλη­ση. Κα­λού­νται να κά­νουν πρω­τό­τυ­πη θε­ω­ρη­τι­κή δου­λειά και να στη­ρί­ξουν συ­γκε­κρι­μέ­νες πο­λι­τι­κές επι­λο­γές με σο­βα­ρές συ­νέ­πειες, σε συν­θή­κες εξαι­ρε­τι­κά αντί­ξο­ες.
Οι Μαρξ και Έγκελς προ­τεί­νουν μια οπτι­κή εντε­λώς αντί­στρο­φη από αυτή των αστών και στην τέχνη 29. Κάτι τέ­τοιο βέ­βαια δεν ση­μαί­νει σε καμία πε­ρί­πτω­ση την υπο­τί­μη­ση ή πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο την απόρ­ρι­ψη της πο­λι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς του πα­ρελ­θό­ντος. Απε­να­ντί­ας! Έχουν πλήρη επί­γνω­ση των αντι­φά­σε­ων και της συν­θε­τό­τη­τας του φαι­νο­μέ­νου. Γνω­ρί­ζουν, αξιο­λο­γούν και προ­σπα­θούν να εξη­γή­σουν την «ακτι­νο­βο­λία» των έργων τέ­χνης που δη­μιουρ­γή­θη­καν σε εντε­λώς άλλες κοι­νω­νι­κές συν­θή­κες, όπως π.χ. η τέχνη των αρ­χαί­ων Ελ­λή­νων. Κα­τα­νο­ούν την σύν­θε­τη, αντι­φα­τι­κή σχέση με­τα­ξύ του έργου και των  φι­λο­σο­φι­κών/πο­λι­τι­κών από­ψε­ων του συγ­γρα­φέα/καλ­λι­τέ­χνη: όπως π.χ. συ­νέ­βαι­νε με τον Μπαλ­ζάκ, ο οποί­ος -αν και θια­σώ­της της βα­σι­λεί­ας- ήταν από τους αγα­πη­μέ­νους του Μαρξ, ακρι­βώς επει­δή τα έργα του ανα­δεί­κνυαν την πα­ρακ­μή της κα­θε­στη­κυί­ας τάξης με τον πιο γλα­φυ­ρό τρόπο. Αυτό το ση­μείο, της σχε­τι­κής ανε­ξαρ­τη­σί­ας του έργου από τις από­ψεις του δη­μιουρ­γού, είναι πολύ ση­μα­ντι­κό στην κα­τα­νό­η­ση της λει­τουρ­γί­ας της τέ­χνης και απο­λύ­τως κε­ντρι­κό στην συ­ζή­τη­ση που διε­ξή­χθη στη Ρωσία, όπου η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των εμπλε­κο­μέ­νων δίνει προ­τε­ραιό­τη­τα, συχνά από­λυ­τη, στις φι­λο­σο­φι­κές και πο­λι­τι­κές από­ψεις των καλ­λι­τε­χνών και των ομά­δων παρά στο έργο τους. Πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο όταν αφορά σε στρα­τευ­μέ­νους καλ­λι­τέ­χνες. Ως προς την «στρα­τευ­μέ­νη τέχνη» ο Έγκελς, αν και δεν την απορ­ρί­πτει, είναι καυ­στι­κός: «όσο πιο πολύ κρυ­φές μέ­νουν οι από­ψεις του συγ­γρα­φέα, τόσο το κα­λύ­τε­ρο για το έργο τέ­χνης» 30.
Το ζή­τη­μα που βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο των έντο­νων συ­ζη­τή­σε­ων και αντι­πα­ρα­θέ­σε­ων αφορά στην «προ­λε­τα­ρια­κή κουλ­τού­ρα» και στη σχέση της με την πα­λιό­τε­ρη πο­λι­τι­στι­κή και καλ­λι­τε­χνι­κή πα­ρα­γω­γή –την «αστι­κή τέχνη». Μπο­ρεί να υπάρ­ξει προ­λε­τα­ρια­κή κουλ­τού­ρα και τί χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά θα έχει; Απο­τε­λεί δια­λε­κτι­κή συ­νέ­χεια του πα­ρελ­θό­ντος ή απαι­τεί μια ρήξη χωρίς επι­στρο­φή;
Η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των στρα­τευ­μέ­νων στην υπό­θε­ση της επα­νά­στα­σης καλ­λι­τε­χνών συ­γκλί­νουν στην απο­δο­χή του στό­χου για την οι­κο­δό­μη­ση της προ­λε­τα­ρια­κής κουλ­τού­ρας και στην εχθρι­κή στάση απέ­να­ντι στα πο­λι­τι­στι­κά προ­ϊ­ό­ντα του πα­ρελ­θό­ντος –τόσο το κί­νη­μα της προ­λετ­κούλτ όσο και οι φου­του­ρι­στές («κάτω ο Πού­σκιν», «κάτω ο Τολ­στόι», «έξω οι κλα­σι­κοί από το κα­ρά­βι της επο­χής μας», «κάψτε τον Ρα­φα­ήλ» κ.ά.). Εντού­τοις, με­τα­ξύ των δύο αυτών βα­σι­κών υπο­στη­ρι­χτών της «προ­λε­τα­ρια­κής κουλ­τού­ρας» (αλλά και των μπολ­σε­βί­κων) υπάρ­χει αντι­πα­ρά­θε­ση και πο­λε­μι­κή πάνω σε ζη­τή­μα­τα «αμι­γώς αι­σθη­τι­κά». Οι φου­του­ρι­στές κα­τη­γο­ρούν τους καλ­λι­τέ­χνες της «προ­λετ­κούλτ» ότι «εμ­φια­λώ­νουν το παλιό κρασί σε νέα μπου­κά­λια», καθώς οι μορ­φές έκ­φρα­σής τους είναι (κακή) ανα­πα­ρα­γω­γή του πα­ρελ­θό­ντος, με ανα­φο­ρά σε έναν προ­πα­γαν­δι­στι­κό «ρε­α­λι­σμό» κα­τα­λη­πτό από τις μάζες. Αντί­στρο­φα, δέ­χο­νται την κρι­τι­κή για τα δικά τους «μο­ντέρ­να» έργα, τα οποία ομο­λο­γου­μέ­νως δεν μπο­ρούν να επι­κοι­νω­νή­σουν μα­ζι­κά με τα λαϊκά ακρο­α­τή­ρια 31. Προ­βά­λει το ζή­τη­μα της «αυ­το­νο­μί­ας της τέ­χνης» και του ερω­τή­μα­τος για την ιστο­ρι­κή της «συ­νέ­χεια», και άρα της στά­σης (της κρι­τι­κής) απέ­να­ντι στην «παλιά» τέχνη. Η επι­φα­νεια­κή και μο­νο­διά­στα­τη προ­σέγ­γι­σή του καλ­λι­τε­χνι­κού φαι­νο­μέ­νου οδη­γεί στην «διά­σπα­ση» της μορ­φής από το πε­ριε­χό­με­νο. Η μορφή «…ανε­ξαρ­τη­το­ποιεί­ται πέρα από τόπο, χρόνο και τα­ξι­κούς προσ­διο­ρι­σμούς και θε­ω­ρεί­ται κα­τάλ­λη­λη για αξιο­ποί­η­ση και εν­σω­μά­τω­ση στην και­νούρ­για κουλ­τού­ρα, ενώ το δεύ­τε­ρο (σημ. το πε­ριε­χό­με­νο) το­πο­θε­τεί­ται σε ένα αυ­στη­ρά ιδε­ο­λο­γι­κό χώρο και απορ­ρί­πτε­ται ή γί­νε­ται απο­δε­κτό με βάση τα τα­ξι­κά κρι­τή­ρια…» 32. Οι αντι­μα­χό­με­νοι, είτε εκ­κι­νούν από την μορφή (φορ­μα­λι­στές) είτε από το πε­ριε­χό­με­νο (προ­λετ­κούλτ), κα­τα­λή­γουν στο ίδιο συ­μπέ­ρα­σμα: στην απόρ­ρι­ψη της πο­λι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς και στη ρήξη με το πα­ρελ­θόν, στο όνομα μιας νέας «προ­λε­τα­ρια­κής κουλ­τού­ρας».
Το ζή­τη­μα αυτό, η ταυ­τό­τη­τα και τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της «κομ­μα­τι­κής τέ­χνης», είναι κε­ντρι­κό στη συ­ζή­τη­ση που διε­ξά­γε­ται. Συ­νέ­χι­σε να απα­σχο­λεί τη μαρ­ξι­στι­κή κρι­τι­κή στην λο­γο­τε­χνία και την τέχνη και η ανα­ζή­τη­ση των απα­ντή­σε­ων μέσα από εκ­δο­χές της «θε­ω­ρί­ας της αντα­νά­κλα­σης» και του μο­νο­διά­στα­τα εν­νο­ού­με­νου «ρε­α­λι­σμού» οδη­γού­σε σε απλο­ποι­ή­σεις και εν τέλει σε αδιέ­ξο­δα 33.
Παρά ταύτα, στα πρώτα χρό­νια της επα­νά­στα­σης, η στάση του κόμ­μα­τος απέ­να­ντι στα διά­φο­ρα καλ­λι­τε­χνι­κά ρεύ­μα­τα ήταν δε­κτι­κή και υπο­στη­ρι­χτι­κή, απορ­ρί­πτο­ντας ταυ­τό­χρο­να τις ακραί­ες από­ψεις και θε­ω­ρί­ες που έκ­φρα­ζε κατά προ­τε­ραιό­τη­τα και με μα­χη­τι­κό­τη­τα το ορ­γα­νω­μέ­νο δί­κτυο της προ­λετ­κούλτ.
Κε­ντρι­κή άποψη της προ­λετ­κούλτ ήταν, όπως προ­α­να­φέ­ρα­με, ο ρητός και μα­νι­χαϊ­στι­κός δια­χω­ρι­σμός της προ­λε­τα­ρια­κής τέ­χνης από το πα­ρελ­θόν. Η νέα τέχνη πρέ­πει να εκ­φρά­ζει την προ­λε­τα­ρια­κή εποχή (τη δι­κτα­το­ρία του προ­λε­τα­ριά­του) και τον σο­σια­λι­σμό άμεσα. Γι’ αυτό μά­λι­στα πρέ­πει να πα­ρα­χθεί απο­κλει­στι­κά από προ­λε­τά­ριους και όχι δια­νο­ού­με­νους από άλλες τά­ξεις. Όσο κι αν κάτι τέ­τοιο δεν έγινε δυ­να­τό να συμ­βεί, παρ’ όλα αυτά δη­μιούρ­γη­σε ένα ισχυ­ρό πο­λι­τι­στι­κό κί­νη­μα μέσα στην ερ­γα­τι­κή τάξη. Στα πρώτα χρό­νια μετά την επα­νά­στα­ση, ήταν μια ορ­γά­νω­ση με 300 το­πι­κές, μισό εκα­τομ­μύ­ριο μέλη και διείσ­δυ­ση ακόμη και σε χώ­ρους όπου δεν υπήρ­χαν κομ­μα­τι­κές ορ­γα­νώ­σεις. Εξέ­δι­δαν εφη­με­ρί­δες, πε­ριο­δι­κά και βι­βλία και διέ­θε­ταν ένα δί­κτυο από λέ­σχες, σχο­λές, θε­α­τρι­κά ερ­γα­στή­ρια κ.ά. ορ­γα­νώ­νο­ντας πρω­τό­τυ­πες καλ­λι­τε­χνι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, απαγ­γε­λί­ες, πα­ρα­στά­σεις με συμ­με­το­χή του κό­σμου κ.ά. Ταυ­τό­χρο­να, διέ­δι­δαν τις από­ψεις τους και τις διεκ­δι­κή­σεις τους για την κα­τα­στρο­φή της πα­λιάς τέ­χνης, το κλεί­σι­μο θε­ά­τρων, την ανα­γό­ρευ­ση της «προ­λετ­κούλτ» σε επί­ση­μη τέχνη κ.λπ.
Ο κε­ντρι­κός θε­ω­ρη­τι­κός του κι­νή­μα­τος, ο Μπογκ­ντά­νοφ, ήταν ηγε­τι­κό στέ­λε­χος των μπολ­σε­βί­κων από ιδρύ­σε­ως του κόμ­μα­τος έως το 1909. Ιδιόρ­ρυθ­μη και πο­λυ­σχι­δής προ­σω­πι­κό­τη­τα, ο (για­τρός, φι­λό­σο­φος και συγ­γρα­φέ­ας επι­στη­μο­νι­κής φα­ντα­σί­ας) Μπογκ­ντά­νοφ, επη­ρε­α­σμέ­νος από τις αρχές του φυ­σι­κού και φι­λο­σό­φου Έρνστ Μαχ και τις απο­κα­λύ­ψεις της επι­στή­μης -ιδιαί­τε­ρα στον τομέα της τε­χνο­λο­γί­ας- διεκ­δί­κη­σε μια φι­λο­σο­φι­κή προ­σέγ­γι­ση-συ­μπί­λη­μα θε­ω­ριών με έντο­νο το στοι­χείο του «ιδε­α­λι­στι­κού υπο­κει­με­νι­σμού» (εμπει­ρι­κός μαρ­ξι­σμός, εμπει­ριο­μο­νι­σμός, τε­κτο­νι­κή θε­ω­ρία, προ­λετ­κούλτ) και τη λα­τρεία της τε­χνο­λο­γι­κής προ­ό­δου και της ορ­γα­νω­τι­κής αρ­τιό­τη­τας. Πο­λι­τι­κά ήταν πάντα αρι­στε­ρι­στής. Σε μια κρί­σι­μη εποχή για το κόμμα, μετά την ήττα του 1905, συ­γκρού­στη­κε με τον Λένιν σε ζη­τή­μα­τα τα­κτι­κής, αλλά ου­σια­στι­κά κα­τεύ­θυν­σης και με­θο­δο­λο­γί­ας. Ο Μπογκ­ντά­νοφ είχε τότε με­γά­λο κύρος στο κόμμα και τον ακο­λου­θού­σαν στε­λέ­χη και προ­σω­πι­κό­τη­τες όπως ο Λου­να­τσάρ­σκι και ο Γκόρ­κι. Ο Λένιν τον αντι­με­τώ­πι­σε σε όλα τα επί­πε­δα -φι­λο­σο­φι­κά με το βι­βλίο του «μαρ­ξι­σμός και εμπει­ριο­κρι­τι­κι­σμός», και πο­λι­τι­κά στο κόμμα με απο­τέ­λε­σμα την απο­χώ­ρη­σή του απ’ αυτό.
Οι από­ψεις του για την τέχνη έτυ­χαν με­γά­λης προ­σο­χής και διά­δο­σης ευ­ρύ­τε­ρα των κύ­κλων της «Προ­λετ­κούλτ», όπως στους φου­του­ρι­στές: απο­λυ­τό­τη­τα του κο­λε­κτι­βι­σμού και της συλ­λο­γι­κό­τη­τας σε βάρος της ατο­μι­κό­τη­τας, προ­πα­γαν­δι­στι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά δια­μόρ­φω­σης των μαζών σε συν­δυα­σμό με την μυ­θο­ποί­η­ση των μη­χα­νών και της τε­χνο­λο­γί­ας.
Η εμ­φά­νι­ση και η κί­νη­ση της προ­λετ­κούλτ δεν δι­καί­ω­σε τις θε­ω­ρη­τι­κές της από­ψεις και βέ­βαια τις από­ψεις του Μπογκ­ντά­νοφ. Η αλή­θεια είναι ότι από το κί­νη­μα αυτό δεν προ­έ­κυ­ψαν σο­βα­ρά έργα τέ­χνης (με την έν­νοια της ποιό­τη­τας ή της και­νο­το­μί­ας) ούτε και υπήρ­ξαν στους κόλ­πους της καλ­λι­τέ­χνες με οποια­δή­πο­τε ανα­γνώ­ρι­ση. Ταυ­τό­χρο­να όμως όλη αυτή η δρα­στη­ριό­τη­τα ανέ­δει­ξε κάτι γε­νι­κό­τε­ρο και ση­μα­ντι­κό­τε­ρο: την ουσία της επα­νά­στα­σης και την ταυ­τό­τη­τά της. Η αυ­θε­ντι­κό­τη­τα της κί­νη­σης προς τον λαό που έκ­φρα­σε η καλ­λι­τε­χνι­κή έκρη­ξη, η πο­λι­τι­κή του κόμ­μα­τος και οι πρω­το­βου­λί­ες της προ­λετ­κούλτ (με­τα­ξύ άλλων) ανέ­δει­ξαν τη δια­θε­σι­μό­τη­τα της κοι­νω­νί­ας -και μά­λι­στα των ερ­γα­τι­κών στρω­μά­των- για την εμπλο­κή με την τέχνη σε μα­ζι­κή κλί­μα­κα (καθώς σε μικρή κλί­μα­κα ανα­δει­κνύ­ε­ται σε κάθε ευ­και­ρία της κοι­νω­νι­κής ζωής μέσα στον ίδιο τον κα­πι­τα­λι­σμό).
Η αντί­δρα­ση της ηγε­σί­ας των μπολ­σε­βί­κων δεν οφεί­λε­ται κυ­ρί­ως στην θε­ω­ρη­τι­κή διαύ­γεια, καθώς και στους κόλ­πους της η ιδέα της «προ­λε­τα­ρια­κής κουλ­τού­ρας» φά­ντα­ζε γοη­τευ­τι­κή. Ο Λου­να­τσάρ­σκι ήταν βαθιά καλ­λιερ­γη­μέ­νος, με γνώση για τα σύγ­χρο­να μο­ντέρ­να κι­νή­μα­τα και προ­σή­λω­ση στον στόχο της πο­λι­τι­στι­κής ανύ­ψω­σης του λαού. Έκανε επι­τυ­χη­μέ­νες επι­λο­γές στο έργο που είχε ανα­λά­βει ως Επί­τρο­πος Παι­δεί­ας, που βα­σί­στη­καν με εμπι­στο­σύ­νη -σε με­γά­λο βαθ­μό- στην συμ­με­το­χή των ίδιων των καλ­λι­τε­χνών στην πο­λι­τι­στι­κή και εκ­παι­δευ­τι­κή δομή. Ωστό­σο, στα θε­ω­ρη­τι­κά ζη­τή­μα­τα που απα­σχο­λού­σαν την τέχνη τα­λα­ντευό­ταν (ας μην ξε­χνά­με ότι προ­ερ­χό­ταν από τον κύκλο του Μπογκ­ντά­νοφ, είχε συμ­με­τά­σχει στις θε­ω­ρη­τι­κές του έρευ­νες) και γοη­τευό­ταν πάντα από την ιδέα μιας κουλ­τού­ρας για το προ­λε­τα­ριά­το, μιας τέ­χνης προ­λε­τα­ρια­κής.
Το πο­λι­τι­κό κρι­τή­ριο κα­θο­ρί­ζει τη στάση του κόμ­μα­τος, με αιχμή την ξε­κά­θα­ρη στό­χευ­ση της ανύ­ψω­σης του μορ­φω­τι­κού επι­πέ­δου των μαζών. Πώς μπο­ρεί να γίνει αυτό κα­ταρ­γώ­ντας δια δια­τάγ­μα­τος όλη την αν­θρώ­πι­νη πο­λι­τι­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά; Ο Λένιν έχει στι­βα­ρή άποψη ως προς τα κρι­τή­ρια και τις πο­λι­τι­κές επι­λο­γές: «Ο μαρ­ξι­σμός κα­τέ­κτη­σε την κο­σμοϊ­στο­ρι­κή ση­μα­σία του σαν ιδε­ο­λο­γία του επα­να­στα­τι­κού προ­λε­τα­ριά­του χάρη στο ότι κάθε άλλο παρά απέ­βα­λε τις πο­λυ­τι­μό­τα­τες κα­τα­κτή­σεις της αστι­κής επο­χής, αλλά απε­να­ντί­ας αφο­μοί­ω­σε και με­τά­πλα­σε ότι πο­λυ­τι­μό­τε­ρο υπήρ­χε στην πάνω από δύο χι­λιε­τί­ες ανά­πτυ­ξη της αν­θρώ­πι­νης σκέ­ψης και κουλ­τού­ρας. Μόνο η πα­ρα­πέ­ρα ερ­γα­σία σ’ αυτή την βάση και προς αυτή την κα­τεύ­θυν­ση, δια­πνε­ό­με­νη από την πρα­κτι­κή πείρα της δι­κτα­το­ρί­ας του προ­λε­τα­ριά­του, του έσχα­του αγώνα του ενά­ντια σε κάθε εκ­με­τάλ­λευ­ση, μπο­ρεί να θε­ω­ρη­θεί σαν ανά­πτυ­ξη μιας πραγ­μα­τι­κά προ­λε­τα­ρια­κής κουλ­τού­ρας»34. Σ’ αυτή την το­πο­θέ­τη­σή του, που έγινε το 1920 για το συ­νέ­δριο της Προ­λετ­κούλτ, είναι φα­νε­ρός ο πο­λι­τι­κός προ­σα­να­το­λι­σμός του (όσο επί­σης και το γε­γο­νός ότι έστω «υπό όρους» απο­δέ­χε­ται τον όρο «προ­λε­τα­ρια­κή κουλ­τού­ρα»). Ο Λένιν δεν ήταν κα­τε­ξο­χήν θε­ω­ρη­τι­κός στα ζη­τή­μα­τα της τέ­χνης, τα οποία αντι­με­τώ­πι­σε και αυτά από πο­λι­τι­κή σκο­πιά. Πα­λιό­τε­ρα, στα 1905, υπο­στή­ρι­ζε ότι «η λο­γο­τε­χνία πρέ­πει να γίνει ένα γρα­νά­ζι και μια βίδα μιας μο­να­δι­κής με­γά­λης κοι­νω­νι­κής δη­μο­κρα­τι­κής μη­χα­νής…. η ελευ­θε­ρία του αστού συγ­γρα­φέα είναι μια συ­γκα­λυμ­μέ­νη εξάρ­τη­ση από το χρήμα. Κάτω οι μη κομ­μα­τι­κοί συγ­γρα­φείς!» 35 θέ­λο­ντας να υπο­στη­ρί­ξει το έργο του Γκόρ­κι απέ­να­ντι στην κρι­τι­κή που του ασκού­σε ο Πλε­χά­νωφ για υπερ­βάλ­λου­σα προ­πα­γάν­δα, σε μια πε­ρί­ο­δο που ο βα­σι­κός του προ­σα­να­το­λι­σμός ήταν η συ­γκέ­ντρω­ση των δυ­νά­με­ων του κόμ­μα­τος. Στο 1917 η επα­να­στα­τι­κή κυ­βέρ­νη­ση αντι­με­τω­πί­ζει την πρό­κλη­ση της πάλης ενά­ντια στον αναλ­φα­βη­τι­σμό. Απαι­τεί­ται μια πο­λι­τι­κή που να συ­γκε­ντρώ­νει και να αυ­ξά­νει τον δια­θέ­σι­μο κόσμο της γνώ­σης, της επι­στή­μης, της εκ­παί­δευ­σης και βέ­βαια των τε­χνών. Μια ανοι­χτή, όχι σε­χτα­ρι­στι­κή πο­λι­τι­κή, που να συ­γκε­ντρώ­νει αντί να δια­σκορ­πί­ζει τις δυ­νά­μεις.  Απ’ αυτήν τη σκο­πιά αντι­με­τώ­πι­σε τα καλ­λι­τε­χνι­κά φαι­νό­με­να με ανοχή και δη­μο­κρα­τι­κό τρόπο, αν και φέ­ρε­ται ότι ήταν μάλ­λον λά­τρης του …πα­ρελ­θό­ντος. Απέ­να­ντι στο κί­νη­μα της προ­λε­κούλτ, πέρα από την θε­ω­ρη­τι­κή συ­ζή­τη­ση που διε­ξά­γε­ται και στην οποία το­πο­θε­τεί­ται ενα­ντί­ον της, λαμ­βά­νει υπόψη του τρεις πο­λι­τι­κές πα­ρα­μέ­τρους: α) την πάλη ενά­ντια στην αμορ­φω­σιά, β) τον κίν­δυ­νο του αρι­στε­ρί­στι­κου σε­χτα­ρι­σμού που χα­ρα­κτή­ρι­ζε τις ιδέες της προ­λετ­κούλτ και βέ­βαια τις αντι­μαρ­ξι­στι­κές από­ψεις του Μπογκ­ντά­νοφ και γ) τη δη­μο­φι­λία του κι­νή­μα­τος της προ­λετ­κούλτ στα ερ­γα­τι­κά και λαϊκά στρώ­μα­τα και τον ρόλο που έπαι­ζε στην εκ­πο­λι­τι­στι­κή κα­μπά­νια.
Πρό­τει­νε η προ­λετ­κούλτ να πε­ρά­σει στην κρα­τι­κή δομή και στον έλεγ­χο του Επι­τρό­που για την Παι­δεία, κάτι που απέρ­ρι­ψε ωστό­σο ο Λου­να­τσάρ­σκι. Αξί­ζει να ση­μειώ­σου­με εδώ ότι η φι­λο­σο­φία και η λει­τουρ­γία του κόμ­μα­τος εκεί­νη την επα­να­στα­τι­κή πε­ρί­ο­δο ήταν απο­λύ­τως δια­φο­ρε­τι­κή απ’ ό,τι κα­τα­γρά­φη­κε στα κα­το­πι­νά χρό­νια της υπο­χώ­ρη­σης, της γρα­φειο­κρα­τι­κο­ποί­η­σης και τε­λι­κά της ήττας της με­γά­λης επα­νά­στα­σης. Διά­φο­ρες «κα­τα­δι­κα­στι­κές» απο­φά­σεις -εν προ­κει­μέ­νω των από­ψε­ων και απαι­τή­σε­ων της προ­λετ­κούλτ- δεν οδη­γού­σαν στην κατά γράμ­μα εφαρ­μο­γή τους. Εξάλ­λου, πολ­λοί από τους πρω­τα­γω­νι­στές δεν ήταν καν μέλη του κόμ­μα­τος, όπως οι πε­ρισ­σό­τε­ροι καλ­λι­τέ­χνες στους οποί­ους δό­θη­κε η ευ­θύ­νη να διευ­θύ­νουν τις σχο­λές και τα πο­λι­τι­στι­κά προ­γράμ­μα­τα. Ο ίδιος ο Λου­να­τσάρ­σκι έγινε μέλος μόλις στις πα­ρα­μο­νές της επα­νά­στα­σης!
Από τους πρω­τα­γω­νι­στές εκεί­νης της επο­χής στη σχε­τι­κή συ­ζή­τη­ση, ο Τρό­τσκι είναι ο πιο ξε­κά­θα­ρος. Απορ­ρί­πτει ολο­κλη­ρω­τι­κά τον όρο «προ­λε­τα­ρια­κή τέχνη» με θε­ω­ρη­τι­κή, μαρ­ξι­στι­κή κρι­τι­κή. Η αστι­κή τάξη κα­τέ­λα­βε την πο­λι­τι­στι­κή (και οι­κο­νο­μι­κή) ηγε­μο­νία πριν κα­τα­λά­βει την πο­λι­τι­κή εξου­σία. Κάτι τέ­τοιο δεν είναι δυ­να­τό για την ερ­γα­τι­κή τάξη. Η έλ­λει­ψη υλι­κών όρων και οι­κο­νο­μι­κών πόρων κα­θι­στά τη δυ­να­τό­τη­τα για την ανά­πτυ­ξη νέας κουλ­τού­ρας αδύ­να­τη, καθώς απα­γο­ρεύ­ει τη μα­ζι­κή ενα­σχό­λη­ση με το αντι­κεί­με­νο, τη μα­ζι­κή αφο­μοί­ω­ση της πα­λιάς κουλ­τού­ρας. Ο στό­χος της κα­τά­λη­ψης της πο­λι­τι­κής εξου­σί­ας τί­θε­ται επι­κε­φα­λής κάθε στό­χου οι­κο­δό­μη­σης νέας κοι­νω­νί­ας. Όταν αυτός επι­τευ­χθεί, η πε­ρί­ο­δος που ανοί­γε­ται αφορά σε πρώτη φάση στην κα­τά­κτη­ση της παι­δεί­ας και του πο­λι­τι­σμού, της πο­λι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς. Στην ιστο­ρι­κή εξέ­λι­ξη και σε συ­νάρ­τη­ση με την πρό­κλη­ση της διε­θνούς επι­κρά­τη­σης της αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής ανα­τρο­πής η νέα τέχνη και ο πο­λι­τι­σμός που θα πα­ρα­χθεί θα είναι πα­ναν­θρώ­πι­νος -όχι προ­λε­τα­ρια­κός- καθώς θα αφορά την και­νούρ­για ατα­ξι­κή κοι­νω­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και την ιστο­ρία της.
Παρά ταύτα οι συ­γκε­κρι­μέ­νες από­ψεις δεν βρή­καν τότε μα­ζι­κή απή­χη­ση στο κόμμα και βέ­βαια στις τά­ξεις των στρα­τευ­μέ­νων καλ­λι­τε­χνών.
Το κεί­με­νό του «Λο­γο­τε­χνία και Επα­νά­στα­ση», που γρά­φτη­κε ακρι­βώς ως συμ­βο­λή στην σχε­τι­κή συ­ζή­τη­ση, απο­τε­λεί ση­μα­ντι­κή κα­τά­κτη­ση της μαρ­ξι­στι­κής κρι­τι­κής στην τέχνη και τη λο­γο­τε­χνία. Εμ­βα­θύ­νει και αντι­με­τω­πί­ζει προ­βλή­μα­τα σχε­τι­κά με τον χα­ρα­κτή­ρα της τέ­χνης 36, τη σχέση τέ­χνης και πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, στο επί­πε­δο της δια­λε­κτι­κής και της συν­θε­τό­τη­τας που της αντι­στοι­χεί. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή είναι η δια­τύ­πω­ση σχε­τι­κά με τα ζη­τή­μα­τα της «αντα­νά­κλα­σης» της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας από την τέχνη: «…είναι κι αυτή αλ­λοί­ω­ση, πα­ρα­μόρ­φω­ση, με­τα­μόρ­φω­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας σύμ­φω­να με τους ιδιαί­τε­ρους νό­μους της τέ­χνης…» 37.
Αυτή η -εξαι­ρε­τι­κά πυκνή και πλού­σια σε πρω­τό­τυ­πες εμπει­ρί­ες κοι­νω­νι­κής ορ­γά­νω­σης σε όλα τα επί­πε­δα- πε­ρί­ο­δος φτά­νει στο άδοξο τέλος της με την επι­κρά­τη­ση του στα­λι­νι­σμού. Στα ζη­τή­μα­τα του πο­λι­τι­σμού ταυ­τί­στη­κε με μία από τις πλέον βάρ­βα­ρες και σφο­δρές επι­θέ­σεις στην κουλ­τού­ρα και στην καλ­λι­τε­χνι­κή δη­μιουρ­γία στην σύγ­χρο­νη ιστο­ρία της αν­θρω­πό­τη­τας: «…η από­φα­ση της Κε­ντρι­κής Επι­τρο­πής του Μπολ­σε­βί­κι­κου Κόμ­μα­τος του 1928, σύμ­φω­να με την οποία η λο­γο­τε­χνία πρέ­πει να υπη­ρε­τεί τα συμ­φέ­ρο­ντα του κόμ­μα­τος, έστει­λε τους συγ­γρα­φείς να επι­σκέ­πτο­νται ερ­γο­στά­σια και να πα­ρά­γουν μυ­θι­στο­ρή­μα­τα που υμνού­σαν τα μη­χα­νή­μα­τα. Όλα αυτά φτά­νουν στο απο­κο­ρύ­φω­μά τους με το συ­νέ­δριο των Σο­βιε­τι­κών Συγ­γρα­φέ­ων το 1934, όπου υιο­θε­τή­θη­κε επί­ση­μα το δόγμα του “σο­σια­λι­στι­κού ρε­α­λι­σμού”…. υπα­γό­ρευε ότι ήταν κα­θή­κον του συγ­γρα­φέα να “πα­ρέ­χει μιαν αλη­θι­νή, ιστο­ρι­κά συ­γκε­κρι­μέ­νη ανα­πα­ρά­στα­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας στην επα­να­στα­τι­κή της εξέ­λι­ξη”, λαμ­βά­νο­ντας υπ’ όψιν “το πρό­βλη­μα του ιδε­ο­λο­γι­κού με­τα­σχη­μα­τι­σμού και της δια­παι­δα­γώ­γη­σης των ερ­γα­τών στο πνεύ­μα του σο­σια­λι­σμού”. Η λο­γο­τε­χνία πρέ­πει να εξυ­πη­ρε­τεί ένα σκοπό, να είναι “κομ­μα­τι­κά προ­σα­να­το­λι­σμέ­νη”, αι­σιό­δο­ξη και ηρω­ι­κή…»  38. Σε μια με­γά­λη στιγ­μή της ιστο­ρί­ας της τέ­χνης και του μο­ντέρ­νου κι­νή­μα­τος, η αυ­λαία είχε πια πέσει.

Ση­μειώ­σεις

1. Αλε­ξά­ντερ Μπλοκ, «Οι Δώ­δε­κα» (από­σπα­σμα), από­δο­ση στα ελ­λη­νι­κά Γιάν­νης Ρί­τσος, Εκ­δό­σεις Κέ­δρος, 1957
2. Eric Hobsbawm, «Θρυμ­μα­τι­σμέ­νοι και­ροί –κουλ­τού­ρα και κοι­νω­νία στον 20ο αιώνα», εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 2013, σελ. 235, 236
3. Ο Mike Thompson σχο­λιά­ζει την έκ­θε­ση στο άρθρο του «The flight of the young eagles – art of the Russian revolution» στην ιστο­σε­λί­δα RS21 – revolutionary socialism in the 21st century (https://rs21.org.uk/2017/02/16/the-flight-of-the-young-eagles-art-of-the-russian-revolution/).
4. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κές είναι οι από­ψεις και προ­σεγ­γί­σεις της ιστο­ρι­κού τέ­χνης και κα­θη­γή­τριας στην Σχολή Καλών Τε­χνών του πα­νε­πι­στη­μί­ου της Θεσ­σα­λο­νί­κης, Νίκης Λοϊ­ζί­δη: «…Η ιστο­ρι­κή και κοι­νω­νιο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση του κι­νή­μα­τος που επι­χει­ρώ στη με­λέ­τη για το “κακό” ως ιδε­ο­λο­γι­κή συ­νι­στώ­σα της σου­ρε­α­λι­στι­κής καλ­λι­τε­χνι­κής πρω­το­πο­ρί­ας ελ­πί­ζω τε­λι­κά να απο­κα­λύ­πτει τα βα­θύ­τε­ρα αίτια της επι­θε­τι­κό­τη­τας των οπα­δών του κι­νή­μα­τος απέ­να­ντι σε μια κυ­ρί­αρ­χη τάξη (την αστι­κή), η οποία δια­μορ­φώ­θη­κε με τρόπο ιδιαί­τε­ρα προ­βλη­μα­τι­κό στην Ελ­λά­δα.…. Δεν ξέρω αν οι δι­κτα­το­ρί­ες του Με­σο­πο­λέ­μου υπήρ­ξαν πράγ­μα­τι το θλι­βε­ρό από­γειο του μο­ντερ­νι­σμού -όπως έχει το­νί­σει χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ένας Άγ­γλος ιστο­ρι­κός-, σί­γου­ρα όμως υπήρ­ξαν ένα από τα πα­θο­λο­γι­κά συμ­πτώ­μα­τά του, τα οποία στις μέρες μας επα­νεμ­φα­νί­ζο­νται με άλλο “πρό­σω­πο”, λι­γό­τε­ρο σαφές, αλλά το ίδιο, αν όχι πε­ρισ­σό­τε­ρο, απει­λη­τι­κό….» Νίκη Λοϊ­ζί­δη, «Ο μο­ντερ­νι­σμός και οι μύθοι του – Δώ­δε­κα με­λέ­τες για τα μο­ντέρ­να καλ­λι­τε­χνι­κά κι­νή­μα­τα», εκ­δό­σεις Νε­φέ­λη, 2013
5. Μάριο ντε Μι­κέ­λι , «Οι πρω­το­πο­ρί­ες της τέ­χνης του 20ου αιώνα», εκ­δό­σεις Οδυσ­σέ­ας, σελ. 10
6. Ο Goethe σχο­λιά­ζει, δί­νο­ντας μια πυκνή και πε­ριε­κτι­κή προ­σέγ­γι­ση, ήδη από το 1830: «Όλες οι οπι­σθο­δρο­μι­κές και σε διά­λυ­ση επο­χές είναι υπο­κει­με­νι­κές, ενώ όλες οι προ­ο­δευ­τι­κές επο­χές έχουν μια αντί­λη­ψη αντι­κει­με­νι­κή» (Μάριο ντε Μι­κέ­λι, ο.π. σελ. 13). Αγ­γί­ζει στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ένα ζή­τη­μα που βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο της συ­ζή­τη­σης για την τέχνη, θα ανα­δει­χτεί στην ρώ­σι­κη εμπει­ρία και αφορά στη σύν­δε­ση του έργου με την εποχή του και ακόμη στην ανε­ξαρ­τη­σία του από τις υπο­κει­με­νι­κές, κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κές από­ψεις του δη­μιουρ­γού του.
7. Μάριο ντε Μι­κέ­λι, ό.π. σελ. 15
8. Μάριο ντε Μι­κέ­λι, ό.π. σελ. 17
9.  «…η δια­φω­νία ανά­με­σα στους δια­νο­ού­με­νους και την τάξη τους οξύ­νε­ται, οι υπό­γειες ρωγ­μές φθά­νουν στην επι­φά­νεια, το φαι­νό­με­νο γε­νι­κεύ­ε­ται, η διά­σπα­ση της επα­να­στα­τι­κής ενό­τη­τας του 19ου αιώνα είναι πια ένα συ­ντε­λε­σμέ­νο γε­γο­νός…» Μάριο ντε Μι­κέ­λι, ό.π. σελ. 21
10. Ο Λένιν θα ση­μειώ­σει στα «Γράμ­μα­τα από μα­κριά», τον Μάρτη του 1917: «Αν η επα­νά­στα­ση νί­κη­σε τόσο γρή­γο­ρα και φαι­νο­με­νι­κά, με την πρώτη επι­πό­λαια ματιά τόσο ρι­ζι­κά, αυτό έγινε μο­νά­χα γιατί χάρη σε μια εξαι­ρε­τι­κά πρω­τό­τυ­πη ιστο­ρι­κή κα­τά­στα­ση συγ­χω­νεύ­τη­καν, και συγ­χω­νεύ­τη­καν εξαι­ρε­τι­κά “αρ­μο­νι­κά”, τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κά ρεύ­μα­τα, τε­λεί­ως ετε­ρο­γε­νή τα­ξι­κά συμ­φέ­ρο­ντα, δια­με­τρι­κά αντί­θε­τες πο­λι­τι­κές και κοι­νω­νι­κές τά­σεις», Λένιν Άπα­ντα, τ. 23. Σχε­τι­κά με τους διε­θνείς όρους που έκα­ναν δυ­να­τή την πρώτη φάση της ρω­σι­κής επα­νά­στα­σης ο Λένιν θα ση­μειώ­σει: «Η αστι­κή τάξη της Δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης ήταν πάντα ενά­ντια στην επα­νά­στα­ση. Τέ­τοια ήταν η κα­τά­στα­ση, στην οποία εί­χα­με συ­νη­θί­σει. Τα πράγ­μα­τα ήρθαν όμως δια­φο­ρε­τι­κά. Ο ιμπε­ρια­λι­στι­κός πό­λε­μος διέ­σπα­σε την αστι­κή τάξη της Ευ­ρώ­πης και αυτό είχε σαν συ­νέ­πεια οι Αγ­γλο­γάλ­λοι κε­φα­λαιο­κρά­τες, επι­διώ­κο­ντας ιμπε­ρια­λι­στι­κούς σκο­πούς, να γί­νουν οπα­δοί της ρω­σι­κής επα­νά­στα­σης. Αυτό είχε σαν απο­τέ­λε­σμα η επα­νά­στα­ση να πάρει τέ­τοια τροπή που κα­νέ­νας δεν το πε­ρί­με­νε», Λένιν Άπα­ντα, τ. 24, σ. 125
11.  «…Η Ρωσία είναι μια κα­θυ­στε­ρη­μέ­νη χώρα αλλά δεν είναι παρά ένα μέρος της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας, ένα στοι­χείο του πα­γκό­σμιου κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος. Μ’ αυτήν την έν­νοια, ο Λένιν έλυσε το αί­νιγ­μα της Ρω­σι­κής Επα­νά­στα­σης με την ανά­γλυ­φη δια­τύ­πω­ση: η αλυ­σί­δα έσπα­σε στον πιο αδύ­να­μο κρίκο…. Αλλά η ει­κό­να της αλυ­σί­δας και του πιο αδύ­να­μου κρί­κου δεν μας δίνει ακόμα τη λύση του κα­θαυ­τού αι­νίγ­μα­τος: Πως σε μια κα­θυ­στε­ρη­μέ­νη χώρα η επα­νά­στα­ση μπο­ρού­σε να θριαμ­βεύ­σει;…. Εάν υπάρ­χουν χώρες κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες και προ­χω­ρη­μέ­νες, υπάρ­χει επί­σης μια αμοι­βαία δράση με­τα­ξύ τους, υπάρ­χει πίεση των προ­χω­ρη­μέ­νων χωρών πάνω στις κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες, υπάρ­χει ανά­γκη για τις κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες χώρες να προ­σεγ­γί­σουν τις προ­ο­δευ­τι­κές χώρες, να δα­νει­στούν την τε­χνι­κή τους, την επι­στή­μη κλπ. Έτσι εμ­φα­νί­ζε­ται ένας συν­δυα­σμέ­νος τύπος εξέ­λι­ξης: Τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της κα­θυ­στέ­ρη­σης συν­δυά­ζο­νται με την τε­λευ­ταία λέξη της πα­γκό­σμιας τε­χνι­κής και της πα­γκό­σμιας σκέ­ψης. Τέλος οι ιστο­ρι­κά κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες χώρες για να ξε­πε­ρά­σουν την κα­θυ­στέ­ρη­ση τους ανα­γκά­ζο­νται με­ρι­κές φορές να ξε­πε­ρά­σουν τις άλλες…. Σχε­δόν χωρίς εθνι­κούς δρό­μους, η Ρωσία βρέ­θη­κε στην ανά­γκη να κα­τα­σκευά­σει σι­δη­ρο­δρό­μους. Χωρίς να πε­ρά­σει από την ευ­ρω­παϊ­κή χει­ρο­τε­χνία και βιο­τε­χνία η Ρωσία πέ­ρα­σε απ’ ευ­θεί­ας στις μη­χα­νι­κές επι­χει­ρή­σεις. Αυτή είναι η τύχη των κα­θυ­στε­ρη­μέ­νων χωρών. Να πη­δού­νε πάνω από τους εν­διά­με­σους σταθ­μούς…» Λέον Τρό­τσκυ,  «Στην υπε­ρά­σπι­ση του Οκτώ­βρη», Νο­έμ­βριος 1932, με­τά­φρα­ση από το αρ­χείο της ιστο­σε­λί­δας http://fr-utopia-free.blogspot.gr/2010/01/blog-post_11.html)
12. Λέον Τρό­τσκι, «Λο­γο­τε­χνία και επα­νά­στα­ση», σελ. 103, εκ­δό­σεις Θε­ω­ρία, 1982
13. Neil Davidson – revolutionary reflections | Uneven and Combined Development: Modernity, Modernism, Revolution (1): The Classic Forms of Uneven and Combined Development – στην ιστο­σε­λί­δα RS21 – revolutionary socialism in the 21st century –   (https://rs21.org.uk/2017/02/03/revolutionary-reflections-uneven-and-combined-development-modernity-modernism-revolution-1-the-classic-forms-of-uneven-and-combined-development/)
14. Eric Hobsbawm, «Θρυμ­μα­τι­σμέ­νοι και­ροί – κουλ­τού­ρα και κοι­νω­νία στον 20ο αιώνα», εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 2013, σελ. 232
15. Κά­μι­λα Γκραίη, «Η ρώ­σι­κη Πρω­το­πο­ρία», εκ­δό­σεις Υπο­δο­μή, 1987, σελ.254
16. Λέον Τρό­τσκι, «Λο­γο­τε­χνία και επα­νά­στα­ση»,  εκ­δό­σεις Θε­ω­ρία, 1982, σελ. 128
17. «…Μία από τις με­γα­λύ­τε­ρες δη­μό­σιες εκ­δη­λώ­σεις που ορ­γα­νώ­θη­καν μ’ αυτόν τον τρόπο ήταν και η πρώτη επέ­τειος της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης. Σε όλη την χώρα, όπου κι αν βρί­σκο­νταν …οι καλ­λι­τέ­χνες προ­σφέρ­θη­καν εθε­λο­ντι­κά… Ο Νάθαμ Άλ­τμαν ανέ­λα­βε την σχε­τι­κή διορ­γά­νω­ση… “Κα­τέ­λα­βε” τη με­γά­λη πλα­τεία μπρο­στά στα Χει­με­ρι­νά Ανά­κτο­ρα και δια­κό­σμη­σε τον κε­ντρι­κό οβε­λί­σκο με τε­ρά­στια αφη­ρη­μέ­να γλυ­πτά – ενώ μια δυ­να­μι­κή φου­του­ρι­στι­κή κα­τα­σκευή το­πο­θε­τή­θη­κε στη βάση της κο­λό­νας. Τα κτί­ρια γύρω από την πλα­τεία είχαν “κα­μου­φλα­ρι­στεί” με κυ­βι­στι­κά και φου­του­ρι­στι­κά σχέ­δια. Εί­κο­σι χι­λιά­δες πανό με πί­να­κες χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν για να δια­κο­σμή­σουν την πλα­τεία… Δυό χρό­νια αρ­γό­τε­ρα… “σκη­νο­θέ­τη­σαν” μια ανα­βί­ω­ση της εφό­δου στα Χει­με­ρι­νά Ανά­κτο­ρα… Ο ρε­α­λι­σμός προ­ερ­χό­ταν από ένα ολό­κλη­ρο “δα­νει­κό” τάγμα στρα­τού με τον εξο­πλι­σμό του και χι­λιά­δες απλούς πο­λί­τες της Πε­τρού­πο­λης… με γι­γά­ντιους προ­βο­λείς… οι οποί­οι πρό­βαλ­λαν στον ου­ρα­νό τα αφη­ρη­μέ­να σχέ­δια του Άλ­τμαν… το­πο­θε­τή­θη­καν 50 Κε­ρέν­σκι σ’ ένα ικρί­ω­μα, 50 όμοιες κού­κλες που εκτε­λού­σαν τις ίδιες χει­ρο­νο­μί­ες… καθώς ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός… “τα­ρα­κου­νού­σε”… τις κού­κλες του Λευ­κού Στρα­τού… Την ανα­τρο­πή του Λευ­κού Στρα­τού ακο­λου­θού­σε η θριαμ­βευ­τι­κή εφόρ­μη­ση των 2.000 θε­α­τών, καθώς το τάγμα περ­νού­σε από τις πύλες μέσα στα κα­μιό­νια του και κάθε εί­δους όρ­γα­να… πα­νη­γύ­ρι­ζαν τον θρί­αμ­βο της Μπολ­σε­βί­κι­κης Επα­νά­στα­σης…» Κά­μι­λα Γκραίη, «Η ρώ­σι­κη Πρω­το­πο­ρία», εκ­δό­σεις Υπο­δο­μή, 1987, σελ.257
18. Arseny Avraamov – Symphony Of Factory Sirens (Public Event, Baku 1922) https://www.youtube.com/watch?v=Kq_7w9RHvpQ – ανα­φέ­ρε­ται στο άρθρο του Γ. Μη­τρα­λιά «Σκέ­ψεις για τα 100 χρό­νια της Ρώ­σι­κης Επα­νά­στα­σης, “ανα­κα­λύ­πτο­ντας” την μου­σι­κή της πρω­το­πο­ρία χάρη στην Ντο­κου­μέ­ντα 14…», στην ιστο­σε­λί­δα www.contra-xreos.gr
19. Το μα­νι­φέ­στο τους ξε­κι­νά ως εξής, δί­νο­ντας εντε­λώς γλα­φυ­ρά το κλίμα που επι­κρα­τού­σε στους ρώ­σους καλ­λι­τέ­χνες: «Δια­κη­ρύσ­σου­με: το πνεύ­μα των ημε­ρών μας ας είναι: πα­ντε­λό­νια, σα­κά­κια, πα­πού­τσια, γραμ­μές των τραμ, λε­ω­φο­ρεία, αε­ρο­πλά­να, σι­δη­ρό­δρο­μοι, θαυ­μά­σια πλοία – τι μα­γεία – τι με­γά­λη εποχή χωρίς προη­γού­με­νο στην πα­γκό­σμια ιστο­ρία…» Κά­μι­λα Γκραίη, «Η ρώ­σι­κη Πρω­το­πο­ρία», εκ­δό­σεις Υπο­δο­μή, 1987, σελ.162
20. Κά­μι­λα Γκραίη, ό.π. σελ. 254
21. Κά­μι­λα Γκραίη, ό.π. σελ. 208
22. Οι Πέβσ­νερ και Γκά­μπο δια­χω­ρί­ζο­νται από τους κον­στρου­κτι­βι­στές καθώς, ου­δέ­τε­ροι πο­λι­τι­κά, δεν δέ­χο­νται να φτά­σουν στην απόρ­ρι­ψη της τέ­χνης που με φα­να­τι­σμό κη­ρύτ­τουν οι πρώην «σύ­ντρο­φοί» τους: «Κάτω η τέχνη. Ζήτω η τε­χνι­κή. Η Θρη­σκεία είναι ψέμα. Η τέχνη είναι ψέμα… Ζήτω ο κον­στρου­κτι­βι­στής τε­χνι­κός. Κάτω η τέχνη που μα­σκα­ρεύ­ει μόνο την αδυ­να­μία της αν­θρω­πό­τη­τας. Η συλ­λο­γι­κή τέχνη του πα­ρό­ντος είναι η εποι­κο­δο­μη­τι­κή ζωή!» Μάριο ντε Μι­κέ­λι, ό.π. σελ. 294
23. «…Οι συ­ζη­τή­σεις αυτές, που είχαν πά­ντο­τε με­γά­λο κοινό μια και οι φου­του­ρι­στές, με τις τρε­λές πα­ρα­φο­ρές τους, τις απαγ­γε­λί­ες τους και το παρ­δα­λό ντύ­σι­μό τους θε­ω­ρού­νταν η κα­λύ­τε­ρη δια­σκέ­δα­ση… Σε μια προ­σπά­θεια να σπά­σουν τις κυ­ρί­αρ­χες συμ­βά­σεις, καλ­λι­τέ­χνες και ζω­γρά­φοι έδι­ναν τη μάχη τους με κάθε δυ­να­τό τρόπο. Ήταν κάτι το συ­νη­θι­σμέ­νο να βλέ­πει κα­νείς μέλη αυτού του μι­κρό­κο­σμου (τον Λα­ριό­νοφ, την Γκον­τσά­ρε­βα, τον Μα­για­κόφ­σκι, τους αδελ­φούς Μπουρ­λιούκ κα.) να περ­πα­τούν κατά μήκος του κύ­ριου δρό­μου της Μό­σχας με λου­λού­δια και «αλ­γε­βρι­κά» ή ρα­γιο­νι­στι­κά σύμ­βο­λα ζω­γρα­φι­σμέ­να στα μά­γου­λά τους….Το 1913, οι φου­του­ρι­στές γύ­ρι­σαν μια ται­νία με τίτλο Δράμα στο κα­μπα­ρέ Νο 13… τους έδει­χνε να μπαι­νο­βγαί­νουν σε μα­γα­ζιά και εστια­τό­ρια με φα­ντα­χτε­ρά πα­νω­φό­ρια, ενώ οι άντρες φο­ρού­σαν σκου­λα­ρί­κια και ρα­πα­νά­κια ή κου­τά­λια στις μπου­το­νιέ­ρες τους! Επρό­κει­το για μια πα­ρω­δία των συμ­βο­λι­στών…» Κά­μι­λα Γκραίη, «Η ρώ­σι­κη Πρω­το­πο­ρία», εκ­δό­σεις Υπο­δο­μή, 1987, σελ. 140
24. Β. Μα­για­κόφ­σκι, «Σύν­νε­φο με πα­ντε­λό­νια», εκ­δό­σεις Αρμός, 2008
25. Βλα­ντι­μίρ Μα­για­κόφ­σκι, «Ποί­η­ση και επα­νά­στα­ση», εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 1982, σελ. 23
26. Αντώ­νης Βο­γιά­ζος, «Σο­σια­λι­σμός και κουλ­τού­ρα 1917 – 1932»,  τόμος Α, εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 1979, σελ. 15
27. Αντώ­νης Βο­γιά­ζος, ό.π. σελ. 16
28. Οι Μαρξ και Έγκελς το­νί­ζουν ότι η τέχνη δεν είναι προ­ϊ­όν της «φύσης» του αν­θρώ­που, ούτε γε­νι­κή κα­τη­γο­ρία του πνεύ­μα­τος καθώς γεν­νιέ­ται από συ­γκε­κρι­μέ­νες ανά­γκες. Απορ­ρί­πτουν έναν δι­ι­στο­ρι­κό, δια­το­πι­κό ορι­σμό της τέ­χνης και της αι­σθη­τι­κής. Άρα εδώ δεν τί­θε­ται το ζή­τη­μα κά­ποιου «οι­κου­με­νι­κού» χα­ρα­κτή­ρα της. Πρό­κει­ται για στοι­χείο του «εποι­κο­δο­μή­μα­τος», λαμ­βά­νο­ντας όμως υπόψη και την δια­λε­κτι­κή με­τα­ξύ αυτού και της οι­κο­νο­μι­κής «βάσης». Εμ­βα­θύ­νουν στα ζη­τή­μα­τα της λο­γο­τε­χνι­κής κρι­τι­κής δίχως σχη­μα­το­ποι­ή­σεις αλλά στην βάση της ακρί­βειας στην ιστο­ρι­κή ανά­λυ­ση. Ακόμη και στα ζη­τή­μα­τα του γού­στου. Το γού­στο δεν είναι «αφε­τη­ρία» αλλά «ση­μείο άφι­ξης». Μά­λι­στα, στη «γερ­μα­νι­κή ιδε­ο­λο­γία» ο Μαρξ φτά­νει σε μια προ­σέγ­γι­ση της τέ­χνης στην κομ­μου­νι­στι­κή κοι­νω­νία: «…σε μια κομ­μου­νι­στι­κή ορ­γά­νω­ση της κοι­νω­νί­ας παύει σε κάθε πε­ρί­πτω­ση η τα­ξι­νό­μη­ση του καλ­λι­τέ­χνη σε στενά το­πι­κά και εθνι­κά όρια, που απορ­ρέ­ει απο­κλει­στι­κά από τον κα­τα­με­ρι­σμό της ερ­γα­σί­ας, και η τα­ξι­νό­μη­ση του ατό­μου μέσα σε μια κα­θο­ρι­σμέ­νη τέχνη, εξ αι­τί­ας της οποί­ας αυτός είναι απο­κλει­στι­κά ένας ζω­γρά­φος, ένας γλύ­πτης κ.λπ.: ονό­μα­τα που εκ­φρά­ζουν βέ­βαια επαρ­κώς την πε­ριο­ρι­στι­κό­τη­τα της επαγ­γελ­μα­τι­κής του ανά­πτυ­ξης και της εξάρ­τη­σής του από τον κα­τα­με­ρι­σμό ερ­γα­σί­ας. Σε μια κομ­μου­νι­στι­κή κοι­νω­νία δεν υπάρ­χουν ζω­γρά­φοι, αλλά το πο­λύ-πο­λύ άν­θρω­ποι που, κοντά στα άλλα ζω­γρα­φί­ζουν…» Μαρξ, Έγκελς, «Για την Τέχνη», εκ­δό­σεις Εξά­ντας, 1975, σελ 191
29. Ο Τέρυ Ήγκλε­τον ση­μειώ­νει μ’ ένα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα την αντί­φα­ση με την αστι­κή οπτι­κή: «…Ο ζω­γρά­φος Ανρί Ματίς πα­ρα­τή­ρη­σε κά­πο­τε ότι κάθε έργο τέ­χνης φέρει την σφρα­γί­δα της ιστο­ρι­κής του επο­χής, αλλά ότι το με­γά­λο έργο τέ­χνης είναι εκεί­νο που η σφρα­γί­δα αυτή είναι πιο βαθιά χα­ραγ­μέ­νη πάνω του. Οι πε­ρισ­σό­τε­ροι σπου­δα­στές της λο­γο­τε­χνί­ας δι­δά­σκο­νται ακρι­βώς το αντί­θε­το. Τα με­γα­λύ­τε­ρα έργα τέ­χνης είναι εκεί­να που υπερ­βαί­νουν τους ιστο­ρι­κούς όρους της επο­χής όπου δη­μιουρ­γή­θη­καν…» Τέρυ Ήγκλε­τον, «Ο μαρ­ξι­σμός και η λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή», εκ­δό­σεις Ύψι­λον, 1981, σελ. 22
30. Μαρξ, Έγκελς, «Για την Τέχνη», ει­σα­γω­γή Carlo Salinari, εκ­δό­σεις Εξά­ντας, 1975, σελ. 14
31. Ο Έρε­μπουργ αφη­γεί­ται: «…Θυ­μά­μαι την Πρω­το­μα­γιά του 1918. Η Μόσχα είχε στο­λι­στεί με φου­του­ρι­στι­κούς και σου­πρε­μα­τι­στι­κούς πί­να­κες. …Μια γριού­λα, κοι­τά­ζο­ντας έναν πί­να­κα μ’ ένα τε­ρά­στιο μάτι ψα­ριού, έκανε τον σταυ­ρό της: “Θα μας βά­λουν τώ­ρα­νε να προ­σκυ­νά­με τον εξα­πο­δώ”…» Η. Έρ­μπουργκ, «Άν­θρω­ποι, χρό­νια, ζωή», εκ­δό­σεις Νε­φέ­λη, 1980
32. Αντώ­νης Βο­γιά­ζος, «Σο­σια­λι­σμός και κουλ­τού­ρα 1917 – 1932»,  τόμος Α, εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 1979, σελ. 23
33. Ένα ζή­τη­μα που πα­ρέ­μει­νε ανοι­χτό στα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν, στο πεδίο της μαρ­ξι­στι­κής κρι­τι­κής στην τέχνη και στην λο­γο­τε­χνία, όπου οι νέες προ­σεγ­γί­σεις και  εμ­βα­θύν­σεις στο σύν­θε­το φαι­νό­με­νο της καλ­λι­τε­χνι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας, δη­μιουρ­γί­ας και κρι­τι­κής (Λού­κατς, Μπρε­χτ, Γκολ­ντμάν, Μα­σε­ρέ, Αντόρ­νο, Μπέν­για­μιν κ.ά.) πλού­τι­σαν πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο την σχε­τι­κή συ­ζή­τη­ση, πα­τώ­ντας εντού­τοις και στην ση­μα­ντι­κή εμπει­ρία των πρώ­των χρό­νων της ρώ­σι­κης επα­νά­στα­σης (Πλε­χά­νωφ, Λένιν, Τρό­τσκι, Λου­να­τσάρ­σκι κ.α.).
34. Αντώ­νης Βο­γιά­ζος, «Σο­σια­λι­σμός και κουλ­τού­ρα 1917 – 1932»,  τόμος Α, εκ­δό­σεις Θε­μέ­λιο, 1979, σελ. 20
35. Τέρυ Ήγκλε­τον, «Ο μαρ­ξι­σμός και η λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή», σελ. 70, εκ­δό­σεις Ύψι­λον, 1981
36. «…Με τι κα­τα­πιά­νε­ται η λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή; Ασφα­λώς ο καλ­λι­τέ­χνης, αν είναι αλη­θι­νός καλ­λι­τέ­χνης, θα μας μι­λή­σει για τη μο­να­δι­κή ατο­μι­κό­τη­τά του κα­λύ­τε­ρα από ένα φλύ­α­ρο κρι­τι­κό. Μα η αλή­θεια είναι πως, ακόμη κι αν η ατο­μι­κό­τη­τα είναι μο­να­δι­κή, αυτό δεν πάει να πει πως δεν μπο­ρεί ν’ ανα­λυ­θεί. Η ατο­μι­κό­τη­τα είναι μια εσώ­τε­ρη συγ­χώ­νευ­ση στοι­χεί­ων που υπά­γο­νται  στη φυλή, στο έθνος, στην τάξη, πα­ρο­δι­κών ή θε­σμο­θε­τη­μέ­νων, και πραγ­μα­τι­κά η ατο­μι­κό­τη­τα εκ­φρά­ζε­ται στο μο­να­δι­κό χα­ρα­κτή­ρα αυτής της συγ­χώ­νευ­σης, στις ανα­λο­γί­ες αυτής της ψυ­χο­λο­γι­κής σύν­θε­σης. Ένα από τα σπου­δαιό­τε­ρα κα­θή­κο­ντα της κρι­τι­κής είναι να ανα­λύ­σει την ατο­μι­κό­τη­τα του καλ­λι­τέ­χνη (δη­λα­δή την τέχνη του) στα συ­στα­τι­κά της στοι­χεία, και να δεί­ξει την συ­νά­φειά τους. Μ’ αυτό τον τρόπο η κρι­τι­κή φέρ­νει τον καλ­λι­τέ­χνη πιο κοντά στον ανα­γνώ­στη που έχει, κι αυτός, λίγο- πολύ μια μο­να­δι­κή ψυχή, ανέκ­φρα­στη «καλ­λι­τε­χνι­κά», «ακα­θό­ρι­στη», μα που δεν αντι­προ­σω­πεύ­ει λι­γό­τε­ρο μιαν ένωση των ίδιων στοι­χεί­ων απ’ ότι η ψυχή του ποι­η­τή. Απο­δεί­χνε­ται έτσι ότι εκεί­νο που χρη­σι­μεύ­ει για γε­φύ­ρι από ψυχή σε ψυχή είναι όχι το μο­να­δι­κό μα το κοινό. Μόνο με την με­σο­λά­βη­ση του κοι­νού το μο­να­δι­κό γί­νε­ται γνω­στό. Το κοινό κα­θο­ρί­ζε­ται στον άν­θρω­πο από τους πιο βα­θιούς και πιο μό­νι­μους όρους που μο­ντε­λά­ρουν την «ψυχή» του, απ’ τους κοι­νω­νι­κούς όρους αγω­γής, ύπαρ­ξης, ερ­γα­σί­ας και ορ­γά­νω­σης. Οι κοι­νω­νι­κοί όροι μέσα στην ιστο­ρι­κή αν­θρώ­πι­νη κοι­νω­νία είναι, πρωτ’ απ’ όλα, όροι τα­ξι­κής εξάρ­τη­σης. Να γιατί ένα τα­ξι­κό κρι­τή­ριο δεί­χνε­ται τόσο γό­νι­μο σε όλους τους το­μείς της ιδε­ο­λο­γί­ας, μαζί και στην τέχνη, ιδιαί­τε­ρα στην τέχνη, επει­δή αυτή εκ­φρά­ζει συχνά τους πιο βα­θιούς και πιο από­κρυ­φους κοι­νω­νι­κούς πό­θους…» Λέον Τρό­τσκι, «Λο­γο­τε­χνία και επα­νά­στα­ση», εκ­δό­σεις Θε­ω­ρία 1982, σελ. 52, 53
37. Λέον Τρό­τσκι, ό.π. σελ. 142
38.  Τέρυ Ήγκλε­τον, «Ο μαρ­ξι­σμός και η λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή», εκ­δό­σεις Ύψι­λον, 1981, σελ. 66, 67

*Πηγές: Περιοδικό ΚΟΚΚΙΝΟ, τ.9, rproject.gr