Όταν κάποτε φθάσει στο τέλος της αυτή η τρομακτική όψη του κορωνοϊού, που απειλεί τη ζωή μας, η υφήλιος θα έρθει αντιμέτωπη με μια άλλη πλευρά του, εξίσου φοβερή. Αυτή δεν θα θέτει σε άμεσο κίνδυνο την ύπαρξή μας, αλλά σε δεινή δοκιμασία τον τρόπο ζωής και το βαθμό ευημερίας μας. Ο κορωνοϊός διαβρώνει συστηματικά τα θεμέλια των οικονομιών ολόκληρης της υφηλίου, μη αφήνοντας αλώβητη καμία τους πτυχή. Ο καταραμένος αυτός ιός εξασθενεί ταυτόχρονα τη ζήτηση και την προσφορά, συμπιέζοντας το σύνολο των εισοδημάτων, αποθαρρύνοντας την επένδυση και θρυψαλιάζοντας σε αμέτρητα σημεία της την αλυσίδα της παραγωγικής διαδικασίας. Η ελεύθερη διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών και εργαζομένων υπόκειται καθημερινά σε ολοένα πιο στραγγαλιστικούς περιορισμούς, επιφέροντας έτσι απανωτά και θανάσιμα χτυπήματα στην παγκοσμιοποίηση. Το σύνολο της τουριστικής βιομηχανίας σχεδόν νεκρώνεται. Οι οριακές επιχειρήσεις είναι οι πρώτες που αποχωρούν από την αγορά. Δεν είναι όμως οι μόνες, δεδομένου ότι όσο παρατείνεται και όσο βαθαίνει η κρίση ανοίγεται διάπλατα η λεωφόρος προς τη χρεοκοπία και άλλων λιγότερο προβληματικών, και κατά προτεραιότητα μικρών επιχειρήσεων, σε συνδυασμό με μαζικές απολύσεις εργαζομένων. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση εντεινόμενου πανικού, ενόψει των «κόκκινων δανείων» των επιχειρήσεων, που κορυφώθηκαν εξαιτίας των πολύ χαμηλών ή και σε αρκετές περιπτώσεις αρνητικών επιτοκίων. Παρότι είναι ακόμη νωρίς για την εξαγωγή εμπεδωμένων προβλέψεων, η Παγκόσμια Τράπεζα, πριν από μερικές ημέρες, ανήγγειλε ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ αναμένεται να μειωθεί κατά 5%. Παρότι πρόκειται για καταστρεπτικά υψηλό ποσοστό, ικανό να βυθίσει σε βαθιά ύφεση την υφήλιο, εκτιμώ ότι δυστυχώς θα είναι πολύ μεγαλύτερο.
Η βαθιά αυτή ύφεση, που φθάνει καλπάζοντας, θα λαβώσει όλες ανεξαιρέτως τις οικονομίες του κόσμου, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό. Η ένταση και η διάρκεια της οικονομικής κρίσης, για τις επί μέρους εθνικές οικονομίες, θα είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Ανάμεσα και σε άλλους, της διάρθρωσής τους κατά τομείς παραγωγής, του ύψους του χρέους τους, δημοσίου και ιδιωτικού, της γενικότερης οικονομικής τους κατάστασης, αλλά και σε μεγάλο βαθμό της αποτελεσματικότητας των μέτρων, που θα σχεδιαστούν για την αντιμετώπισή της ύφεσης.
Στο άρθρο μου αυτό θα προσπαθήσω να εκτιμήσω το μέγεθος των καταστροφών που αναμένουν την εξαιρετικά ευάλωτη, από πολυάριθμες πλευρές, Ελλάδα, από την οικονομική εισβολή του κορωνοϊού:
Η στρεβλή ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας
Σε αντίθεση με τις ήδη αναπτυγμένες οικονομίες, των οποίων το μοντέλο αναγνωρίζεται ως κανονικό, η Ελλάδα ακολούθησε ανορθόδοξη εξέλιξη. Δηλαδή, από την κυρίαρχη στα πρώτα αναπτυξιακά στάδια, συμβολή του πρωτογενή τομέα, στο ΑΕΠ και στη συνολική απασχόληση, η Ελλάδα βρέθηκε απότομα στον τριτογενή, χωρίς να παραμείνει αρκετά στο δευτερογενή, ώστε να εξασφαλιστεί η ανάπτυξή του και η σημαντική συμμετοχή του στην απασχόληση και στο ΑΕΠ. Η ανώμαλη αυτή εξέλιξη οφείλεται, σε σημαντικό βαθμό, στην πρόωρη είσοδο της χώρας στην ενωμένη Ευρώπη, καθώς και στα ακατάλληλα, για το στάδιο ανάπτυξης της Ελλάδας, προγράμματα που της επιβλήθηκαν έκτοτε. Με τον πρωτογενή τομέα εξαιρετικά αναιμικό, εξαιτίας και των συνεπειών της ΚΑΠ, η οποία αφάνισε πολλά παραδοσιακά μας προϊόντα, προκειμένου να αποφευχθεί μείωση της τιμής τους διεθνώς, και με τον δευτερογενή τομέα που δεν ξεπέρασε την παιδική του ηλικία, η Ελλάδα εμφανίζεται με έναν υπερδιογκωμένο τριτογενή, που συμμετέχει γύρω στο 85% του ΑΕΠ της. Στον τομέα αυτό των υπηρεσιών κυριαρχεί ο τουρισμός. Ο μεγάλος αριθμός των δραστηριοτήτων, που τροφοδοτείται από τον τουρισμό καταλήγει, σύμφωνα με σχετικές μελέτες, σε πολλαπλασιαστή υπερδιπλάσιο της αρχικής /άμεσης δαπάνης. Εκτιμάται, δηλαδή, ότι μια αρχική δαπάνη για τουριστικές υπηρεσίες από 1 ευρώ, καταλήγει να αυξάνει το ΑΕΠ μέχρι και κατά 2.65 ευρώ. Η σημαντική αυτή διάχυση των τουριστικών δραστηριοτήτων εξασφαλίζει τεράστια συμβολή του κλάδου στη δημιουργία του ΑΕΠ και στην απασχόληση, που υπερβαίνει το 30%, ενώ συμβάλλει και στο μισό περίπου της μεγέθυνσης της οικονομίας. Ειδικότερα, η συμμετοχή του τουρισμού στη συνολική απασχόληση εκτιμάται για τους μήνες αιχμής (Ιούνιο-Σεπτέμβριο) μέχρι και στο 44% της συνολικής. Η συνέπεια αυτής της εφιαλτικής πτώσης του ΑΕΠ και της απασχόλησης που, εκτός ευνοϊκού απροόπτου, θα προκληθεί, θα επιφέρει βαρύτατο πλήγμα στο σύνολο του πληθυσμού, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό στις επί μέρους κατηγορίες του. Περισσότερο θα υποφέρουν τα τουριστικά μας νησιά, οι γυναίκες που συμμετέχουν σε υψηλό ποσοστό στην τουριστική απασχόληση, οι εργαζόμενοι στα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία, τα μέσα μεταφοράς και τα κέντρα αναψυχής, στα κρουαζιερόπλοια και στη βιομηχανία παραγωγής τροφίμων και αναμνηστικών. Το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού, κατά μέσο όρο, απειλείται με πτώχευση γύρω στο 30% (που θα προστεθεί σε αυτήν των 25% εξαιτίας των μνημονίων).
Η μνημονιακή θανάτωση της δυνητικής μας ανάπτυξης
Το γεγονός που διαπιστώνεται ολοένα πιο τραυματικά, στην Ελλάδα, είναι ότι τα μνημόνια, πέρα από τα επώδυνα και εγκληματικά μέτρα, που επέβαλαν στη χώρα, επί δέκα ολόκληρα χρόνια, απενεργοποίησαν επιπλέον εξαιτίας των εσφαλμένων προγραμμάτων τους, και τη δυνητική της ανάπτυξη. Τη δυνατότητά, δηλαδή, της οικονομίας να αναπτυχθεί με ρυθμούς πολύ ταχύτερους από τους αντίστοιχους πραγματικούς, μόλις οι συνθήκες θα το επέτρεπαν. Ως απόδειξη αυτής της εξαιρετικά δυσάρεστης εξέλιξης είναι το γεγονός ότι, ενώ θα έπρεπε τα δύο αυτά τελευταία χρόνια, που η ανάπτυξη ήταν θεωρητικά δυνατή, αυτή να εκτοξευθεί σε 5-6%, έμεινε αντιθέτως καθηλωμένη γύρω στο 1%..
Η συμβολή των μέτρων εναντίον των οικονομικών συνεπειών του κορωνοϊού
Οι ΗΠΑ και η ΕΕ, αλλά και η Ελλάδα άρχισαν να σχεδιάζουν και να ανακοινώνουν τη λήψη μέτρων στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τις συνέπειες της ύφεσης από τον κορωνοϊό στις οικονομίες τους:
*Στις ΗΠΑ, που ορισμένες προβλέψεις ρίχνουν δραματικά το εισόδημα το δεύτερο τρίμηνο του 2020, ο Ντόναλντ Τραμπ αναφέρθηκε σε ενίσχυση της ρευστότητας με $3 τρισεκατομμύρια. Να σημειώσω ότι δεν είναι διόλου σίγουρο ότι η πρόσθετη αυτή ρευστότητα θα είναι αποτελεσματική, δεδομένου ότι τα τελευταία χρόνια υπήρχε υπεραφθονία ρευστού, που όμως, εξαιτίας της κορυφούμενης ανισότητας κατανομής, δεν κατευθυνόταν στην κατανάλωση ή στην επένδυση, αλλά στο χρηματιστήριο και στην αποθησαύριση.
*Στην ΕΕ, oι μέχρι τώρα σχετικές δηλώσεις της προέδρου της ΕΚΤ Christine Lagarde ουδόλως πείθουν για τις ορθές της προθέσεις. Και τούτο, διότι, τα ποσά που ανήγγειλε ότι θα έθετε σε κυκλοφορία υπολείπονταν σημαντικά των αντίστοιχων, στις ΗΠΑ, παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός στην Ευρώπη υπερέχει κατά πολύ του αντίστοιχου των ΗΠΑ. Εκτός των άλλων, η πρώτη γκάφα της κυρίας Lagarde, μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά της, σχετικά με την άγνοιά της τής διαφοράς απόδοσης γερμανικών και λοιπών χρηματιστηριακών τίτλων, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου, που ελλοχεύει από την ανάθεση σε μη οικονομολόγο, του οικονομικού της μέλλοντος. Ήδη, ωστόσο, βρισκόμαστε σε δραματικές εξελίξεις, που οδηγούν σε σπασμωδική αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας, και που απαιτούν, φυσικά σοβαρή και ad hoc ενημέρωση και προβληματισμό.
*Στην Ελλάδα, και σπεύδω να το υπογραμμίσω, η Κυβέρνηση Μητσοτάκη κάνει ότι μπορεί, προκειμένου να τιθασεύσει τη λαίλαπα του ιού στη μολυσματική, και όσο γίνεται και στην οικονομική του υπόσταση. Η ειρωνεία, βέβαια, έγκειται στο γεγονός ότι μια αφθονία ρευστότητας θα είχε τα θετικά αποτελέσματα, που οι πλουσιότερες οικονομίες επιδιώκουν, χωρίς να εξασφαλίζουν. Αντιθέτως, η στερημένη, εδώ και δέκα χρόνια, από την απολύτως απαραίτητη, για οποιαδήποτε οικονομία, ρευστότητα Ελλάδα, θα είχε αυξημένες προοπτικές για ικανοποιητικά αποτελέσματα. Δυστυχώς, όμως δεν τα έχει ούτε και τώρα, παρότι τα πάντα καταρρέουν. Και τούτο διότι, το 3.5% του ΑΕΠ που χωρίς τον κορωνοϊό θα όδευε, ως πρωτογενές πλεόνασμα, στους εταίρους, εκτός του ότι είναι ανεπαρκέστατο μέγεθος για να αντιμετωπίσει τον κορωνοϊό, και στις δύο μορφές του, είναι ξεκάθαρο ότι δεν πρόκειται για μέτρο βοήθειας και αλληλεγγύης από την ΕΕ, αλλά για δική μας αιμοδοσία. Η ίδια περίπου κριτική ισχύει και για τα επιστρεφόμενα -κατακρατούμενα από την ΕΚΤ εδώ και χρόνια ποσά. Το ευρωπαϊκό, ωστόσο, τοπίο μεταβάλλεται με ταχύτατους ρυθμούς. Και…λοιπόν, παρέχεται η άδεια σε κάθε εθνική οικονομία «να δαπανήσει όσο της χρειάζεται», προκειμένου να τα βγάλει μόνη της πέρα με τον φονικό ιό. Ωραία φαίνεται, από πρώτη όψη, αυτή η ελευθερία χαλάρωσης. Αλλά…. τι μπορεί να σημαίνει για την Ελλάδα; Δηλαδή, τι άφησαν όρθιο οι ορδές των μνημονίων, που να μπορεί τώρα να δαπανηθεί; Και, αλήθεια, με ποιο νόμισμα θα γίνουν αυτές οι δαπάνες για την αντιμετώπιση του Αρμαγεδδών;
Έφθασε, επιτέλους, όπως όλα δείχνουν, η ώρα των θλιβερών διαπιστώσεων χάρη αφενός της συνειδητοποίησης της καταλυτικής σημασίας που έχει το εθνικό νόμισμα, αλλά και αφετέρου του θανάσιμου κινδύνου της απεμπόλησής του. Από εδώ και μπρος θα είναι σαφέστατη η διάκριση, ακόμη και για εκείνους που ανέφεραν το ευρώ με ευλάβεια, ανάμεσα στις τυχερές εκείνες ευρωπαϊκές οικονομίες, που διατήρησαν τα εθνικά τους νομίσματα, και στις άλλες που με τόση ασύγγνωστη επιπολαιότητα τα πέταξαν στον κάλαθο των αχρήστων, ανταλλάσσοντάς τα με το εκ γενετής άρρωστο ευρώ.
*Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, συγγραφέας-πρόεδρος του Ιδρύματος Δελιβάνη, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Ρουμανίας και πρ. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
**Οι απόψεις του κειμένου είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκη την Iskra
