Με αφορμή τα 150 χρόνια της έκδοσης του «Κεφαλαίου».Θεωρία και Μέθοδος της Μαρξιστικής Πολιτικής Οικονομίας (*)

Η γραφή και η έκδοση του «Κεφαλαίου», ακολουθεί την πολυτάραχη ζωή του Μαρξ. Πριν τη συγγραφή του είχαν προηγηθεί, στο διάστημα 1844-1865, σειρά από σημαντικά έργα κυρίως φιλοσοφικά, πολιτικά και οικονομικά,¹ που ουσιαστικά προετοίμασαν το έδαφος της συγγραφής του. Ειδικότερα τα λεγόμενα «Οικονομικά Χειρόγραφα» (Grundrisse), μαζί και ο Πρόλογος στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», που γράφτηκαν την περίοδο 1857-1861, θεωρούνται ως πρωτόλεια κείμενα του «Κεφαλαίου».

Ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου» δημοσιεύτηκε το 1867, ενώ οι δύο, άλλοι, που δεν πρόφθασε να κάνει την τελική επεξεργασία ο ίδιος ο Μαρξ, δημοσιεύτηκαν με επιμέλεια του Έγκελς, ο οποίος άφησε στην άκρη τις δικές του έρευνες, για ολοκλήρωση των δύο τόμων του «Κεφαλαίου». Ο δεύτερος τόμος δημοσιεύτηκε αρχικά το 1885 και συμπληρωμένος το 1893, ενώ ο τρίτος το 1894. Ο τέταρτος, που αποτελείται από τρία βιβλία και είναι αφιερωμένο στις «Θεωρίες για την Υπεραξία», εκδόθηκε από τον Κάουτσκι (1905-1910) με ορισμένες παραλήψεις και ολοκληρωμένος από το Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της Μόσχας, το 1954-1961.

Ο Μαρξ, με αφορμή την ολοκλήρωση της έκδοσης του Α’ τόμου του «Κεφαλαίου», έγραψε τον Αύγουστο του 1867, μια συγκινητική επιστολή στον Έγκελς, για την οικονομική στήριξη που του παρείχε, ώστε να μπορέσει να αφοσιωθεί στη συγγραφή του μνημειώδους αυτού έργου.

«Αγαπητέ Φρεντ, Σε σένα μόνο χρωστώ, ότι αυτό έγινε δυνατό. Χωρίς τη δική σου αυτοθυσία για μένα, θα μου ήταν αδύνατο να κάνω την τεράστια αυτή δουλειά για τους τρεις τόμους. Σε φιλώ γεμάτος ευγνωμοσύνη…. Χαίρε αγαπημένε μου, ακριβέ μου φίλε».! Αξίζει να σημειώσουμε, ότι τον πρώτο τόμο ο Μαρξ τον αφιέρωσε στο Βίλχεμ Βολφ, «πιστό, τολμηρό, ευγενικό, πρωτοπόρο αγωνιστή του προλεταριάτου»!

1.Η κυριότερη συνεισφορά του Μαρξ στην προοδευτική σκέψη

Τη συμβολή του Μαρξ στην προοδευτική σκέψη, την συμπυκνώνει με ιδιαίτερο τρόπο ο Ένγκελς, στο λόγο που εκφώνησε τη μέρα τις κηδείας του (18.3.1883), στο νεκροταφείο του Χάϊγκεϊτ του Λονδίνου.² Εκεί αναδεικνύει τρία βασικά στοιχεία της συμβολής του. Πρώτον, ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας. Δεύτερον, ανακάλυψε τον ειδικό νόμο κίνησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (το νόμο της υπεραξίας), καθώς και τη δύναμη εκείνη, το σύγχρονο προλεταριάτο, που θα ανατρέψει την κυριαρχία του κεφαλαίου και θα ανοίξει το δρόμο μετάβασης σε μια ανώτερη κοινωνία τη σοσιαλιστική-κομμουνιστική. Και μόνο αυτά, θα ήταν αρκετά για να μείνει στην ιστορία. Ωστόσο ο Μαρξ δεν ήταν μόνο επαναστάτης στη θεωρία, αλλά και στη δράση. Έκανε μεγάλο και πολύμορφο αγώνα για την απελευθέρωση του προλεταριάτου. Ήταν αυτός, που πρώτος έδωσε συνείδηση της θέσης του, με αποκορύφωμα την ίδρυση της «Α’ Διεθνούς Ένωσης Εργατών» στο Λονδίνο το 1864.

2.Η σημασία της ανακάλυψης του νόμου της υπεραξίας

Ο Μαρξ αρχίζει τη μελέτη του καπιταλισμού με την ανάλυση του «εμπορεύματος», που αποτελεί το «κύτταρο» των οικονομικών σχέσεων του καπιταλισμού και καθορίζει την ανάπτυξη του, καθώς και τα ιστορικά του όρια.! Όπως τονίζει στον πρόλογο του Α’ τόμου του «Κεφαλαίου», «αυτό που έχω να ερευνήσω σε τούτο το έργο, είναι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής και οι σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής που αντιστοιχούν σε αυτόν…. Τελικός σκοπός του έργου, είναι η ανακάλυψη του οικονομικού νόμου κίνησης της σύγχρονης κοινωνίας….»

Πολλοί προηγούμενοι ερευνητές και κυρίως οι κλασσικοί της αστικής πολιτικής οικονομίας (Ο.Πέττυ, Α.Σμιθ, Ν.Ρικάρντο), είχαν μιλήσει για το νόμο της αξίας (εργασιακή θεωρία της αξίας), που βρίσκεται στη βάση της ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Δεν μπόρεσαν όμως να βρουν την πηγή του κέρδους – την υπεραξία – και το σύνθετο πλέγμα οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων που δημιουργεί η παραγωγή και η ιδιοποίηση της υπεραξίας.

Να σημειώσουμε ότι στην αρχαιότητα, πρώτος που είχε προσεγγίσει την έννοια του νόμου της αξίας, ήταν ο Αριστοτέλης, για τον οποίο ο Μαρξ κάνει ειδική αναφορά στα έργα του. Ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά όλα τα έργα των αρχαίων ελλήνων διανοητών (η διατριβή του ήταν στη φιλοσοφία του Επίκουρου). Μιλούσε άπταιστα αρχαία ελληνικά και ο αγαπημένος του τραγικός ποιητής ήταν ο Αισχύλος. Οι κόρες του, στην 50^η επέτειο των γενεθλίων του, του ζήτησαν να απαγγείλει τον «Προμηθέα Δεσμώτη».!

Ο Μαρξ διαχώρισε την «αξία» ενός εμπορεύματος από την «αξία χρήσης» του, καθώς την «αφηρημένη» από τη «συγκεκριμένη εργασία». Η «αφηρημένη» εργασία συνδέεται με την αξία, ενώ η «συγκεκριμένη» με την αξία χρήσης. Το μυστικό της υπεραξίας βρίσκεται στο ότι ένα ειδικό εμπόρευμα – η εργατική δύναμη – έχει την ιδιότητα να δημιουργεί στη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, μεγαλύτερη αξία από την αξία των μέσων συντήρησης του εργάτη. Δηλαδή παράγεται μια «υπεραξία» την οποία ιδιοποιείται (καρπώνεται) ο καπιταλιστής, ο κάτοχος των μέσων παραγωγής, ο οποίος εκμεταλλεύεται τον εργάτη. Κατά συνέπεια το ποιοτικό βήμα μετάβασης, από την «απλή εμπορευματική παραγωγή» στην «καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή», είναι η συστηματική «αγορά και πώληση» εργατικής δύναμης. Όπως σημειώνει το Λένιν, «ο βαθμός διάδοσης της μισθωτής εργασίας είναι δείκτης ανάπτυξης του καπιταλισμού σε μια χώρα». Ο καπιταλιστής είναι ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής και αγοραστής της εργατικής δύναμης, ενώ ο εργάτης είναι ιδιοκτήτης της εργατικής του δύναμης, την οποία πουλάει στον καπιταλιστή για να επιβιώσει. Αυτό σε κοινωνικό επίπεδο καθορίζει και την ύπαρξη δύο βασικών τάξεων στην καπιταλιστική κοινωνία. Την αστική και την εργατική τάξη.

Παραπέρα ο Μαρξ έδειξε ότι, από τον οικονομικό διχασμό της εργασίας σε «συγκεκριμένη» και «αφηρημένη», πηγάζει η βασική αντίθεση της απλής εμπορευματικής παραγωγής. Δηλαδή η αντίθεση ανάμεσα στον ατομικό και κοινωνικό χρόνο εργασίας για την παραγωγή ενός εμπορεύματος (καταμερισμός εργασίας, ξεχωριστοί παραγωγοί, ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής). Επίσης στην εμπορευματική οικονομία εμφανίζεται το φαινόμενο της κυριαρχίας των «πραγμάτων» πάνω στου ανθρώπους. Πρόκειται για το λεγόμενο «φετιχισμό του εμπορεύματος». Κάθε εμπορευματοπαραγωγός παράγει εμπορεύματα, αλλά η τύχη του εξαρτάται από το αν και πόσο θα πουληθούν στην αγορά. Άρα η ζωή του εξουσιάζεται από τα «πράγματα» (εμπορεύματα) και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων εμφανίζονται ως σχέσεις μεταξύ πραγμάτων. Έχουμε δηλαδή μια «προσωποποίηση πραγμάτων» η οποία οδηγεί σε «πραγματοποίηση προσώπων». Το μυστικό της κυριαρχίας των πραγμάτων πάνω στους ανθρώπους, πρέπει να αναζητηθεί όχι στην αξία χρήσης αλλά στην αξία, η οποία δεν είναι υπερφυσική δύναμη αλλά κοινωνική.

Στην καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή, η αντίθεση μεταξύ ατομικού και κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας, γίνεται αντίθεση ανάμεσα «στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της». Πρόκειται για τη «βασική αντίθεση», που αποτελεί και την κυριότερη αιτία των καπιταλιστικών κρίσεων και εκδηλώνεται: α) ως αντίθεση μεταξύ «παραγωγής και κατανάλωσης», β) ως αντίθεση μεταξύ «οργάνωσης της παραγωγής στις ξεχωριστές επιχειρήσεις και αναρχίας στο επίπεδο της κοινωνίας), γ) ως αντίθεση «σκοπού και μέσου» με την αύξηση της «οργανικής σύνθεσης» του κεφαλαίου και πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και τέλος δ) στο κοινωνικό πεδίο, εκδηλώνεται ως αντίθεση «αστικής και εργατικής τάξης» ή πιο σύντομα «κεφαλαίου και εργασίας».

Παράλληλα ο Μαρξ έδειξε, ότι η αφηρημένη εργασία, η οποία αποτελεί τη βάση της «αξίας ενός εμπορεύματος» (ο μέσος κοινωνικά αναγκαίος χρόνος που χρειάζεται για την παραγωγή του), εκφράζει τις οικονομικές σχέσεις μεταξύ εμπορευματο-παραγωγών και καθορίζει την ανάπτυξη ολόκληρου του δένδρου των «εμπορευματικών/χρηματικών σχέσεων» (τιμή, μισθός, κέρδος, χρήμα, πίστη, τόκος, κλπ, μέχρι τα σημερινά σύνθετα χρηματοοικονομικά παράγωγα).

Η λειτουργία του νόμου της αξίας, εκτός από τη βάση ανταλλαγής εμπορευμάτων, λειτουργεί παράλληλα: α) ως αυθόρμητος ρυθμιστής της οικονομίας, επιδρώντας στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων μέσω του ανταγωνισμού, β) ως ρυθμιστής των αναλογιών (κατανομή παραγωγικών δυνάμεων) στους διάφορους κλάδους της οικονομίας και γ) οδηγεί στην ταξική διαφοροποίηση των εμπορευματο-παραγωγών. Στον καπιταλισμό η λειτουργία του νόμου της αξίας – δηλαδή η παραγωγή και ιδιοποίηση της υπεραξίας – εντείνουν στον έπακρο την ταξική διαφοροποίηση, αυξάνοντας σταθερά τον κόσμο της μισθωτής εργασίας και καταστρέφοντας τους μικρούς παραγωγούς, υποσκάπτουν την κοινωνική του βάση του καπιταλιστικού συστήματος και αντικειμενικά το ίδιο το μέλλον του.

3.Ο ταξικός χαρακτήρας της Πολιτικής Οικονομίας

Η ανάλυση των νόμων κίνησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και η ανάδειξη του ιστορικού (πεπερασμένου) χαρακτήρα του, ήταν ένα συμπέρασμα που δεν άρεσε καθόλου στην αστική τάξη. Ο Μαρξ χαρακτήρισε το «Κεφάλαιο», σαν τη «μεγαλύτερη βόμβα που έπεσε στο κεφάλι της αστικής τάξης» (Γράμμα στον Μπαιϊκερ, 1867). Γιαυτό και από την πρώτη στιγμή, άρχισε μια πολύμορφη επίθεση στο έργο του. Ο Μαρξ στον Πρόλογο του Ά τόμου, προφητικά επισημαίνει ότι «στην περιοχή της πολιτικής οικονομίας, η επιστημονική έρευνα δεν αντιμετωπίζει μονάχα τον ίδιο εχθρό που αντιμετωπίζει σε όλες τις άλλες περιοχές. Η ιδιόμορφη φύση της ύλης που πραγματεύεται, προκαλεί ενάντια της στο πεδίο της μάχης, τα πιο βίαια, μικροπρεπή και μισητά πάθη της ανθρώπινης ψυχής, τις μαινάδες του ατομικού συμφέροντος….. Η αγγλικανική εκκλησία μπορεί να συγχωρήσει την επίθεση στα 38 από τα 39 άρθρα της πίστης της, παρά μια επίθεση, στο 1/39 των χρηματικών της εισοδημάτων».³

Ο Μαρξ επισημαίνοντας τον ταξικό χαρακτήρα της επιστήμης της πολιτικής οικονομίας θα γράψει. «Εφόσον η πολιτική οικονομία παραμένει αστική, εφ’ όσον δηλαδή αντιλαμβάνεται το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς όχι σαν ιστορικά παροδική βαθμίδα εξέλιξης, αλλά αντίθετα σαν απόλυτη και τελική μορφή της κοινωνικής παραγωγής, μπορεί να μείνει επιστήμη, όσο η ταξική πάλη βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση ή όταν εκδηλώνεται με μεμονωμένα φαινόμενα».⁴ Ωστόσο συνεχίζει, «από τότε που η ταξική πάλη απόχτησε πραχτικά και θεωρητικά, όλο και πιο πολύ έκδηλες και απειλητικές μορφές, σήμανε η νεκρώσιμη καμπάνα της επιστημονικής αστικής πολιτικής οικονομίας. Δεν πρόκειται τώρα πια, για το αν είναι αληθινό αυτό ή εκείνο το θεώρημα, αλλά για το αν είναι ωφέλιμο ή επιζήμιο για το κεφάλαιο, αν ταιριάζει ή όχι στο κεφάλαιο, αν έρχεται σε σύγκρουση ή όχι με τις αστυνομικές διατάξεις. Τη θέση της ανιδιοτελούς έρευνας την πήραν οι πληρωμένοι διαπληκτισμοί των καλαμαράδων, τη θέση της αμερόληπτης επιστημονικής έρευνας την πήρε η κακή συνείδηση και η άσχημη πρόθεση της απολογητικής».!! Πρόκειται για ένα συμπέρασμα ιδιαίτερα επίκαιρο, που αφορά τόσο πανεπιστημιακούς δασκάλους (με φωτεινές εξαιρέσεις), όσο και τα συστημικά μέσα ενημέρωσης και συνολικά την κυρίαρχη τάξη και ιδεολογία.

4.Η μέθοδος ανάλυσης του Μαρξ στο «Κεφάλαιο»

Η μέθοδος ανάλυσης του Μαρξ στην μελέτη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η υλιστική διαλεκτική. Ο Λένιν ορίζει τη διαλεκτική ως «η διχοτόμηση του ενιαίου και η γνώση των αντιφατικών πλευρών». Αυτό στην οικονομική επιστήμη, γίνεται με τη βοήθεια του νοητού διαχωρισμού του αντικειμένου, μέσω των «επιστημονικών αφαιρέσεων». Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Μαρξ, «στην ανάλυση των οικονομικών μορφών, δεν μπορούν να μας εξυπηρετήσουν, ούτε το μικροσκόπιο, ούτε ο χημικός αντιδραστήρας. Και τα δύο πρέπει να αντικατασταθούν από τη δύναμη της αφαίρεσης».!

Κάθε επιστημονική αφαίρεση αναπαράγει νοητά μια κάποια πτυχή του αντικειμένου που μελετούμε. Οι επιστημονικές αφαιρέσεις δεν είναι γέννημα της φαντασίας, αλλά αντανάκλαση στη συνείδηση των σχέσεων και δεσμών που υπάρχουν στην πραγματικότητα. Η διαδοχική πορεία μετάβασης από τη μια «αφαίρεση» στην άλλη, είναι πορεία μετάβασης από τη γνώση του «μερικού/αποσπασματικού» προς τη γνώση του γενικού/συνολικού. Είναι μετάβαση από την επιφάνεια, στην ουσία του φαινομένου και από εκεί πάλι στην επιφάνεια, με όλο τον πλούτο γνώσης του συγκεκριμένου φαινομένου. Οι επιστημονικές αφαιρέσεις που εκφράζουν τη μια ή άλλη πλευρά ενός φαινομένου, λέγονται «κατηγορίες». Στη μελέτη των οικονομικών φαινομένων, έχουμε τις οικονομικές κατηγορίες (εμπόρευμα, τιμή, κέρδος, μισθός, κλπ). Οι τρεις τόμοι του «Κεφαλαίου», αποτελούν παράδειγμα επιστημονικής αφαίρεσης. Στον Α’ τόμο, εξετάζεται η παραγωγή κεφαλαίου (υπεραξία), στο Β’ τόμο η κυκλοφορία του και στον Γ’ τόμο, το συνολικό προτσές αναπαραγωγής του κεφαλαίου.

Το ανοδικό πέρασμα από το «αφηρημένο» στο «συγκεκριμένο», δεν είναι απλό άθροισμα οικονομικών κατηγοριών, αλλά ανάδειξη της εσωτερικής σύνδεσης που συνενώνει τις κατηγορίες σε ένα ενιαίο σύνολο. Η εσωτερική σύνδεση θα πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη τις γενικότερες αρχές της διαλεκτικής μεθόδου γνώσης της πραγματικότητας. Συγκεκριμένα την αρχή του «ιστορισμού» ή της ανάπτυξης. Την αρχή της μετάβασης από το απλό στο σύνθετο ή από το κατώτερο στο ανώτερο. Την αρχή «της ενότητας και πάλης των αντιθέτων» που αποτελεί κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης και μετάβασης από το απλό στο σύνθετο. Την αρχή του «λογικού και ιστορικού» (το «λογικό» απαλλαγμένο από τα ζικ-ζακ της ιστορίας). Την αρχή της αντιστοιχίας των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής, την αρχή της αντιστοιχίας της «οικονομικής βάσης και του νομικού-πολιτικού εποικοδομήματος», κά.

Ο Μαρξ το γνωστό Πρόλογο «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (1859), σημειώνει ότι η ανατομία της αστικής κοινωνίας πρέπει να αναζητηθεί στην πολιτική οικονομία. «Το γενικό συμπέρασμα στο οποίο κατέληξα μπορεί να διατυπωθεί σύντομα ως εξής:

»Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι έρχονται σε καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέληση τους σχέσεις, σε σχέσεις παραγωγής που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής, αποτελούν την παραγωγική διάρθρωση της κοινωνίας, την πραγματική βάση, που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Το τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την κοινωνική, πολιτική και πνευματική πορεία (προτσές) της ζωής γενικά. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους, μα αντίθετα το κοινωνικό είναι τους καθορίζει τη συνείδηση τους.

»Σε μια ορισμένη βαθμίδα της εξέλιξης τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγικές ή πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γιαυτό έκφραση, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί ως τώρα. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης, ανατρέπεται αργότερα ή γρηγορότερα, ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα».⁵

Στο «Κεφάλαιο», αντικατοπτρίζεται η υλιστική αντίληψη της ιστορίας που συμπυκνώνεται στη γνωστή φράση στην αρχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. «Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών, είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Με άλλη διατύπωση στον Πρόλογο του Ά τόμου του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ θα γράψει …«Η σημερινή κοινωνία δεν είναι ένα στέρεο κρύσταλλο, μα ένας οργανισμός που είναι ικανός για αλλαγές και βρίσκεται διαρκώς σε προτσές αλλαγής». Επίσης το τέλος του ‘Α τόμου, ο Μαρξ αναλύοντας την ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης, θα προσδιορίσει με μεγάλη ενάργεια το προτσές υπέρβασης των καπιταλιστικών σχέσεων.

Ενότητα και πάλη των αντιθέτων, πέρασμα από τις ποσοτικές σε ποιοτικές αλλαγές, άρνηση της άρνησης. Αυτό δεν θα γίνει μόνο του, με κάποιο «αυτόματο πιλότο», αλλά από μια κοινωνική δύναμη που ο ίδιος ο καπιταλισμός γεννάει. Τη σύγχρονη εργατική τάξη, η οποία «από τάξη για την τάξη», γίνεται μέσω της ταξικής πάλης, «τάξη για τον εαυτό της». Δηλ. κυρίαρχη τάξη που «απαλλοτριώνει τους απαλλοτριωτές», καταργεί την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και μετατρέπει τα μέσα παραγωγής και τη γη, σε κοινωνική ιδιοκτησία των συνεταιρισμένων παραγωγών.!!

Ειδικότερα στη σελ. 787 του Α’ τόμου σημειώνει …«με το παιγνίδι των εσωτερικών νόμων της ίδιας της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, με τη συγκέντρωσης και συγκεντροποίηση των κεφαλαίων… Μαζί με τη διαρκεί ελάττωση του αριθμού των μεγιστάνων του κεφαλαίου που σφετερίζονται και μονοπωλούν όλα τα οφέλη αυτού του προτσές μετατροπής, αυξάνει η μάζα της αθλιότητας, της καταπίεσης, της υποδούλωσης, του εκφυλισμού, της εκμετάλλευσης. Αλλά μαζί αυξάνει και η αγανάκτηση της εργατικής τάξης, που διαρκώς πληθαίνει και διαπαιδαγωγείται, συνενώνεται και οργανώνεται από αυτόν τον ίδιο το μηχανισμό του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής. Το μονοπώλιο του κεφαλαίου μετατρέπεται σε δεσμά του τρόπου παραγωγής που άνθισε μαζί του και κάτω απ’ αυτό. Η συγκεντροποίηση των μέσων παραγωγής και η κοινωνικοποίηση της εργασίας φθάνουν σε ένα σημείο, όπου δε συμβιβάζονται με το κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα. Το περίβλημα αυτό σπάει. Σημαίνει το τέλος της κεφαλαιοκρατικής ατομικής ιδιοκτησίας. Οι απαλλοτριωτές απαλλοτριώνονται».

Σήμερα βιώνουμε μια νέα βαθμίδα όξυνσης της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Το 1% του πληθυσμού κατέχει το 50% του παραγόμενου πλούτου και το 10% το 89% του πλούτου. Αντίθετα το 73% του πληθυσμού κατέχει μόλις το 2,4% του πλούτου.⁶ Κατά συνέπεια ωριμάζει αντικειμενικά η αναγκαιότητα «απαλλοτρίωσης των απαλλοτριωτών», δηλ. απαλλοτρίωσης όλων εκείνων που κατέχουν τη μεγάλη μάζα του πλούτου, ως προϋπόθεση επίλυσης της βασικής αντίθεσης του συστήματος.

Όπως σημειώνει ο Μαρξ ….«ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος ιδιοποίησης, που προέρχεται από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, άρα και η κεφαλαιοκρατική ατομική ιδιοκτησία, αποτελεί την πρώτη άρνηση της ατομικής ιδιοκτησίας που βασίζεται στην προσωπική εργασία. Μα η κεφαλαιοκρατική παραγωγή παράγει με αναγκαιότητα φυσικού προτσές την ίδια της την άρνηση. Πρόκειται για άρνηση της άρνησης. Η άρνηση αυτή δεν αποκαθιστά ξανά την ατομική ιδιοκτησία, αποκαθιστά όμως την προσωπική ιδιοκτησία πάνω στη βάση των επιτεύξεων της κεφαλαιοκρατικής εποχής. Της συνεργασίας και της κοινής κατοχής της γης και των μέσων παραγωγής που παράγει η εργασίας ή ίδια». (Ά τόμος, σελ.787-788)

Ο σύγχρονος καπιταλισμός και «Το Κεφάλαιο» του Μαρξ

Μέχρι εδώ θα πει κάποιος, ωραίες οι αναλύσεις και τα οράματα, αλλά τι γίνεται σήμερα; Ισχύουν τα συμπέρασμα του Μαρξ και ποιος είναι ο «οδικός χάρτης» ή το «φωτεινό μονοπάτι», υπέρβασης του καπιταλισμού και απελευθέρωσης της εργατικής τάξης από την καταπίεση και εκμετάλλευση;

Ο Μαρξ μελέτησε τα γενικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού στην ειδική μορφή που είχε την εποχή που ζούσε. Δηλ. τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Προς το τέλος του 19^ου αιώνα – αρχές 20^ου, ο καπιταλισμός πέρασε σε νέο στάδιο, τον ιμπεριαλισμό, με την κυριαρχία στην οικονομική ζωή των μονοπωλίων, με τις ποικίλες μορφές τους. Ο Λένιν, ακολουθώντας τη μέθοδο ανάλυσης του Μαρξ, προσδιόρισε πριν 100 χρόνια τα βασικά χαρακτηριστικά του νέου σταδίου ανάπτυξης του καπιταλισμού. Αυτόν τον ιμπεριαλισμό βιώνουμε και σήμερα, με κυρίαρχο μοντέλο διαχείρισης του τον νεοφιλελευθερισμό.!

Ασφαλώς ο σημερινός ιμπεριαλισμός, έχει πολλά νέα γνωρίσματα σε σχέση με εκείνον των αρχών του περασμένου αιώνα (πχ. ολοκληρώσεις). Ωστόσο τα βασικά του γνωρίσματα παραμένουν αναλλοίωτα και κυρίως η «μονοπωλιακή σχέση» και η απόσπαση μονοπωλιακού υπερκέρδους, η εντατικότερη ανακατανομή εισοδήματος και πλούτου υπέρ της χρηματιστικής ολιγαρχίας, η αυξανόμενη πόλωση «πλούτου και φτώχειας» σε κάθε χώρα και σε παγκόσμια κλίμακα, κά, γεγονός που φέρνει πιο κοντά, με αναγκαιότητα «φυσικού νόμου», που θάλεγε κι ο Μαρξ, την ανάγκη «απαλλοτρίωσης των απαλλοτριωτών» και μετάβασης σε ένα άλλο, ανώτερο σύστημα κοινωνικής συγκρότησης.

Είναι γεγονός ότι τον τελευταίο αιώνα, έχουν γίνει μεγάλοι κοινωνικοί αγώνες για κατάκτηση και θεμελίωση βασικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, καθώς και πολλές απόπειρες υπέρβασης του καπιταλισμού και κίνησης της ανθρώπινης κοινωνίας προς το «ιστορικά αναγκαίο». Τα πειράματα μετάβασης στο σοσιαλισμό, στην πρώην ΕΣΣΔ και στις άλλες χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού», παρ’ ότι τελικά δεν δικαίωσαν τις προσδοκίες, για σειρά λόγους που δεν είναι του παρόντος να εξηγήσουμε, άφησαν πίσω τους μια πολύτιμη εμπειρία. Το ίδιο και σε άλλες χώρες που έκαναν βήματα σοσιαλιστικού προσανατολισμού. Η ζωή έδειξε ότι υπάρχουν ακόμα αδιευκρίνιστοι παράγοντες, αντικειμενικού και υποκειμενικού χαρακτήρα, που παίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία κίνησης των σύγχρονων κοινωνικών προς το μέλλον.

Ενδεχομένως χρειάζεται να ξαναδιαβαστεί με τη δέουσα προσοχή, μια διορατική επισήμανση του Μαρξ στον Πρόλογο της «Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» ….«Ένας κοινωνικός σχηματισμός ποτέ δεν εξαφανίζεται, προτού αναπτυχτούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσεις και οι νέες ανώτερες σχέσεις παραγωγής ποτέ δεν εμφανίζονται, προτού ωριμάσουν οι υλικοί όροι της ύπαρξης τους μέσα στους κόλπους της ίδιας της παλιάς κοινωνίας. Για αυτό η ανθρωπότητα βάζει μπροστά της μόνο τα καθήκοντα εκείνα που μπορεί να λύσει, ότι το ίδιο το καθήκον ξεπηδάει μόνο τότε, όταν οι υλικοί όροι για τη λύση του υπάρχουν κιόλας ή τουλάχιστον βρίσκονται στην πορεία του γίγνεσθαι….»

Κατά συνέπεια στην πορεία προς μια ανώτερη κοινωνία, είμαστε ακόμα σε αφετηριακό σημείο. Παρ’ ότι δεν μπορούμε να πούμε ότι «έχουμε σίγουρη απάντηση ….μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει σίγουρη επιλογή». Το μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι η επιστροφή «βαρβαρότητα» που μας οδηγεί ο σύγχρονος ιμπεριαλισμός και νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, αλλά η μετάβαση στο σοσιαλισμό και κομμουνισμό.!

(*) Εισήγηση στο «Θεωρητικό και Πολιτιστικό διήμερο» του ΜΑΧΩΜΕ, στις 26.4.17, αφιερωμένο στα 150 χρόνια της έκδοσης του Α’ τ. «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ