«Λένιν, ξύπνα! Ο Μπρέζνιεφ τρελάθηκε!». Πενήντα χρόνια από την επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία

Τη νύχτα της 20ής προς 21η Αυγούστου 1968 γραφόταν μια από τις πλέον τραγικές σελίδες στην ιστορία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.  Ήταν η στιγμή που τα στρατεύματα των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας (εξαιρουμένης της Ρουμανίας) εισέβαλαν στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, υποχρεώνοντας στον βίαιο τερματισμό των μεταρρυθμίσεων οι οποίες συντελούνταν υπό την καθοδήγηση του κυβερνώντος Κομμουνιστικού Κόμματος και είχαν γίνει παγκοσμίως γνωστές με τον όρο «η άνοιξη της Πράγας».

Χώρα που απέκτησε την ανεξαρτησία της μετά τη διάλυση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, με τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1918, κατοικούμενη από δύο εθνότητες, τους Τσέχους και τους Σλοβάκους, αλλά και με σημαντική γερμανική μειονότητα, που κατοικούσε στην περιοχή της Σουδητίας, η Τσεχοσλοβακία θα δεχτεί τον Μάρτιο 1939 επίθεση από τη ναζιστική Γερμανία, με συνέπεια την κατάλυση της ανεξάρτητης υπόστασής της.

Η γερμανική εισβολή θα ακολουθήσει την κατάληψη της Σουδητίας και τη διαβόητη Συμφωνία του Μονάχου, μεταξύ ναζιστικής Γερμανίας, Αγγλίας και Γαλλίας, που αντί να κατευνάσει –όπως ήλπιζαν- τη ναζιστική επιθετικότητα, ενθάρρυνε τον Χίτλερ, που τελικά εξαπέλυσε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Λαός με παράδοση μεγάλων δημοκρατικών και εργατικών αγώνων, ο τσεχοσλοβακικός, θα αναπτύξει σημαντικό κίνημα Αντίστασης, ηγεμονική δύναμη του οποίου θα αναδειχθεί το Κομμουνιστικό Κόμμα. Όχι μόνο λόγω της ικανότητάς του να δρα αποτελεσματικά σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας, αλλά και εξαιτίας της στάσης της ΕΣΣΔ, που απέρριψε την επαίσχυντη Συμφωνία του Μονάχου.

Η αίγλη του Κ.Κ. θα απογειωθεί το 1945, όταν η χώρα θα απελευθερωθεί από τον προελαύνοντα Κόκκινο Στρατό, και θα αποτελέσει την κύρια δύναμη στην κυβέρνηση εθνικής αντιφασιστικής ενότητας, στην οποία συμμετείχε και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, αλλά και αστικές πολιτικές δυνάμεις. Επιβεβαίωση της επιρροής του κόμματος ήταν η ανάδειξή του σε πρώτη πολιτική δύναμη στις εκλογές του 1946, κατά τις οποίες η Αριστερά (κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες) εξασφάλισε την απόλυτη πλειοψηφία.

Καθώς από το 1947 εντεινόταν ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ των δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, επικεφαλής του οποίου βρισκόταν η ΕΣΣΔ, και ενώ οι κομμουνιστές απομακρύνονταν από τις κυβερνήσεις εθνικής αντιφασιστικής ενότητες σε μια σειρά δυτικές χώρες (Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο κ.λπ.), η επιμονή των αστικών δυνάμεων για ένταξη της Τσεχοσλοβακίας στο Σχέδιο Μάρσαλ, άρα και η προσχώρησή της στο δυτικό στρατόπεδο, προκάλεσε τη ρήξη του Φεβρουαρίου 1948.

Μένοντας στην κυβέρνηση μόνο οι αριστερές δυνάμεις, η Τσεχοσλοβακία ανακηρύχθηκε Λαϊκή Δημοκρατία (που μετονομάστηκε αργότερα σε Σοσιαλιστική, λόγω υψηλού επιπέδου ανάπτυξης), ενώ το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα αυτοδιαλύθηκε και η μεγάλη πλειονότητα των μελών του προσχώρησε στο Κ.Κ.

Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη σε άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης (εξαιρουμένων της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας με τα ισχυρά αντιστασιακά κινήματα), η άνοδος των τσεχοσλοβάκων κομμουνιστών στην εξουσία και η δρομολόγηση του σοσιαλιστικού κοινωνικού μετασχηματισμού, δεν ήταν απόρροια κυρίως της παρουσίας των απελευθερωτικών σοβιετικών στρατιωτικών δυνάμεων, αλλά της εκφρασμένης και με εκλογικές διαδικασίες θέλησης της πλειοψηφίας του τσεχοσλοβακικού λαού.

Χώρα με αξιόλογες υποδομές βιομηχανικής ανάπτυξης και με έναν λαό που χαρακτηριζόταν από σχετικά υψηλό μορφωτικό επίπεδο, η Τσεχοσλοβακία αναπτύχθηκε με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς τα επόμενα χρόνια, για να βρεθεί προς τα μέσα της δεκαετίας του 1950 αντιμέτωπη με τα όρια που έθετε το ασφυκτικό γραφειοκρατικό μοντέλο σοσιαλιστικής οικοδόμησης που αντέγραψε από την ΕΣΣΔ. Συνάμα, στη συνείδηση του τσεχοσλοβακικού λαού βάραιναν εξαιρετικά αρνητικά οι εξόφθαλμοι περιορισμοί των δημοκρατικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, που εμπόδιζαν τη συμμετοχή του στη λήψη αποφάσεων για καίρια καθημερινά ή συνολικότερα πολιτικά κ.ά. ζητήματα που τον απασχολούσαν.

Καθώς η «αποσταλινοποίηση» του 1956 άνοιξε τον ασκό του Αιόλου, ενώ δειλές έστω μεταρρυθμίσεις σε κατεύθυνση φιλελευθεροποίησης και περιορισμού της γραφειοκρατικής διαχείρισης υιοθετούνταν από τη μία μετά την άλλη τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, αλλά και την ίδια την ΕΣΣΔ, η ανάγκη αυτομεταρρύθμισης του καθεστώτος αποτέλεσε τη βάση συγκρότησης ισχυρής πτέρυγας μέσα στο Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας και στην ηγεσία του. Και η κατεύθυνση αυτή υιοθετήθηκε με την απομάκρυνση του μέχρι τότε ηγέτη του κόμματος Αντονίν Νοβότνι και την αντικατάστασή του από τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, τον Ιανουάριο 1968.

Επρόκειτο για μια τομή που σηματοδοτούσε τη νίκη (επισφαλή και πολύ προσωρινή, όπως αποδείχτηκε) της τεχνοκρατικής πτέρυγας του κομματικού και κρατικού μηχανισμού, έναντι της γραφειοκρατικής. Εκείνων που αντιλαμβάνονταν τον σοσιαλισμό ως ένα καθεστώς ανοιχτό τόσο στις δημοκρατικές ελευθερίες όσο και στην οικονομική ελευθερία, έναντι όσων επέμεναν στον σοβιετικού τύπου περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων, σε συνδυασμό με τον κρατικό συγκεντρωτισμό στο πεδίο της οικονομίας.

Διαβάζοντας κανείς τις απόψεις που διατύπωνε ο ιθύνων νους των μεταρρυθμιστών επί των οικονομικών ζητημάτων, Ότα Σικ –τον οποίο ο Ντούμπτσεκ κρατούσε δημοσίως μακριά από την ηγεσία- έχει την εντύπωση πως βρίσκει εκεί το πρόπλασμα των απόψεων  που στο όνομα της δημοκρατικής οικονομικής διαχείρισης άνοιξαν στα χρόνια της γκορμπατσοφικής Περεστρόικα τον δρόμο για την παλινόρθωση του κλασικού δυτικού τύπου καπιταλισμού και τη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Εντούτοις, δεν ήταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις –οι οποίες, άλλωστε, δεν είχαν καν δρομολογηθεί- που χαρακτήρισαν την «άνοιξη της Πράγας». Αυτό που προκάλεσε τον λαϊκό ενθουσιασμό και συσπείρωσε τον τσεχοσλοβάκικο λαό γύρω από τη νέα ηγεσία του κόμματος και του κράτους ήταν η έναρξη μιας διαδικασίας πολιτικού εκδημοκρατισμού, που άλλαζε τους όρους συμμετοχής του στη λήψη των αποφάσεων για τα ζητήματα που τον απασχολούσαν.

Η «άνοιξη της Πράγας» προκάλεσε μια τεράστια λαϊκή κινητοποίηση, που εντάσσεται στη γενικότερη εισβολή των λαϊκών και νεολαιίστικων κοινωνικών δυνάμεων στο προσκήνιο, χαρακτηριστική της παγκόσμιας έκρηξης του ’68, από τη Γαλλία του Μάη μέχρι την Κίνα της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης.

Θα μπορούσαν πολλά να ειπωθούν σχετικά με το τι θα συνέβαινε αν η μεταρρυθμιστική απόπειρα αφηνόταν να προχωρήσει ανεμπόδιστα. Με πολύ πιθανή μια εξέλιξη που να οδηγούσε ίσως και στην ανατροπή του καθεστώτος (όπως υποστήριζαν οι φιλοσοβιετικοί αντίπαλοί της) ή, ίσως, την οικοδόμηση ενός νέου μοντέλου που να συνδύαζε τον σοσιαλισμό με τη δημοκρατική συμμετοχή του λαού στη διαχείριση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων, όπως υποστήριζαν οι υπερασπιστές της.

Το βέβαιο είναι πως η βίαιη ανακοπή των μεταρρυθμίσεων και μάλιστα με στρατιωτική επέμβαση άλλων χωρών, δεν ακύρωσε μόνο την απόπειρα του Ντούμπτσεκ και των συνεργατών του, αλλά διέψευσε και τις ελπίδες του λαού της Τσεχοσλοβακίας και του συνόλου των λαών της ανατολικής Ευρώπης πως θα μπορούσαν να έχουν λόγο για τη ζωή τους και τη ζωή των χωρών τους.

Περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, η στρατιωτική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία «διαβάστηκε» ως η επικύρωση της σοβιετικής πολιτικής για διατήρηση του Status Quo στην Ευρώπη, όπως εκφράστηκε με το “δόγμα Μπρέζνιεφ”. Η διεκδίκηση από τους Σοβιετικούς του δικαιώματος να ελέγχουν πλήρως το δικό τους στρατόπεδο, σήμαινε και την αναγνώριση του ίδιου δικαιώματος και στους Αμερικανούς, για τον δικό τους χώρο.

Η αποκάλυψη αυτής της τραγικής αλήθειας από την αριστερή πτέρυγα του Ιταλικού Κ.Κ., με το άρθρο «Η Πράγα είναι μόνη», στο περιοδικό «Il manifesto», ένα χρόνο μετά την επέμβαση, την οποία το ΙΚΚ είχε καταδικάσει, αποτέλεσε και την αφορμή για τη διαγραφή από το κόμμα: Για την ηγεσία του ΙΚΚ ο σεβασμός του Status Quo στην Ευρώπη της επέτρεπε να απομακρυνθεί από την παράδοση των αιτημάτων αποχώρησης από το ΝΑΤΟ και φυσικά από τη δρομολόγηση μετασχηματισμών σε σοσιαλιστική κατεύθυνση. Πολύ σύντομα θα υιοθετήσει και την πολιτική του «ιστορικού συμβιβασμού».

Το σύνθημα «Λένιν, ξύπνα! Ο Μπρέζνιεφ τρελάθηκε», γραμμένο πάνω στα σοβιετικά τανκς στους δρόμους της Πράγας, ήταν χαρακτηριστικό. Επρόκειτο για μια από τις τελευταίες  εκδηλώσεις προσήλωσης του τσεχοσλοβακικού λαού στα ιδανικά του σοσιαλισμού.

Όταν μετά από μια εικοσαετία το καθεστώς θα καταρρεύσει με τη «βελούδινη επανάσταση» στα τέλη του 1989, κανένας δεν θα βγει στους δρόμους να το υπερασπιστεί.