Η διεθνής κρίση για το φυσικό αέριο και οι απόψεις του καθηγητή ΕΜΠ κ.Π. Κάπρου
- Η κούρσα ανατιμήσεων του φυσικού αερίου.
Ο Καθηγητής ΕΜΠ κ. Παντελής Κάπρος και πρώτος Πρόεδρος της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας (2000-2004), με άρθρο του στον ιστότοπο Liberal (23-12-2021), αναφέρεται στην πρωτοφανή κρίση του φυσικού αερίου στην Ευρώπη και στο πώς φθάσαμε σε αυτήν.
Αναφέρεται στην κούρσα ανατιμήσεων της αγοράς spot φυσικού αερίου στην Ευρώπη, όπου ξεπερνάει το ένα ρεκόρ μετά το άλλο (με 145 €/MWh τη συγκεκριμένη μέρα σύνταξης του κειμένου του, ενώ το 2020 ήταν κάτω από τα 10 €/MWh και το φθινόπωρο του 2021 ήταν στα 75 €/MWh).
Αναφέρεται, επίσης, στην αβεβαιότητα σχετικά με την προμήθεια ΦΑ από τη Ρωσία που εντείνεται καθημερινά θεωρώντας έμμεσα ως υπεύθυνη τη Ρωσία για αυτή την αβεβαιότητα. Επισημαίνει, πως οι ροές μέσω Ουκρανίας αλλά και μέσω Πολωνίας είναι στα χαμηλότερα επίπεδα των τελευταίων δέκα ετών, ότι οι αποθήκες φυσικού αερίου έχουν πληρότητα μόλις 60%, τη χαμηλότερη ιστορικά, ενώ και οι προσφορές της Ρωσίας στη spot αγορά είναι ανύπαρκτες.
Επίσης, χαρακτηρίζει σαν το πιο ανησυχητικό νέο, ότι πλέον η αγορά αερίου μέσω των συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης, θα παραμείνει σε τιμές της τάξης των 80-90 €/MWh όλο το 2022 και τον χειμώνα του 2023 και προεξοφλεί για πρώτη φορά την διατήρηση της πρωτοφανούς ενεργειακής κρίσης μέχρι τον επόμενο χειμώνα.
Διατυπώνει, επίσης, την ανησυχία του, πως: «Οι επιπτώσεις στο κόστος των νοικοκυριών και επιχειρήσεων θα είναι δυσβάστακτες και μη διαχειρίσιμες πολιτικά, τόσο για τις απευθείας χρήσεις αερίου, όσο και για την ηλεκτρική ενέργεια, οι τιμές της οποίας συμπαρασύρονται από τις τιμές αερίου».
Όπως αναφέρει: «σήμερα πλέον οι τιμές φυσικού αερίου δεν είναι αποτέλεσμα δυνάμεων της αγοράς, μάλιστα είναι σαφώς ακριβότερες στην Ευρώπη συγκριτικά με τις Ασιατικές αγορές (ιστορικά συνέβαινε το αντίθετο), αλλά προκύπτουν ως αντίδραση στη γεωπολιτική κρίση.»
Θέλοντας να εξηγήσει τις εξελίξεις αυτές αναφέρει χαρακτηριστικά::
«Η Ρωσία μαζεύει στρατεύματα στα σύνορα με την Ουκρανία. Αυτό όχι μόνο θα μπορούσε να καθυστερήσει την έναρξη του αμφιλεγόμενου αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2, αλλά και να διακινδυνεύσει άλλες προμήθειες σε μια εποχή που τα αποθέματα εξαντλούνται επικίνδυνα.»
Σαφέστατα, χωρίς συγκεκριμένα στοιχεία, επιρρίπτει ευθύνες αποκλειστικά στη Ρωσία, ενώ δεν εξηγεί γιατί αυτός ο αγωγός είναι αμφιλεγόμενος.
Η αναφορά πως η νέα Γερμανική Κυβέρνηση δήλωσε ότι παγώνει την άδεια του Nord Stream 2 ενόψει της απειλής για την Ουκρανία, ενώ και η Πολωνία και οι λοιπές χώρες transit αερίου θέτουν βέτο ενάντια στο Nord Stream 2, κινούνται στην ίδια λογική επίρριψης ευθυνών στη Ρωσία.
Με βάση αυτή την ανάλυση, αυτό που εισπράττει ο αναγνώστης, είναι πως για αυτή την πρωτοφανή κρίση για την τροφοδοσία και τις τιμές ΦΑ, είναι αποκλειστικές οι ευθύνες της Ρωσίας που θέλει να προχωρήσει ο Nord Stream 2, λες και αυτό είναι κάτι παράλογο.
Δυστυχώς, αυτές οι απλοϊκές και σε μεγάλο βαθμό μονόπλευρες αναλύσεις δεν συμβάλλουν στην κατανόηση ενός πολυσύνθετου προβλήματος συμφερόντων, οι επιπτώσεις του οποίου βαρύνουν τη συντριπτική πλειοψηφία των νοικοκυριών σε όλο τον κόσμο και στο οποίο το παιχνίδι συμφερόντων, όχι μόνο των ΗΠΑ αλλά και η στάση της νέας Γερμανικής κυβέρνησης στο συγκεκριμένο επενδυτικό έργο (project) δεν πρέπει να αγνοηθεί. Το έργο φυσικού αερίου, με την ονομασία Nordsteram είναι αποφασισμένο και δρομολογημένο προ πολλού και με τη λειτουργία του θα αποκλιμακωθούν οι τιμές φυσικού αερίου.
Δεν θα πρέπει να διαφύγει της προσοχής, ότι η δυσμενής αυτή εξέλιξη με το πάγωμα του έργου Nordstream 2, πρόκυψε μόλις έγινε αλλαγή κυβέρνησης στη Γερμανία, δημιουργώντας σε ένα καλοπροαίρετο παρατηρητή, μια υποψία για συντονισμό της νέας γερμανικής κυβέρνησης με τις επιδιώξεις των ΗΠΑ.
Γεγονός είναι, πως, η κρίση αυτή συνέπεσε χρονικά με την αλλαγή κυβερνητικής σκυτάλης στη Γερμανία και αυτό δεν δείχνει απλά, αλλά νομίζω αποδείχνει και ευθύνες και τον αίτιο.
Όπως γράφτηκε στον τύπο, στις 16 Νοεμβρίου 2021, οι τιμές του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου αυξήθηκαν κατά 17% αφού η γερμανική ρυθμιστική αρχή ενέργειας ανέστειλε την έγκριση του Nord Stream 2.
- Οι ανατιμήσεις έχουν γεωπολιτική αλλά και εμπορική διάσταση.
Ο κ Κάπρος αναφέρει “Είναι αλήθεια ότι η εξάρτηση της Ευρώπης από το φυσικό αέριο της Ρωσίας αυξήθηκε τα τελευταία δέκα χρόνια”, όμως ο ίδιος αναφέρει επίσης, πως η εξάρτηση αυτή δεν οφειλόταν τόσο σε προβλήματα και αδιέξοδα σχετικά με τον αγωγό «Nordstream” αλλά στην αύξηση της ζήτησης φυσικού αερίου από την Ευρώπη, στην εξάντληση των εγχώριων αποθεμάτων φυσικού αερίου, όπως στην Ολλανδία, τη Βόρεια Θάλασσα και αλλού. Επίσης αναφέρει: “Δεν είναι αλήθεια ότι φταίει η πράσινη μετάβαση, ούτε εξ άλλου αυξήθηκε σημαντική η κατανάλωση αερίου”.
“Έγινε μεγάλη προσπάθεια μετριασμού της εξάρτησης από το Ρωσικό αέριο μέσω της ανάπτυξης νέων διαδρόμων τροφοδοσίας, με προέλευση την Κασπία, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική αλλά όμως, οι προσπάθειες αυτές είχαν μικρή επιτυχία γιατί εξασφάλισαν μετά από αρκετά χρόνια μόνο μικρές ποσότητες, όπως ο TAP από την Κασπία (ελάχιστης συγκριτικά δυναμικότητας), το αέριο από την Αλγερία (που όμως και αυτό είναι σε γεωπολιτική ένταση μέσω Μαρόκου), το αέριο της Λιβύης (και αυτό γεωπολιτικά ασταθές) κλπ. Μεγαλεπήβολα επενδυτικά έργα (projects) αγωγών αερίου, δεν πραγματοποιήθηκαν γιατί οι εμπορικές προϋποθέσεις για τη χρηματοδότησή τους ήταν αρνητικές, ακόμα και παρά τις πολιτικές βουλήσεις των Κυβερνήσεων, να εκπληρωθούν.
Στην ουσία ,τη μεγάλη διαφορά στην αγορά, αναφέρει, έκανε το Αμερικανικό υγροποιημένο αέριο, το οποίο ήταν φθηνό και κατάφερε να ανατρέψει τη σταθερότητα των Ρωσικών συμβολαίων προμήθειας τα οποία τιμολογούσαν το αέριο σε σύνδεση με τις τιμές πετρελαίου. Το Αμερικανικό αέριο, ακολουθούμενο από υγροποιημένο αέριο από το Κατάρ και αλλού, έσπασε τα Ρωσικά συμβόλαια, προκάλεσε για πρώτη φορά το λεγόμενο gas-to-gas competition που ήταν το όνειρο των ρυθμιστικών αρχών και ώθησε το αέριο να γίνει χρηματιστηριακό προϊόν”.
“ Η Ευρώπη κέρδισε πάνω από 100 δισ.€ τα χρόνια του φθηνού υγροποιημένου αερίου συγκριτικά με το αν συνέχιζε τα Ρωσικά συμβόλαια προμήθειας. Ξεφύτρωσαν παντού έργα τερματικών για υγροποιημένο αέριο και αυτό με μεγάλη ικανοποίηση θεωρήθηκε επωφελές, χάρις στην ευελιξία της προσαρμογής του στη διακύμανση της ζήτησης και τις χαμηλές τιμές”.
Το τίμημα όμως, ήταν να αυξηθεί η έκθεση σε χρηματιστηριακού τύπου κίνδυνο διακυμάνσεων τιμών και μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο, αφού το υγροποιημένο αέριο μεταφέρεται με πλοία και αποτελεί εμπορεύσιμο αγαθό παγκοσμίως. Μόλις λοιπόν συγκυριακά αυξήθηκαν πολύ οι τιμές του υγροποιημένου αερίου στις ασιατικές αγορές, αμέσως αυξήθηκαν οι χρηματιστηριακές τιμές στην Ευρώπη.
“Αυτές εντάθηκαν περαιτέρω, λόγω Ευρωπαϊκών γεωπολιτικών συνθηκών, χωρίς οι ποσότητες προσφοράς υγροποιημένου αερίου να είναι αρκετές για να μετριάσουν τις τιμές στην Ευρώπη. Η Ρωσική εταιρεία επέπληξε την Ευρώπη που απεμπόλησε τα Ρωσικά συμβόλαια με σταθερότητα τιμών σε σύνδεση με το πετρέλαιο, αλλά δεν αναφέρει ότι τώρα, η ίδια, δεν δέχεται επιστροφή στα συμβόλαια αυτά, γιατί εισπράττει αδιανόητα υψηλά ποσά πουλώντας το αέριό της στις χρηματιστηριακές τιμές”.
”Στο πλαίσιο της στρατηγικής των ΗΠΑ για εξαγωγές υγροποιημένου αερίου, η Ευρώπη χαρακτηρίστηκε ως φυσικός προορισμός για να μειώσει την εξάρτησή της από το ρωσικό αέριο. Η στρατηγική των ΗΠΑ το 2016 αναγνωρίζει ανοιχτά το αέριο των ΗΠΑ ως εργαλείο για τον τερματισμό της εξάρτησης ορισμένων κρατών μελών σε μία πηγή προμήθειας φυσικού αερίου(εννοείται η Ρωσία). Σε κοινή δήλωση του Ιουλίου 2018, ο τότε Πρόεδρος της ΕΕ Γιούνκερ και ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τραμπ, συμφώνησαν να ενισχύσουν την ενεργειακή στρατηγική συνεργασία με δέσμευση αύξησης των εισαγωγών από τις ΗΠΑ, ώστε η ΕΕ «να διαφοροποιήσει και να καταστήσει τον ενεργειακό της εφοδιασμό πιο ασφαλή”
- Τα μαθήματα κατά τον κ Κάπρο είναι τα εξής:
Η Ευρώπη δεν επιτρέπεται να μην έχει αναπτύξει μηχανισμούς προστασίας (price hedging funds) έναντι των διακυμάνσεων των χρηματιστηριακών τιμών, πράγμα που γίνεται αποτελεσματικά μόνο από κοινού και όχι σε εθνικό επίπεδο.
- Η απεξάρτηση από το φυσικό αέριο πρέπει να επιταχυνθεί και αυτό γίνεται μόνο μέσω της ακόμα μεγαλύτερης στήριξης των ΑΠΕ, οι οποίες στο κάτω κάτω είναι και η φθηνότερη λύση.
- Η Ευρώπη έπρεπε συλλογικά να κρατά αποθέματα ασφαλείας αερίου σε μεγάλη κλίμακα, όπως γίνεται με το πετρέλαιο, μέσω προαγορών υγροποιημένου αερίου από τους παραγωγούς και πληρότητας των υπόγειων αποθηκών αερίου.
- Συλλογικά η Ευρώπη πρέπει να δράσει άμεσα στο γεωπολιτικό επίπεδο ώστε να εκτονωθεί το πρόβλημα της Ουκρανίας κα να τεθεί υπό Ευρωπαϊκή ρύθμιση ο Nord Stream 2.
- Το Αμερικανικό υγροποιημένο αέριο δεν μπόρεσε να μετριάσει την εκτίναξη των τιμών στην Ευρώπη γιατί κατευθύνθηκε προς αγορές με τα μεγαλύτερα κέρδη, που είναι οι Ασιατικές. Αυτό σημαίνει ότι η συγκρότηση στρατηγικών μηχανισμών ασφαλείας για το φυσικό αέριο δεν μπορεί να βασισθεί σε αόριστες υποσχέσεις στήριξης από ξένες χώρες ή σε αβέβαιες εξελίξεις στην αγορά.
- Η ελεύθερη αγορά υγροποιημένου αερίου είναι χρήσιμη για τον ανταγωνισμό αλλά δεν προσφέρει προστασία στρατηγικής ασφαλείας. Οι μεγάλου μήκους νέοι αγωγοί δεν θα γίνουν ποτέ γιατί ήδη μεσοπρόθεσμα η κατανάλωση αερίου θα παρακμάσει.
- Το κόστος στρατηγικής ασφάλειας και προστασίας των τιμών είναι τεράστιο και η αποτελεσματικότητα απαιτεί μεγάλη κλίμακα που μόνο η από κοινού πράξη της Ευρώπης μπορεί να διασφαλίσει.
Σχόλια στις παραπάνω προτάσεις του κ. Κάπρου
α. Ο κ Κάπρος δεν εξηγεί πως θα τεθεί ο Nordsteream) υπό Ευρωπαϊκή ρύθμιση. Πως θα υλοποιηθεί αυτό, όταν ό ίδιος διαπιστώνει, πως, το Αμερικανικό υγροποιημένο αέριο δεν μπόρεσε να μετριάσει την εκτίναξη των τιμών στην Ευρώπη γιατί κατευθύνθηκε προς αγορές με τα μεγαλύτερα κέρδη, που είναι οι Ασιατικές.
β. Σχετικά με τον ρόλο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), τα ερωτήματα που γεννώνται είναι πρώτον αν, εννοεί πως η στήριξη των ΑΠΕ είναι δυνατό να καλύψει σύντομα την ενέργεια που προσφέρει σήμερα το ΦΑ και δεύτερον πως εννοεί την Ευρωπαϊκή ρύθμιση, χωρίς τον βασικό προμηθευτή που είναι η Ρωσία;
γ. Χωρίς να παραγνωρίζεται η βαθειά γνώση του καθηγητή κ. Κάπρου στα ενεργειακά θέματα, νομίζω πως δεν τεκμηριώνεται με σαφήνεια η ευθύνη της Ρωσίας στις πρόσφατες εξελίξεις.
δ. Πως βλέπει, ο κ. Κάπρος την αντιμετώπιση το προβλήματος όταν ό ίδιος διαπιστώνει πως δεν μπορούν να βοηθήσουν οι ΗΠΑ, ενώ όπως αναφέρει ο ίδιος ”η ελεύθερη αγορά υγροποιημένου αερίου είναι χρήσιμη για τον ανταγωνισμό αλλά δεν προσφέρει προστασία στρατηγικής ασφαλείας” .
ε. Η αναφορά του ότι “Το κόστος στρατηγικής ασφάλειας και προστασίας των τιμών είναι τεράστιο και η αποτελεσματικότητα απαιτεί μεγάλη κλίμακα που μόνο η από κοινού πράξη της Ευρώπης μπορεί να διασφαλίσει” είναι μετέωρη, με δεδομένο το γεγονός πως στην ΕΕ την τελευταία περίοδο με τον χωρισμό των κρατών μελών σε δύο ομάδες, περισσότερο αναπτύσσονται κεντρόφυγες δυνάμεις παρά πνεύμα συνεννόησης».
στ. Κατά τη γνώμη μου, προκαλεί ερωτηματικά η αντίληψη για ένα αγωγό Ρωσογερμανικό, με 2 δηλαδή ιδιοκτήτες, να εντοπίζονται οι ευθύνες για τα προβλήματα που δημιουργούνται, μονοσήμαντα, στη μία πλευρά (δηλ. τη Ρωσία), ενώ για ένα τόσο σοβαρό και σύνθετο ζήτημα δεν θα πρέπει να αγνοηθούν και οι ευθύνες της Γερμανικής πλευράς και γενικότερα της ΕΕ, για το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί και έχει σοβαρές επιπτώσεις σε εκατομμύρια νοικοκυριά.
Κατά τη γνώμη μου, οι απόψεις του κ Κάπρου, αντικειμενικά και άσχετα με τις προθέσεις του, εξυπηρετούν τη συγκάλυψη ευθυνών παρά στην ανάδειξη και αντιμετώπιση των προβλημάτων.
- Οι απόψεις του πρώην Υπουργού κ. Μανιάτη
Στο πλαίσιο, μιας σφαιρικότερης προσέγγισης, είναι σκόπιμο να αναφερθούν οι απόψεις του πρώην υπουργού ενέργειας κ. Γιάννη Μανιάτη, ο οποίος και με βάση και την προσωπική εμπειρία του, διατυπώνει με σαφήνεια την θέση πως η Ρωσία είναι γενικά συνεπής στις εμπορικές συμφωνίες που συνάπτει.
Πιο συγκεκριμένα, σε πρόσφατο άρθρο του που αναρτήθηκε στο Energypress τις 22/12/21 21/12/2021, δεν επιρρίπτει ευθύνες σε τρίτους, αλλά ευθαρσώς κατηγορεί την Ευρώπη γιατί κλείνει τα μάτια στην ενεργειακή κρίση, ενώ ήξερε ότι θα έρθει, αναφέροντας πως ο ανεπτυγμένος Βορράς δεν ανησυχεί αφού έχει τα δεδομένα που του το επιτρέπουν να αντιμετωπίσει την κρίση (πχ πλουσιότερο ενεργειακό μείγμα, περισσότερες διασυνδέσεις, καλύτερη λειτουργία αγορών)
Eπίσης, σε σχετική συνέντευξή του στον Γ. Φυντικάκη στον ιστότοπο Liberal στις 21/12/2021, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι “…..τεράστια οικονομικά συμφέροντα, απρονοησία της ευρωπαϊκής ηγεσίας να θωρακιστεί απέναντι σε μια κρίση που ήξερε ότι θα έρθει, όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα, οι τιμές να κάνουν ράλι, και η Ευρώπη να κρατά ρόλο παρατηρητή”.
Αφήνει αιχμές γιατί “Δεν αισθάνεται κανείς στην Ευρώπη υποχρεωμένος να απολογηθεί για τα 350 δισ ευρώ που θα φύγουν από τις τσέπες των καταναλωτών, αυξάνοντας την ενεργειακή φτώχεια, πολλώ δε μάλλον όταν θα καταλήξουν απευθείας στα ταμεία και τους προϋπολογισμούς των εταιρειών προμήθειας LNG ή σε μεγάλες εταιρείες, όπως πχ η Gazprom”,
Με δεδομένη την εκτίμηση, πως δυστυχώς είναι απολύτως βέβαιο ότι η ανοδική πορεία θα συνεχιστεί, επικρίνει τη Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη θλιβερή στάση της γιατί δεν έχει κάνει απολύτως τίποτα, παρά να εκδώσει τη λεγόμενη εργαλειοθήκη (toolbox), μερικές δηλαδή σελίδες οδηγιών, όπου απλώς έχει καταγράψει τα μέτρα που έχουν ήδη λάβει οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Δυστυχώς, αναφέρει, “το τελευταίο διάστημα, η Ευρώπη ασχολείται μόνο με την πράσινη μετάβαση, έχοντας ξεχάσει τις δικές της πολιτικές για Ασφάλεια Ενεργειακού Εφοδιασμού και για καταπολέμηση της Ενεργειακής Φτώχειας”.
Σχολιάζει αρνητικά το γεγονός πως κάθε κράτος-μέλος πρέπει να ρυθμίσει τα του οίκου του, κάτι που μπορεί να μην ανησυχεί ιδιαίτερα τις χώρες του ανεπτυγμένου ενεργειακά Βορρά – οι οποίες έχουν πλουσιότερο ενεργειακό μείγμα, περισσότερες διασυνδέσεις, καλύτερη λειτουργία αγορών-ωστόσο προκαλεί πολύ μεγάλα προβλήματα στις χώρες του Νότου, όπως η Ελλάδα.
Παράλληλα, θέτει τις εξής αναγκαιότητες
“Την αναγκαιότητα της παρακολούθησης και του σχεδιασμού πρόβλεψης αναγκών 6μήνου, ώστε να υπάρχει ένας κεντρικός συντονισμός για τις ανάγκες της ΕΕ, ως ενιαίας οντότητας»
“τη δημιουργία ενός fund, το οποίο με προίκα κονδύλια της τάξης των 20-30 δισ ευρώ, θα στηρίζει τις χώρες που θέλουν να δώσουν καλύτερες τιμές για να αγοράσουν ένα φορτίο το οποίο διεκδικεί η Κίνα ή άλλες χώρες της ΝΑ Ασία”.
Επίλογος: Ο Nordstream, κυρίαρχη η γεωπολιτική διάσταση
Αν και ο Nordstream έχει ασφαλώς οικονομική και ενεργειακή διάσταση, έχει όμως και τεράστια γεωπολιτική διάσταση. Δεν είναι τυχαία η ιδεολογική αντιπαράθεση, δεν είναι τυχαίο που στην περιοχή συγκεντρώνονται πολλά σύννεφα και πολλές δυνάμεις, δεν είναι αδικαιολόγητος ο φόβος που διατυπώνουν έμπειροι περί τα ενεργειακά και διεθνή θέματα, πως η συγκεκριμένη περίπτωση μπορεί να οδηγήσει σε γενικευμένη σύγκρουση.
Πολλά σύννεφα μαζεύονται στην περιοχή και διερωτάται κάποιος για πόσο θα είναι τα όπλα παρά πόδας». Ο φόβος σύγκρουσης δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Η στάση της Αμερικής να παίζει το παιγνίδι της Ουκρανίας και να μην αποδέχεται την ενεργειακή συνεργασία Ρωσίας με Γερμανία, εγκυμονεί αρκετούς κινδύνους. Βεβαίως η Γερμανία δεν είναι αμελητέος παίκτης ενώ τον συγκεκριμένο αγωγό έχουν στηρίξει προσδοκώντας οφέλη ισχυροί ενεργειακοί όμιλοι που ασφαλώς δεν θα μεινουν ουδέτεροι. Πολλά θα κριθούν αν επικρατήσει η ψύχραιμη λογική ‘η αν επιβάλουν τη θέλησή τους ακραίοι κύκλοι.
Η συζήτηση για τον Νordstream δεν είναι μια απλή συζήτηση, αλλά συζήτηση για ένα θέμα με υψηλό ρίσκο. Η Ουκρανία παίζοντας ένα παιγνίδι αντιπαράθεσης με τη Ρωσία διακινδυνεύει περισσότερες επιπτώσεις για την ίδια από όποιες εξελίξεις σύρραξης. Όμως ο κίνδυνος είναι πιθανό να πάρει γενικευμένη διάσταση και δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Είναι υπαρκτός ο φόβος πως οι δυνάμεις που συγκεντρώνονται δεν θα μείνουν για αρκετό διάστημα με το όπλο παρά πόδας.
Αν όμως με την παρέμβαση της Αμερικής και ΝΑΤΟ οι εξελίξεις δεν αποκλείουν γενικευμένη σύρραξη, εκτίμηση μου είναι πως η τελική στάση της Γερμανίας αλλά και των ισχυρών επιχειρηματικών ομίλων που συμμετέχουν στο project (Gazprom, Royal Dutch Shell, E.ON, OMV, and Engie.) θα σταθούν απέναντι στην απόφαση ματαίωσης του Project. Την επόμενη περίοδο θα φανούν ποια τροπή θα πάρουν οι εξελίξεις που δεν μπορεί να συνεχίσουν στην ίδια ρότα γονατίζοντας οικονομίες και νοικοκυριά.
Όμως δεν θα διστάσουμε να ασκήσουμε κριτική για τη στάση παραγόντων όπως ο κ Κάπρος. Σημαντικοί οικονομικοί και επιστημονικοί παράγοντες όπως ο κ Κάπρος αντί να πυροδοτούν με τις απόψεις τους αντιπαραθετική αντίληψη, οφείλουν να συμβάλουν στην εκτόνωση της στην προώθηση της λογικής της συνεργασίας και φιλίας χωρών και λαών.
Συμπερασματικά πιστεύω ότι η ορθή αντιμετώπιση θα πρέπει να βασιστεί στη λήψη μέτρων όπως αυτά που προτείνει ο πρώην υπουργός και καθηγητής κ Μανιάτης, καθώς και όποιο άλλο μέτρο κριθεί αναγκαίο για την επίλυση του σοβαρού αυτού ζητήματος και όχι η εύκολη μονόπλευρη κριτική που συνήθως κινείται στις επικίνδυνες ράγες μιας ψυχροπολεμικής λογικής.
