Γαντζωμένο σε τεράστιο γρανιτένιο βράχο μέσα σε οργιώδη βλάστηση, μαρτυρία του χριστιανικού παρελθόντος του Βυζαντίου, το μοναστήρι Ιωάννη Βαζελώνου, μόλις 40 χιλιόμετρα από την Τραπεζούντα στον Πόντο της Τουρκίας, στέκει σαν στοιχειό μιας άλλης εποχής. Μπορεί η μονή να έζησε δόξες και μεγαλεία, να ήταν το θρησκευτικό κέντρο, να χρηματοδότησε την μεταγενέστερη κατασκευή της Παναγίας Σουμελά, σήμερα όμως στέκει εκεί, όσο αντέχει στα ανελέητα χτυπήματα του πανδαμάτωρα χρόνου.
Στέκει εκεί να θυμίζει την αχαριστία, την αδιαφορία, την έλλειψη σεβασμού στα κορυφαία πολιτιστικά μνημεία, τον ωχαδερφισμό των σύγχρονων κοινωνιών, την έλλειψη αισθητικής, την γιγάντωση ενός κλίματος μίσους στο διαφορετικό, την φίμωση της ιστορικής αλήθειας και τόσα άλλα που θα μπορούσαμε να γράψουμε. Γιατί η Μονή Ιωάννη Βαζελώνος ήταν μια σύνθετη αρχιτεκτονική κατασκευή που περιέκλειε τα δεδομένα μιας ολόκληρης κοινωνίας. Άντεξε σε πάμπολλες επιθέσεις Περσών, Τούρκων και άλλων τοπικών επιδρομών. Κάηκε, καταστράφηκε, αλλά άντεχε ως τηλαυγής φάρος της Ορθοδοξίας.
Η αφορμή για να την προσεγγίσουμε δόθηκε από μια ευαίσθητη ομάδα Τούρκων αρχαιολόγων, τους ανακάλυψα στο facebook, που καυτηριάζουν την στάση της σημερινής Τουρκίας και την αδιαφορία της σε αυτό το συγκλονιστικό μνημείο. Έτσι ανατρέχοντας σε μια αναζήτηση για το που, πως και γιατί, αν και τα στοιχεία είναι ελλιπή και όχι πλήρως τεκμηριωμένα, πέσαμε σε έναν θησαυρό.
Αναξιοποίητος θησαυρός
Ένα θησαυρό που μένει εκεί αναξιοποίητος και που καταστρέφεται μέρα από την μέρα. Παλαιότερα η Μονή ήταν βορά των αρχαιοκάπηλων και των κυνηγών χαμένων θησαυρών. Σήμερα, ως και η μαρτυρία των υπέροχων αγιογραφιών της, σβήνει από τις “επεμβάσεις” κακόβουλων επισκεπτών, που τις ξύνουν, τις σημαδεύουν ή τις καλύπτουν με γκράφιτι. Δίχως σκεπή στέκει εκεί, σαν ένα φάντασμα κάποιου ένδοξου παρελθόντος.
«Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες κάνει πιο μυστηριώδη την όλη χριστιανική δομή, αλλά δεν απεμπολεί την ευθύνη μας να μην υπάρξουν μέτρα προστασίας τόσα χρόνια» επισημαίνουν και τοπικοί δημοσιογράφοι της Τραπεζούντας, σε μια προσπάθεια να ενεργοποιήσουν τους υπευθύνους της περιοχής για την συντήρησή της, εκεί στην κοιλάδα του τουρισμού, όπου το ιστορικό μνημείο, ερείπιο σήμερα, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως “τουριστικός κράχτης”.
Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του διευθυντή της διεύθυνσης πολιτισμού και τουρισμού του νομού Τραπεζούντος Αλί Αιβάζογλου, στην medyatrabzon.com, ότι η Μονή έχει μπει στο πρόγραμμα επενδύσεων και αναμένεται η χρηματοδότηση της, για να ενισχύσει τον τουρισμό της περιοχής. Από τότε όμως, ακριβώς πριν τρία χρόνια, τηρείται σιγή ιχθύος.
Τουρκικές φωνές για την συντήρηση της μονής
«Η κατάσταση αυτής της Μονής, που είναι παλαιότερη από την Σουμελά, είναι σπαρακτική. Η Μονή Βαζελώνος, είναι η παλαιότερη μονή της Τραπεζούντας και βρίσκεται στα βόρεια εξωτερικά τείχη των τριών εκκλησιών, που χτίστηκαν πριν από τη Σουμελά. Έχει τοιχογραφίες που καταστρέφονται, με εντυπωσιακές απεικονίσεις της κολάσεως και της τελικής κρίσης. Το μοναστήρι χάνεται λόγω αμέλειας».
Οι διαπιστώσεις ανήκουν σε μια τουρκική αρχαιολογική ομάδα στο facebook, την Arkeoloji Dünyası, που καταγγέλλει το γεγονός της αδιαφορίας των τουρκικών αρχών, ενώ ταξιδιωτικοί οδηγοί το αναφέρουν ως «επισκέψιμο». Βέβαια αυτοί που τόλμησαν να πάνε οδικώς, μέσα στον άθλιο χωματόδρομο με τις κατολισθήσεις τα είδαν όλα και αποτρέπουν με τα σχόλιά τους τον καθένα να πλησιάσει! Ο δήμος της περιοχής εκ των υστέρων τοποθέτησε πινακίδα που προειδοποιεί τον κίνδυνο σε όσους μεταβαίνουν.
Βέβαια το κλίμα που δημιούργησε τελευταία ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν, μετατρέποντας την Αγία Σοφία και την Μονή της Χώρας σε τεμένη και αλλάζοντας άρδην την πολιτική του από την συντήρηση της Παναγίας Σουμελά, δείχνει ότι είναι πολύ χλωμή μια τέτοια εξέλιξη προστασίας και ανάδειξης της Μονής, στην συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Εξ άλλου με δηλώσεις του που έκανε από πέρυσι ο δήμαρχος Ματσούκας Κοράι Κοτσαν «το υπουργείο Τουρισμού άνοιξε πέρυσι διαγωνισμό για την υποβολή προσφορών για την αποκατάσταση. Κονδύλια της ΕΕ διοχετεύονται στο project. Οι εργασίες συνεχίζονται. Είναι μια διαδικασία που θα πάρει αρκετό καιρό. Η αναστήλωση θα ξεκινήσει το 2020», ανέφερε τότε, ενώ όλα έχουν παγώσει. Ελπίζει ότι το μνημείο θα γίνει ο τουριστικός κράχτης για την περιοχή του.
Η ιστορία της Μονής
Αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ήταν η ιερά μεγίστη, βασιλική και πατριαρχική Μονή Ιωάννη Βαζελώνος ή Ζαβουλών. Βρίσκεται στον λόφο νοτιοδυτικά της Τραπεζούντας και απέναντι από το όρος Ζαβουλών, στην ιερή γη του Πόντου, όπου υπήρχαν περί τις 300 ιερές μονές. Η παράδοση αναφέρει ότι ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα πιθανότατα το 270 μ.Χ. και πως επανιδρύθηκε τον 6ο αιώνα από τον στρατηγό του αυτοκράτορα Ιουστινιανού του Μέγα Βελισάριο, αφού είχε υποστεί καταστροφές από τους Πέρσες.
Ήταν η περίοδος του βυζαντινού περσικού πολέμου μεταξύ της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών. Η τελευταία ανακατασκευή της Μονής έγινε από τον ηγούμενο Λαυρέντιο το 1719, ο οποίος επισκέφθηκε στην Πετρούπολη τον Τσάρο Μεγάλο Πέτρο και τον έπεισε να ενισχύσει τη Μονή. Αργότερα το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνος λεηλατήθηκε εκ νέου από συμμορία 28 ληστών που άρπαξαν κειμήλια, ιερά χρυσά και αργυρά σκεύη, σιγγίλια, χρυσόβουλα και άλλους εκκλησιαστικούς θησαυρούς.
Ανάμεσα τους υπήρχαν ένα έγγραφο του Μεγάλου Πέτρου που έδινε ετήσια εισφορά στη Μονή 50 ρουβλίων (περί το 1700) και ένα του αυτοκράτορα Αλέξανδρου, μεταγενέστερο, που χορηγούσε στη Μονή ετήσια συνδρομή 65 ρουβλίων. Για την ονομασία της Μονής υπάρχει η εκδοχή ότι την πήρε από το ομώνυμο όρος, πάνω στο οποίο χτίστηκε και η άλλη από τη Γη Ζαβουλώνος, όπως ονομαζόταν η περιοχή από όπου ξεκίνησε το κήρυγμά του ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, “εκ του Ζαβουλών με παραφθορά Βαζελών”.
Χάρη στα χρόνια των Μεγάλων Κομνηνών που υπήρξαν δωρητές της, τον 13ο αιώνα καταγράφονται τα πρώτα ιστορικά δεδομένα για την Μονή αυτή, ενώ διασώζεται το αρχείο που αποτελεί πηγή σημαντικών στοιχείων για την τότε κοινωνική δομή, την οικονομική ζωή, και τα δεδομένα μιας ολάκαιρης εποχής, αφού εκεί φυλάσσονται σπάνια έγγραφα, υποθήκες, συμβόλαια, διαθήκες ιδιωτών.
Η πρώτη μονή του Πόντου
Σύμφωνα με το site kotsari.com, ο εκάστοτε ηγούμενος της Μονής Βαζελώνος εμφανιζόταν ως ο ρυθμιστής των διαφορών μεταξύ ιδιοκτητών γης, ή είναι λόγω του κύρους του ο διαμεσολαβητής προς τους πολιτικούς άρχοντες. Κατά τον λόγιο Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη (από εκχριστιανισθέντες Eβραίους γονείς) που συνέταξε το 1775 το κτητορικό της Μονής της Παναγίας Σουμελά, οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος πριν πάνε στο όρος Μελά με την εικόνα της Παναγίας, πέρασαν από τη Μονή Βαζελώνος.
Η Μονή ήταν κτισμένη στη βάση απότομου βράχου σε δασώδη περιοχή της Ματσούκας, κοντά στο εμπορικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής, τις Καρυές (Τσεβισλούκ) και στους οικισμούς Χαμψίκιοϊ και Σαχνόη ενώ ιδρύθηκε πολύ πριν από τη Μονή της Παναγίας Σουμελά. Κατά την τουρκοκρατία το μοναστήρι 1453-1929 καταστράφηκε πολλές φορές. Το 1821 ο Χρύσανθος, ηγούμενος του μοναστηριού, κατάφερε να δραπετεύσει, σώζοντας πολλά κειμήλια. Εκεί πραγματοποιήθηκε μία σφαγή 40 χριστιανικών χωριών.
Ένα σημαντικό κομμάτι μιας εντυπωσιακής αγιογραφίας, από τα ελάχιστα εναπομείναντα από το αρχείο της Μονής, εκτίθεται στο μουσείο της Αγίας Πετρούπολης (Λένιγκραντ).
Το 1923 η Μονή είχε την τύχη όλων των μονών του Πόντου. Η ιερά εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου διεσώθη από τον μοναχό Διονύσιο Αμαραντίδη, ο οποίος την μετέφερε στην Ελλάδα, αρχικά στον Άγιο Δημήτριο Πανοράματος Σερρών και έπειτα στη Μονή της Αγίας Τριάδας Σερρών.
Σύμφωνα με το Pontos News η ανιστόρηση της Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα επιχειρείται στον Άγιο Δημήτριο Ελλησπόντου Κοζάνης από το σωματείο “Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα”. Το 1970 η εικόνα της αποτομής του Αγίου Ιωάννη τοποθετήθηκε με τιμές στον ναό Προδρόμου και Βαπτιστού Αγίου Ιωάννη στον Άγιο Δημήτριο, όπου γίνεται πανηγυρικός εορτασμός κάθε χρόνο στις 24 Ιουνίου. To 2011 την Μονή επισκέφθηκε και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, αλλά έκτοτε δεν έγιναν γνωστές κάποιες ενέργειες για την διάσωσή της.