Σημείωμα για «Το τελευταίο σημείωμα»

Η ιστορία των 200 της Καισαριανής και η εκτέλεσή τους από τους Ναζί την Πρωτομαγιά του 1944 είναι από εκείνες τις ιστορίες που ανεβάζουν το μπόι του ανθρώπου ψηλότερα.
H επιλογή του Παντελή Βούλγαρη να καταπιαστεί στην τελευταία του δουλειά – «Το τελευταίο σημείωμα» – με τους 200 και να αφιερώσει την ταινία στην μνήμη τους, είναι από μόνη της εκδήλωση τιμής και αναγνώριση χρέους. Μπράβο στον Παντελή Βούλγαρη και στους συνεργάτες του.
Η ταινία, στο βαθμό που μπορούμε να μιλήσουμε όχι σαν «ερασιτέχνες κριτικοί» αλλά ως «επαγγελματίες» λάτρεις του κινηματογράφου, είναι σπουδαία. Εμπνευσμένη η σκηνοθεσία του Βούλγαρη. Εξαιρετικό το από κοινού με την Ιωάννα Καρυστιάνη σενάριό τους. Υψηλού επιπέδου η υποκριτική των ηθοποιών. Καθηλωτική η ατμόσφαιρα.
Προτρέπουμε να δείτε την ταινία. Μια ταινία που γενεσιουργός αιτία της είναι η εκτέλεση των 200. Που επιλέχτηκαν να εκτελεστούν από τους δημίους τους με ένα πολύ συγκεκριμένο κριτήριο: Ότι ήταν κομμουνιστές. Το τονίζουμε διότι αν δεν ήταν κομμουνιστές δεν θα είχαν εκτελεστεί με τον συγκεκριμένο, τουλάχιστον, τρόπο που συνέβη και περιγράφει η ταινία. Και επομένως δεν θα υπήρχε καν ταινία.
Όμως εδώ έχουμε το παράδοξο: Στην ταινία που είναι αφιερωμένη στους 200, την κρίσιμη στιγμή της κινηματογραφικής ροής, ό,τι προκάλεσε την εκτέλεση των 200, δεν λέγεται. Δεν αναφέρεται…
Για να εξηγήσουμε τι δεν λέει η ταινία, ας θυμηθούμε τι έλεγε η διαταγή των Ναζί, όπως δημοσιεύτηκε στον Τύπο των Αθηνών, μια μέρα πριν από την εκτέλεση των 200:

Αυτά έλεγε η διαταγή. Μια διαταγή που ορθά ο Βούλγαρης έχει επιλέξει να την μεταφέρει στην οθόνη. Μόνο που στην σχετική σκηνή, κατά την μεταφορά της διαταγής στο «πανί», μια λέξη έχει χαθεί. Έχει αφαιρεθεί. Το σενάριο δεν την περιλαμβάνει. Το κοινό δεν την ακούει. Η λέξη της διαταγής που έχει εξαφανιστεί είναι η λέξη «κομμουνιστές».
Σε αυτό το τόσο κρίσιμο σημείο της ταινίας, όταν ανακοινώνεται η διαταγή εκτέλεσης των κομμουνιστών, η λέξη «κομμουνιστές» έχει απαλειφθεί. Και έχει αντικατασταθεί από τη λέξη «Έλληνες».
Και φυσικά ήταν Έλληνες οι 200. Όπως και οι άλλοι 100 κομμουνιστές που ήδη πριν από αυτούς τους «εφόνευσαν» (δείτε ξανά την διαταγή) άλλοι «Έλληνες εθελονταί»,  ταγματασφαλήτες και γερμανοτσολιάδες δηλαδή, γεγονός που πολύ «θολά» παρουσιάζεται στην ταινία.
Τόσο Έλληνες πατριώτες, δε, ήταν οι 200 (σσ: και τόσο ανθρώπινοι όπως προκύπτει από τα συγκλονιστικά στερνά τους σημειώματα που πετούσαν στο δρόμο από τα καμιόνια κατά την μεταγωγή τους από το Χαϊδάρι στην Καισαριανή) που, όπως έχει καταγραφεί από τις μαρτυρίες κατά την ώρα της εκτέλεσής τους, δίπλα στα λόγια τους για τους δικούς τους ανθρώπους, μαζί με τις ιαχές τους για το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, το ΚΚΕ, την επανάσταση, τραγουδούσαν τον Εθνικό Ύμνο και την Κομμουνιστική Διεθνή (που επίσης δεν καταγράφονται στην ταινία– αλλά ας το προσπεράσουμε).
Οι δημιουργοί της ταινίας γνωρίζουν άριστα πόσο κρίσιμο είναι το στοιχείο πως οι Ναζί επέλεξαν να εκτελέσουν τον Σουκατζίδη και τους 199 συντρόφους του γιατί ήταν Έλληνες κομμουνιστές. Αδιάψευστος μάρτυρας η ίδια η μαρτυρία των ίδιων των εκτελεστών τους. Αλλά αυτή η λέξη – μαρτυρία αφαιρέθηκε.
Θα πει κανείς: Μα, ο κινηματογράφος ως Τέχνη, ακόμα κι όταν εμπνέεται από την Ιστορία, δεν είναι πιστή αποτύπωση της Ιστορίας. Σωστά. Αλλά μια απορία:
Από τη στιγμή που η Τέχνη καταπιάνεται με ένα ιστορικό γεγονός, γιατί το μυθοπλαστικό της στοιχείο εκδηλώνεται επιλεκτικά και «αφαιρετικά» σε συγκεκριμένο σημείο της πραγματικής Ιστορίας; Ακόμα – ακόμα: Τι θα πάθαινε και η Έβδομη και όλες οι Τέχνες μαζί αν η διαταγή εκτέλεσης των 200 κομμουνιστών είχε μεταφερθεί με την σωστή λέξη στην μεγάλη οθόνη;
Θα πει άλλος: Μα δεν έχει σημασία η αφαίρεση της λέξης «κομμουνιστές» από τη διαταγή, δεν έχει νόημα να στέκεται κάποιος «μεμψίμοιρα» σε αυτό, αφού η λέξη ακούγεται (όντως ακούγεται κάπως) λίγο πριν.
Απορία: Άμα «δεν έχει σημασία» η αφαίρεση, τότε γιατί διαπράχτηκε η αφαίρεση; Γιατί απαλείφτηκε η λέξη; Τι σημασία διέκριναν οι παραγωγοί της ταινίας στην απάλειψη μιας λέξης, αν η απάλειψή της «δεν έχει σημασία»;
Κι αφού «δεν έχει νόημα» η… «μεμψίμοιρη» παρατήρηση πως η λέξη αντικαταστάθηκε, τότε ποια είναι η «ευρύχωρη» εξήγηση στην πολύ απλή ερώτηση: Αν η αντικατάσταση της λέξης «δεν είχε νόημα», τότε ποιο το νόημα της αντικατάστασής της;
Και μάλιστα αυτό το «γιατί» μόνο αδικαιολόγητο δεν είναι όταν πρόκειται για μια ταινία που – επαναλαμβάνουμε – υπάρχει διότι εκτελέστηκαν 200 κομμουνιστές, οι οποίοι εκτελέστηκαν ακριβώς επειδή ήταν κομμουνιστές, και που αν δεν ήταν κομμουνιστές δεν θα είχαν εκτελεστεί, και επομένως δεν θα υπήρχε καν αυτή η κατά τα άλλα σπουδαία (δείτε τη) ταινία.
*Πηγή: imerodromos.gr