Αν το πάρεις στα χέρια σου, θα γυρνάς μία-μία τις σελίδες απολαμβάνοντας κάθε ιστορία ξεχωριστά. Θίγοντας το ζήτημα της εργατικής εκμετάλλευσης σε διαφορετικές περιόδους, η βραβευμένη διαδικτυακή σειρά κόμικς του Πάνου Ζάχαρη The Working Dead, που έγινε βιβλίο, διακρίνεται για την ευφυΐα, την καυστικότητα και την αποτύπωση ιστορικών αναφορών και πολιτικών σχολίων με εκπληκτικά σκίτσα.
Ο Πάνος Ζάχαρης, ο οποίος εργάζεται ως γελοιογράφος και δημιουργός κόμικς δείχνει το σκληρό, διαχρονικό μπρα-ντε-φερ ανάμεσα σε δούλους και δουλοκτήτες, δουλοπάροικους και φεουδάρχες, εργάτες και αφεντικά, εκμεταλλευόμενους και εκμεταλλευτές, από τη σκιά των πυραμίδων και το Λονδίνο της Βιομηχανικής Επανάστασης, μέχρι τα sweatshops της Κίνας και τα τηλεφωνικά κέντρα της Καλλιθέας.
Η επιτυχημένη διαδικτυακή σειρά βρήκε τον δρόμο της και για το τυπογραφείο από τις εκδόσεις Τόπος. Όπως σημειώνεται και στο βιβλίο, ο αναγνώστης μπορεί «να βρει τον εαυτό του σε κάποια γωνιά αυτού του βιβλίου. Ίσως με άλλα ρούχα και κόμμωση, αλλά με τον ίδιο πόνο. Και τον ίδιο αντίπαλο».
Πώς προέκυψε το Τhe Working Dead και γιατί επέλεξες αυτόν τον τίτλο;
Πάνος Ζάχαρης: Δουλεύω αρκετά χρόνια ως πολιτικός γελοιογράφος και αναζητούσα έναν τρόπο να ξεφύγω από τη μικροεπικαιρότητα με την οποία καταπιάνομαι στην καθημερινότητα μου. Ήθελα να μιλήσω γελοιογραφικά για τη διαχρονικότητα της εκμετάλλευσης και της σύγκρουσης των «πάνω» και των «κάτω» και η Ιστορία αποδείχτηκε ιδανικός καμβάς. Η συγκεκριμένη σειρά, μάλιστα, μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ, έστω και κάπως ανορθόδοξα, με το βασικό αντικείμενο των σπουδών μου, την Ιστορία, κάτι που δεν είχα κάνει ποτέ μέχρι τώρα. Ομολογώ πως την αγάπησα ξανά και συνειδητοποίησα με καθυστέρηση σχεδόν 20 ετών για ποιο λόγο επέλεξα να τη σπουδάσω.
Ο τίτλος προέκυψε μέσα από τη συνηθισμένη κοπιαστική, χρονοβόρα και εργώδη διαδικασία που ακολουθώ για πολλές από τις γελοιογραφίες μου: απλώς μου ήρθε στο μυαλό και τον βρήκα χαριτωμένο! Νομίζω πως τελικά είναι ένας πετυχημένος τίτλος, αφού έχει σαφές περιεχόμενο και πασίγνωστη αναφορά.
Στο βιβλίο διαβάζουμε αυτοτελείς ιστορίες εργατικής εκμετάλλευσης ανά τους αιώνες. Το εντυπωσιακό, βέβαια, είναι ότι ανεξάρτητα από το σε ποια περίοδο αναφέρεται κάθε ιστορία, αυτό που δείχνει μπορεί να συμβαίνει και σήμερα. Πόσο απογοητευτικό μπορεί να είναι αυτό;
Πράγματι, αυτό μπορεί να είναι μια ανάγνωση, την οποία προσωπικά θεωρώ λανθασμένη. Πάντα υπήρξε εκμετάλλευση και πόνος. Κάθε εκμεταλλευτικό σύστημα, όμως, έκανε τον κύκλο του και έδινε τη θέση του σε ένα νέο, το οποίο τότε είχε προοδευτικά στοιχεία, αφού πήγαινε την Ιστορία μπροστά: Ο δουλοκτήτης, έδωσε τη θέση του στον φεουδάρχη και αυτός με τη σειρά του «πέθανε» από το χέρι του καπιταλιστή. Νομίζω πως αυτό που μένει είναι όχι η απογοήτευση, αλλά η συνειδητοποίηση αυτής της πορείας, αλλά και μια ερώτηση: «Αν ο καπιταλισμός μοιάζει τόσο πολύ με ξεπερασμένα συστήματα που υπήρξαν πριν από αιώνες, μήπως πλέον είναι κάπως πασέ;».
Μπορεί κανείς με βεβαιότητα να πει ότι διαβάζοντάς το καταλαβαίνει την εργασιακή εκμετάλλευση με τον πιο απλό τρόπο. Με έξυπνες εικόνες και διαλόγους εξηγεί όσα, για παράδειγμα, μια εργατική προκήρυξη μπορεί περιγράφει με ξύλινο και αδιάφορο λόγο. Πώς το σκίτσο μπορεί να γίνει εργαλείο για τους ανθρώπους που αγωνίζονται και διεκδικούν καλύτερες συνθήκες εργασίας;
Βασικό στοιχείο του σκίτσου είναι η συμπύκνωση, το να πεις δηλαδή πολλά πράγματα μέσα σε λίγες μολυβιές και ακόμα λιγότερες ή και καθόλου λέξεις. Με αυτήν την έννοια, μοιάζει με αφίσα ή προκήρυξη, τις οποίες κάθε άλλο παρά σνομπάρω. Τα σκίτσα, όπως και τα τραγούδια, τα ποιήματα, η λογοτεχνία, δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Όμως όσοι τα διαβάζουν και χαμογελούν, μπορούν. Ένα σκίτσο μπορεί να μιλήσει γι’ αυτόν που υποφέρει και να το κάνει όμορφα και εύστοχα. Να τον φέρει στο επίκεντρο. Να θυμίσει ή να φωτίσει κάτι σημαντικό, με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Μπορεί παράλληλα, να μικρύνει τον αντίπαλο, να τον ευτελίσει, να τον δείξει τρωτό. Έχουν θέση, λοιπόν, σε κάθε αγώνα, σαν χρωματιστά, μικρά λάβαρα, σαν εικονογραφημένα συνθήματα.
Αν έπρεπε να διαλέξεις μια ιστορία που να χαρακτηρίζει αυτό που κυριαρχεί σήμερα για τους εργαζόμενους στην Ελλάδα, ποια θα ήταν και γιατί;
Έχω κάνει αρκετές ιστορίες που διαδραματίζονται στη σημερινή Ελλάδα, αλλά δεν θα διαλέξω καμία από αυτές. Θα επιλέξω το interview που περνάνε οι Ανγκολέζοι σκλάβοι, προτού επιβιβαστούν στο δουλεμπορικό, επειδή νομίζω αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό την πραγματικότητα όσων αναζητούν δουλειά σήμερα. Από τα αγαπημένα μου είναι και η «Στάση του Νίκα», όπου μπροστά στην καταπίεση του Ιουστινιανού παραμερίζονται τα οπαδικά-ευσεβείς πόθοι.
Είναι πράγματι δύσκολο να μη βρει κάποιος τον εαυτό του μέσα στο βιβλίο. Εκτός από τους εργαζόμενους, πιστεύεις ότι θα ήταν χρήσιμο να το διαβάσουν αφεντικά και Yπουργοί Eργασίας, μπας και καταλάβουν ότι ταυτίζονται με το «τέρας»;
Χάσιμο χρόνου θα ήταν. Η πραγματικότητα είναι μία και γνωστή, αλλά ο καθένας τη βλέπει διαφορετικά, ανάλογα με το σε ποια μεριά στέκεται. Αυτό που ένας εργαζόμενος χαρακτηρίζει υπερεκμετάλλευση, ένας εργοδότης το ονομάζει ανταγωνιστικότητα. Η σωτηρία μας, είναι η καταστροφή τους. Άλλωστε, έχουν τα δικά τους αναγνώσματα και τους δικούς τους δημιουργούς.
Έχεις ελπίδα ότι η επανάσταση και η απελευθέρωση από τα δεσμά που έχεις στην τελευταία ιστορία, μπορεί να έρθει;
Θα μπορούσα να επιστρατεύσω μπόλικα κλισέ και γνωμικά, αλλά δεν έχει νόημα. Η απάντηση μου είναι απολύτως καταφατική, παρότι μια επανάσταση μοιάζει στην καλύτερη περίπτωση κάτι μακρινό και ουτοπικό, που μπορεί να συμβεί στο αόριστο μέλλον. Όμως ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να δει το πώς εξελίσσεται η Ιστορία στους δικούς του καιρούς. Το κάθε σήμερα έμοιαζε παντοτινό. Δεν ξέρω τι θα απαντούσε ένας Ρώσος στην ίδια ερώτηση το 1900 ή ένας Κουβανός, προτού ξεσπάσει η επανάσταση στην Κούβα. Ίσως να έλεγε πως ο Batista δεν πέφτει με τίποτα, ίσως πάλι ήλπιζε και οι φίλοι του να τον κορόιδευαν λέγοντάς τον αφελή.
Ο ιστορικός χρόνος είναι τελευταία εξαιρετικά πυκνός. Γεγονότα που συμβαίνουν σήμερα, πριν από λίγα χρόνια φάνταζαν εντελώς απίθανα σενάρια. Μιλάω κυρίως για επικίνδυνες, δυστοπικές εξελίξεις τις οποίες ζούμε, αδύναμοι ενδεχομένως να τις εκτιμήσουμε σε όλο τους το μέγεθος. Κάπως θα πρέπει να δοθεί διέξοδος και πιστεύω ότι θα δοθεί. Θα χτίσουμε κάτι όμορφο και φιλοδοξώ να είμαι εκεί, όταν θα συμβεί αυτό.
