Κρίση της «δυτικής δημοκρατίας» ή κρίση του δυτικού καπιταλισμού;

Μεταξύ των πολλών σχημάτων που προτείνονται για να εξηγήσουν τα συμβαίνοντα στις Ηνωμένες Πολιτείες, μερικοί τα ερμηνεύουν ως κρίση της «δυτικής δημοκρατίας».

Δεν ξέρω τι σημαίνει αυτή η «δυτική δημοκρατία». Υπάρχει άραγε και «ανατολική δημοκρατία» και ποια είναι αυτή ακριβώς;

Η «επίσημη» ιδεολογία του «φιλελεύθερου» καπιταλισμού του Εικοστού Αιώνα είναι ότι ο καπιταλισμός και η δημοκρατία είναι σύμφυτα. Στην πραγματικότητα μόνο αυτό δεν συνέβη. Είναι αλήθεια ότι η άνοδος του καπιταλισμού στην έξοδο από τον Μεσαίωνα, δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την εμφάνιση δημοκρατικών κινημάτων, στην πραγματικότητα όμως ο καπιταλισμός και η δημοκρατία είναι σε διαρκή σύγκρουση από την πρώτη στιγμή που εμφανίζονται.

Ιστορικά, οι όποιες δημοκρατικές κατακτήσεις των ανθρώπων πραγματοποιήθηκαν με τη συνέργεια επαναστατικών πληβειακών κινημάτων με ριζοσπάστες διανοούμενους, που μπόρεσαν να εκφράσουν, για λιγότερο ή περισσότερο περιορισμένο χρονικό διάστημα, τις βαθύτερες προσδοκίες των πληβείων και, συνάμα, μεγάλες ιστορικές ανάγκες. Ήταν η διαγραφή των χρεών από τον Σόλωνα και οι περιορισμοί στη συσσώρευση πλούτου που ετοίμασαν κοινωνικά καιιστορικά το ακόμα αξεπέραστο θαύμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, του Περικλή και του Πρωταγόρα. Πνευματικά το προετοίμασε μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην όλη ιστορία του Ανθρώπου, αυτή που σημειώθηκε στις ιωνικές πόλεις και τα Άβδηρα της Θράκης και παρήγαγε μεταξύ, πολλών άλλων, τον ‘Ομηρο, που αναφέρει για πρώτη φορά τον όρο Ελευθερία στην Ιλιάδα, τον Ηράκλειτο, τον πατέρα της Διαλεκτικής και τον Δημόκριτο, σπουδαίο ατομικό φιλόσοφο και δάσκαλο του Πρωταγόρα, του θεωρητικού της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και μέντορα του Περικλή.

Ο καπιταλισμός (το σύστημα της κυριαρχίας του Κεφαλαίου δηλαδή) ήταν, ιστορικά, σχεδόν πάντα σε ανταγωνιστική σχέση, και δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Υπό ειδικές ιστορικές συνθήκες, όπως αυτές που επικράτησαν στη δυτική Ευρώπη, μετά τη νίκη επί του φασισμού το 1945, ο καπιταλισμός αναγκάστηκε να ανεχθεί πολύ σημαντικά δημοκρατικά δικαιώματα. Αργότερα τα πήρε πίσω, όχι καταργώντας τα, αλλά στερώντας τα κάθε περιεχομένου και καθιστώντας τα τυπικά. Εδώ και πενήντα χρόνια, δεν υπάρχει θεσμός στη Δύση που να μην ελέγχεται από το μεγάλο, πολυεθνικό και ιδίως χρηματιστικό κεφάλαιο. Μετά το 1995 το 1% των Αμερικανών αύξησε πέντε φορές το ποσοστό του ιδιωτικού πλούτου που κατέχει και με τον ρυθμό που πάει θα ελέγχει το 72% μέχρι το 2030. Και μικρό παιδί καταλαβαίνει ότι η Αμερική δεν είναι δημοκρατική χώρα.

Όταν και όπου απειλήθηκε ο καπιταλισμός, όπως π.χ. στη Γερμανία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν δίστασε να προσφύγει στην πιο ανελέητη δικτατορία. Το ίδιο έκανε και στις τρίτες χώρες, ενίοτε και υπό τον μανδύα των δήθεν «ανθρωπιστικών» και «δημοκρατικών» επεμβάσεων, όπως με τους πολέμους στη Λιβύη, το Ιράκ και την Υεμένη, που κατέληξαν στην καταστροφή των «υπό εκδημοκρατισμό» χωρών.

Το των πλειόνων κράτος

Η λέξη δημοκρατία είναι ελληνική και σημαίνει το κράτος, την εξουσία του Δήμου, του Λαού. Στον Επιτάφιο του Περικλέους, ο Θουκυδίδης την ορίζει ως «το των πλειόνων κράτος», την εξουσία των περισσότερων. Οι Έλληνες, και ιδιαίτερα οι Αθηναίοι, εξηγούσαν τις στρατιωτικές τους επιτυχίες, που άφησαν άφωνο τον τότε κόσμο, με το ότι υπερασπίζονταν ένα κράτος που οι πολίτες του το θεωρούσαν δικό τους, συμμετείχαν όλοι στη λήψη των αποφάσεών του και με χαρά αναλάμβαναν τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους σε ένα συλλογικό σχέδιο.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία άκμασε για μισό αιώνα, αλλά το θαύμα της γονιμοποιεί ακόμα την πολιτική και πνευματική ζωή της ανθρωπότητας.

Οι Αθηναίοι παρήκμασαν και ηττήθηκαν όταν θεώρησαν ότι μπορούν να ποδοπατούν ατιμώρητα τους ανθρώπους και έγιναν μια ιμπεριαλιστική δύναμη. Μετέφεραν τον χρυσό των συμμάχων τους από τη Δήλο στον Παρθενώνα, εξανδραπόδισαν τους Μηλίους και πήγαν στην ιμπεριαλιστική «υπερεπέκταση» της Σικελικής Εκστρατείας.

Πολιτισμός και Ισχύς

Από μία άποψη τουλάχιστον, ολόκληρη η ανθρώπινη Ιστορία μπορεί να περιγραφεί ως μία σύγκρουση ανάμεσα στη συνείδηση, την ηθική και την ψυχή του ανθρώπου αφενός και στη βία αφετέρου, είτε πρόκειται για τη βία της στρατιωτικής ισχύος, είτε για αυτή του Κεφαλαίου, του συσσωρευμένου Χρήματος, στις μέρες μας και της συσσωρευμένης πληροφορίας. Πολιτισμός προκύπτει από τη νίκη της ψυχής, της ηθικής και της συνείδησης επί της ύλης. Βαρβαρότητα είναι το αντίστροφο.

Τέτοιες αλήθειες θεωρούνται σχεδόν αφελείς στην εποχή μας. ‘Όμως τις ανακάλυψαν άνθρωποι ελάχιστα υποψιασμένοι. ‘Ενας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς του πολέμου, ο Στρατηγός Καρλ Φον Κλαούζεβιτς από την ελάχιστα δημοκρατική Πρωσία, ανακάλυψε την παγκόσμια ακτινοβολία του τρίπτυχου της Γαλλικής Επανάστασης, «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα», πίσω από τις νίκες του Ναπολέοντα. (*)

Ο David Ignatius, ένας από τους σοβαρότερους συντηρητικούς σχολιαστές στις ΗΠΑ, πιθανότατα συνδεόμενος με το «βαθύ κράτος», εξήγησε τα μεγάλα προβλήματα του αμερικανικού στρατού στο Ιράκ με τη βαθιά ριζωμένη ανάγκη των ανθρώπων για αξιοπρέπεια, που, καθιστάμενη ισχυρότερη από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, τους έκανε να προβάλλουν αντίσταση ακόμα και κατά πανίσχυρων αντιπάλων.

Το σοβιετικό καθεστώς νίκησε στον Εμφύλιο Πόλεμο, στον πόλεμο κατά της ξένης επέμβασης, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και επεβίωσε μέχρι το 1990, όχι γιατί διέθετε υλική υπεροχή, αλλά γιατί γινόταν κατανοητό από μεγάλο μέρος του πληθυσμού και της παγκόσμιας κοινής γνώμης ως φορέας μιας μεγάλης ελπίδας για τη Ρωσία και για όλη την ανθρωπότητα.

Δημοκρατία και σύγχρονος Καπιταλισμός

Αν σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες πάσχουν από κάτι δεν είναι από περίσσευμα, αλλά μάλλον από έλλειμμα δημοκρατίας. Γιατί δημοκρατία δεν σημαίνει μόνο κάποια τυπικά δικαιώματα, προϋποθέτει επίσης και συμμετοχή όλων των ανθρώπων τουλάχιστο σε μέρος των κοινών αγαθών και των αποφάσεων που τους αφορούν.

Θα ήταν αδύνατο για τον Τραμπ να βρει 74 εκατομμύρια οπαδούς, αν πολλοί άνθρωποι, στην ίδια τη μητρόπολη του καπιταλιστικού μας κόσμου, δεν είχαν την αίσθηση ότι δεν τους μεταχειρίζονται παρά σαν αναλώσιμα και περιφρονητέα σκουπίδια.

Η ανισότητα που επικρατεί σήμερα στη Δύση είναι που κάνει συχνά τους ανθρώπους να αποστρέφονται ενίοτε μια «δημοκρατία» που καταλήγει να μην είναι παρά απάτη για τους μη έχοντες. Το ίδιο συμβαίνει και με τους λαούς των χωρών που υπέστησαν τις κάθε είδους «δημοκρατικές επεμβάσεις» της Δύσης. Υποπτεύομαι μάλιστα ότι αυτοί που τις αποφάσισαν ήθελαν συνειδητά να διασύρουν παγκοσμίως την ιδέα της δημοκρατίας, όταν την επικαλέστηκαν για τις επεμβάσεις τους, γιατί δεν θέλουν καμιά δημοκρατία, ούτε στις δικές τους χώρες, ούτε σε αυτές στις οποίες επιτίθενται.

Η προσπάθεια να εξηγήσουμε την κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες με το δημοκρατικό καθεστώς τους είναι εντελώς παράλογη, γιατί δεν έχουν δημοκρατικό καθεστώς (για την απόδειξη αυτού του ισχυρισμού με άψογο επιστημονικό τρόπο, στην καλύτερη παράδοση της αμερικανικής εμπειρικής επιστημονικής μεθοδολογίας, μπορείτε να συμβουλευθείτε ενδεικτικά https://www.ineteconomics.org/perspectives/blog/affluent-authoritarianism-mcguire-and-delahunts-new-evidence-on-public-opinion-and-policy και https://www.bbc.com/news/blogs-echochambers-27074746. Υπάρχουν και πολλές άλλες μελέτες).

Χωρίς να υποτιμούμε τη σημασία και των τύπων της αστικής δημοκρατίας και της ιδεολογίας ενός κράτους, ούτε τη διαφορά ανάμεσα σε μια ανοιχτή δικτατορία και στα σημερινά δυτικά καθεστώτα, δεν φτάνουν ασφαλώς οι τύποι και η ιδεολογία για να χαρακτηρίσουν ένα καθεστώς ως δημοκρατικό. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα ολιγαρχικό καθεστώς, με δημοκρατική (ακόμα) ιδεολογία, εξελισσόμενο σε ολοκληρωτικό. Η διαφορά ανάμεσα στον Μπάιντεν και τον Τραμπ ήταν ότι οι δυνάμεις πίσω από τον τελευταίο, ήθελαν να ολοκληρώσουν αυτή τη διαδικασία άμεσα και απότομα.

Σε 15 χρόνια και αν οι παρατηρούμενες τάσεις στην οικονομία συνεχίσουν όπως τα τελευταία 25 χρόνια, το 99% των Αμερικανών πολιτών θα καταλήξουν να μην έχουν καμία ιδιοκτησία και θα έχουν μετατραπεί περίπου σε δούλους, όσο για το οικονομικό σύστημα θα «σκάσει», με τις επιχειρήσεις να μην έχουν κανένα να αγοράσει τα προϊόντα τους.

Η άλλη προσπάθεια να εξηγήσουμε την κρίση μόνο με την (υπαρκτή) επιβίωση των ρατσιστικών ιδεολογιών της «λευκής ανωτερότητας», δηλαδή με το ότι πολλοί Αμερικανοί έχουν «λάθος ιδέες» στο κεφάλι τους και όχι με το ότι ζουν σε μια ανυπόφορη κοινωνική κατάσταση, εξαιτίας της οποίας (και σε συνθήκες απουσίας ενός αξιόπιστου δημοκρατικού εναλλακτικού σχεδίου στην κυρίαρχη ελίτ)αναζητούν παρηγοριά σε «λάθος ιδέες» συνιστά στην πραγματικότητα μια αρκετά παράδοξη επανεμφάνιση της θεωρίας της «αμερικανικής εξαίρεσης» (exceptionalism).

Φυσικά κάθε χώρα έχει τις ιδιομορφίες της, εντούτοις υπάρχουν και θεμελιώδεις ομοιότητες μεταξύ όλων των χωρών του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δικαιούμεθα να αναζητούμε αναλογίες μεταξύ όσων συμβαίνουν στις ΗΠΑ και όσων συνέβησαν στην Ευρώπη στη δεκαετία του 1930, μεταξύ των όσων προκάλεσε η κρίση του καπιταλισμού το 1929 και όσων προκαλεί η αντίστοιχη κρίση του 2008 (**). Χωρίς βέβαια να αγνοούμε ταυτόχρονα, ότι κάθε ιστορικό γεγονός και τάση είναι μοναδικά, υπό την έννοια ότι αντανακλούν τις ειδικές εθνικές συνθήκες, την εποχή που τα κατέστησε δυνατά και τα προκάλεσε, τα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο και ένα σωρό άλλους επιμέρους παράγοντες.

Πόλεμος των φυλών και των πολιτισμών

Οι ερμηνείες αυτές δεν είναι όμως μόνο σφάλμα, είναι επίσης και μια «συνωμοσία» της αμερικανικής άρχουσας τάξης, που επιθυμεί να κρύψει πίσω από τέτοιες θεωρίες τα βαθύτερα αίτια της κρίσης που αντιμετωπίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, και που δεν είναι άλλα από την απέραντη αναλγησία της αμερικανικής άρχουσας τάξης και τις τεράστιες ανισότητες που έχει συσσωρεύσει, κατηγορώντας για ρατσιστές όσους θεωρούν βαθιά άδικη, ανελεύθερη και ματαιωτική την κοινωνική τάξη πραγμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Σπρώχνουν στην πραγματικότητα έτσι τους μεν λευκούς Αμερικανούς στον ρατσισμό και στον φασισμό, τους δε μαύρους και ισπανόφωνους σε έναν καθαρά φυλετικό αγώνα, απαραίτητο ασφαλώς για τα ιδιαίτερα δικαιώματά τους, χωρίς όμως σπουδαία προοπτική αν δεν συνδεθεί με τους κοινωνικούς αγώνες. Το κάνουν για να μπορούν να κυριαρχούν οι ίδιοι επί μιας κοινωνίας που σπαράσσεται από πολέμους όλων εναντίον όλων και για να μη μπορούν να ενωθούν οι φτωχοί και λιγότερο φτωχοί Αμερικανοί, ανεξαρτήτως φυλής και χρώματος, εναντίον των πάμπλουτων.

Αυτή είναι η εσωτερική, αμερικανική εκδοχή του σχεδίου (διατυπωμένου υπό μορφή «προβλέψεων») του Χάντινγκτον για τον Πόλεμο των Πολιτισμών, δηλαδή για μια κυριαρχία της Αυτοκρατορίας του Χρήματος στην ανθρωπότητα μέσω της εκθετικής γενίκευσης της αρχής Διαίρει και Βασίλευε και του Χάους.

Δημοκρατία: Αρρώστια ή φάρμακο;

Δεν έχουμε αμφιβολία ότι ο Τραμπ εκπροσωπούσε τη σύγχρονη εκδοχή ενός νεοφασιστικού σχεδίου «Δικτατορία στην Αμερική, πόλεμος κατά πάντων» και ότι η κλιματική, μεσανατολική και πυρηνική πολιτική του, όπως και η ιδεολογία που επιχειρούσε να οικοδομήσει θα μας έφερναν, σε περίπτωση παραμονής του στην εξουσία, πολύ κοντά στον κίνδυνο μιας παγκόσμιας καταστροφής (https://kosmodromio.gr/2020/12/14/o-tramp-exase-zhtw-o-trampismos-h-pagko/ ).

Το φάρμακο στην κρίση δεν μπορεί ασφαλώς να είναι η κατάργηση της δημοκρατίας, είτε με τη μορφή όσων θα ήθελε να επιβάλλει ο Τραμπ, είτε με τη μορφή που θέλει να την επιβάλλει ο Ζούρκερμπεργκ του Facebook (που μπορεί αύριο να υιοθετήσει, ανάλογα με τις ανάγκες του, τις μεθόδους για τις οποίες σήμερα κατηγορείται ο Τραμπ, όπως και έναν πιο προβλέψιμο φασίστα). Γιατί χωρίς δημοκρατία, η ανθρωπότητα θα καταστραφεί από την ανεξέλεγκτη δράση επί μέρους συμφερόντων και την υπερσυσσώρευση κεφαλαίου, με τον ίδιο μηχανισμό που η υπερανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων οδηγεί στον θάνατο τον οργανισμό που τα φιλοξενεί.

Αντίθετα, ένα καθεστώς τείνον προς μια ουσιαστική δημοκρατία, είναι πολύ καλύτερα σε θέση να αντιμετωπίσει τις φοβερές απειλές που αντιμετωπίζει τώρα η ανθρωπότητα. Είναι ισχυρότερο από δήθεν «ισχυρά κράτη» που συνεπάγονται πολύ αδύναμες κοινωνίες. Αν δεν είναι έτσι γιατί κατέρρευσε η ΕΣΣΔ; Γιατί υπερσυγκεντρωτικά συστήματα, όπως αυτό της σοβιετικής και της ιαπωνικής πυρηνικής βιομηχανίας, οδήγησαν σε φοβερές καταστροφές όπως στο Τσέρνομπιλ και τη Φουκουσίμα;

Ένα αυθεντικά δημοκρατικό σύστημα γενικευμένης αυτοδιαχείρισης είναι ένα σύστημα διάχυσης της ευφυίας σε όλη την κοινωνία, πολύ πιο αποτελεσματικό για την επιβίωσή της από την φαινομενικά αποτελεσματικότερη υπερσυγκέντρωσή της.

Μπορεί αυτά να μην μπορούν να γίνουν αύριο, για να γίνουν όμως δυνατά πρέπει τουλάχιστο να ξέρουμε που θέλουμε να πάμε.

Ο ίδιος ο ύστερος καπιταλισμός, με την αδυναμία του να μεταρρυθμιστεί ριζικά και την επιταχυνόμενη εξέλιξή του προς τον Πόλεμο και τον Ολοκληρωτισμό, μοιάζει ο ίδιος να υποδεικνύει ότι το φάρμακο στην κρίση του δεν είναι η κατάργηση της δημοκρατίας, αλλά ίσως η κατάργηση του ίδιου του καπιταλισμού, μέσω της γενίκευσης της δημοκρατίας, όχι μόνο με τη μορφή των εκλογών ανά τέσσερα έτη, αλλά κυρίως υπό την έννοια της διευρυμένης, ενεργού συμμετοχής των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα διαχείρισης της κοινωνίας και της οικονομίας, από το μικρότερο μέχρι το μεγαλύτερο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(*) Μερικοί θέλησαν να αντιπαραθέσουν την ελευθερία και την ισότητα και αντιστρόφως. Πρόκειται για μάλλον ανούσιες θεωρητικές κατασκευές της κακιάς ώρας. Δεν έχουμε κανένα λόγο να υποθέσουμε ότι αυτοί που έκαναν τη Γαλλική Επανάσταση δεν αντιλαμβάνονταν κάθε μία από τις πτυχές αυτού του συνθήματος, ως προϋπόθεση της άλλης. Και οι τρεις μαζί, και μόνο μαζί, συγκροτούσαν το όραμα της κοινωνικής οργάνωσης στην οποία απέβλεπαν.

(**) Υπενθυμίζουμε στο σημείο αυτό ότι η παρούσα κρίση του καπιταλισμού ξεκίνησε το 2008. Αν και διαφορετική στη μορφή της, είναι εξίσου βαθιά με τις κρίσεις του 1873 και του 1929. Οι προηγούμενες οδήγησαν σε παγκόσμιες συγκρούσεις (τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους), επαναστάσεις (Ρωσική, Κινεζική), αντεπαναστάσεις (Ναζισμός, Φασισμός) και μεγάλα μεταρρυθμιστικά σχέδια (New Deal, μεταπολεμικός «σοσιαλδημοκρατικός» καπιταλισμός στην Ευρώπη). Θα ήταν παράλογο να περιμένει κανείς λιγότερο δραματικά γεγονότα στην εποχή μας. Πόσο μάλλον που η κρίση συμπίπτει με μια σοβαρή απειλή κατά του κλίματος, δηλαδή των όρων επιβίωσης των ανθρώπων και εμφανίστηκε σε ένα περιβάλλον νέων τεχνολογιών που δεν υπήρχαν προ του 1945, ικανών επίσης να τερματίσουν τη ζωή πάνω στη Γη.