Τα τελευταία χρόνια έχουμε κατακλυστεί από ένα πλήθος νεολογισμoύς που σκοπό έχουν περισσότερο την σύγχυση παρά τον διαφωτισμό και την ευκρίνεια. Η μεγάλη Επανεκκίνηση, (The Great Reset), η 4η Βιομηχανική Επανάσταση, Ξαναχτίζουμε από την Αρχή Καλύτερα (Build Back Better), Νέα Κανονικότητα (New Normal) είναι όροι που αλληλο-διαδέχονται ο ένας τον άλλον χωρίς να διευκρίζονται επαρκώς και χωρίς να γίνονται κατανοητοί. Κανείς θα μπορούσε με Μαρξικούς όρους να αναφέρει την δομική προσαρμογή του καπιταλισμού κάτω από το πρίσμα της καπιταλιστικής κρίσης που είναι αληθέστερος και ακριβέστερη περιγραφή της κατάστασης που βιώνουμε.
Στο μικρό αυτό άρθρο θα προσπαθήσω να περιγράψω και διευκρινίσω την καπιταλιστική αυτή κρίση, τις αρχές και παραδοχές της για να εντοπίσω την σημασία αυτών για την εκπαίδευση. Η εκπαίδευση παρότι γενικά θεωρείται ως ένας επιπλέον ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους, και ως υπερδομή, έχει το χαρακτηριστικό να επηρεάζει άμεσα την δομή οικονομικά και ιδεολογικά. Σε αυτό το πλαίσιο τίθεται και το αιώνιο ερώτημα αν η εκπαίδευση μπορεί να αλλάξει την κοινωνία και τι είδους εκπαίδευση χρειάζεται ενώ η εφαρμοσμένη εκπαίδευση δεν είναι εκ μέρους των αστών παρά η προβολή στο μέλλον του είδους πολίτη που χρειάζεται να παραχθεί και να διασφαλιστεί περαιτέρω κεφαλαιακή συσσώρευση.
Καπιταλιστική Κρίση: 4η και φαρμακερή;
Την απαρχή του οικονομικού μοντέλου του νεοφιλελευθερισμού θα πρέπει να την αναζητήσει κανείς στην χρεοκοπία της Αμερικής μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ και την αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό (Nixon shock). Αυτό μαζί με τις πολλαπλές εξεγέρσεις για την παύση του πολέμου (anti-war, civil rights movements), κάτι που ο Immanuel Wallerstein[1] χαρακτήρισε Παγκόσμια Επανάσταση, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για την Αστική Τάξη. Την ανησυχία αυτή επιβεβαίωσε και ο Lewis Powell στην περίφημη έκθεσή του (Lewis Powell Memo, 1971)[2] που κατά πολλούς αναλυτές είναι η κήρυξη της αντεπανάστασης εκ μέρους των αστών.
Με την στήριξη των Διεθνών Οργανισμών Παγκόσμια Τράπεζα και ΔΝΤ, που δημιουργήθηκαν με την συμφωνία του Bretton Woods το 1944[3] – και ενώ μετά την τεχνητή πετρελαϊκή κρίση, εξασφάλισαν την χρήση του πετροδολαρίου ως διεθνούς νομίσματος- μετέτρεψαν το δολάριο ως fiat currency[4] κάτω από τον μανδύα του νεοφιλελευθερισμού. Αυτό απλά σημαίνει πως το χρήμα δημιουργείται πλέον ως χρέος και όσο πιο πολύ χρέος τόσο πιο πολύ χρήμα κυκλοφορεί, με αποτέλεσμα το παγκόσμιο χρέος των χωρών να εκτοξευθεί στο 331% το πρώτο τρίμηνο του 2020, σύμφωνα με δημοσίευμα του Reuters, ενώ η αγορά των παραγώγων είχε εκτοξευθεί σε 2.3 τετράκις δολάρια έως τον Απρίλιο του 2021[5].
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα (2019), από την δεκαετία του 70, στην διάρκεια του νεοφιλελευθερισμού υπήρξαν τέσσερις συνεχόμενες κρίσεις, εντοπισμένες σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές.
Η συσσώρευση χρέους στις αναδυόμενες αγορές και τις αναπτυσσόμενες οικονομίες από το 1970 δεν ακολούθησε γραμμική διαδρομή. Πριν το τρέχον κύμα χρέους που ξεκίνησε το 2010, τις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες υπέστη τρία κύματα συσσώρευσης χρέους: 1970-1989, 1990-2001, και 2002-09[6]. Αν και κάθε ένα από αυτά τα κύματα χρέους είχε κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά, όλα μοιράζονταν την ίδια μοίρα: τελείωσαν με οικονομικές κρίσεις και μεγάλες απώλειες παραγωγής. (World Bank, 2019)[7].
Η τελευταία οικονομική κρίση του 2009 δεν αντιμετωπίστηκε αλλά “μπαλώθηκε” δίνοντας χρήμα στους ίδιους υπεύθυνους της κρίσης, οι οποίοι δυνάμωσαν περαιτέρω. Ήταν πολύ μεγάλοι για να αποτύχουν, ήταν η δικαιολογία πίσω από αυτήν την μεταφορά χρήματος από την εργατική τάξη στις Τράπεζες. Ήταν σαν να έδιναν σε ένα αλκοολικό περισσότερο αλκοόλ για να θεραπευτεί. Αυτό οδήγησε στην κρίση της αγοράς repos τον Αύγουστο του 2019. Η FED, η Kεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ αδυνατούσε πλέον να ρυθμίσει τα ισοζύγια των Τραπεζών. Η πανδημία υπήρξε το κατάλληλο άλλοθι για να σκάσει η φούσκα ελεγχόμενα.
Με αυτό το υπερόπλο της κατασκευής χρέους επετεύχθη η υποταγή των εθνών/κρατών στο διεθνές κεφάλαιο. Το χρέος έγινε εργαλείο για την επιβολή μέτρων λιτότητας και την εκποίηση του δημόσιου πλούτου σε ιδιώτες. Αν η πολεμική μηχανή είναι το ένα σκέλος του Αμερικανικού ιμπεριαλισμού, τα οικονομικά εργαλεία και οι διεθενείς οργανισμοί είναι το άλλο, που οδηγούν σε αποικιοποίηση χωρών. O Kwame Nkrumah, πρώην πρόεδρος της Γκάνας, ονόμασε την εξάρτηση χωρών λόγω χρέους «νεο-αποικιοποίηση». Όπως θα έλεγε και ο Σεφέρης, “για ένα πουκάμισο αδειανό…” κατακτήθηκε ο κόσμος.
Νεοφιλελευθερισμός 2.0
Αν η εποχή του νεοφιλελευθερισμού 1.0 ήταν η εποχή των ιδιωτικοποιήσεων, δηλαδή της υφαρπαγής του πλούτου των λαών, η νέα εποχή του νεοφιλελευθερισμού δεν μπορεί να συγκριθεί παρά μόνο με την εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης στην μετάβαση από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό, μόνο από την ανάποδη. Ένα νέο σύστημα φαίνεται να αναδεικνύεται μέσω του κράτους βιοασφάλειας που σταδιακά επιβάλλεται με επιχείρημα την αντιμετώπιση του κορονοιού. «You will own nothing and be happy” (Δεν θα σας ανήκει τίποτε και θα είστε χαρούμενοι) διαφημίζει το World Economic Forum των ολιγαρχών. Αν εμείς δεν έχουμε τίποτε, αυτή η αστική τάξη θα τα έχει όλα. Φαίνεται πως η μπουρζουαζία ύστερα από αιώνες καπιταλισμού εζήλωσε την δόξα των φεουδαρχών, μόνο που τώρα η σύζευξη της ιατρικής και της βιοτεχνολογίας, η βιο-τεχνολογική όσμωση[8], τους υπόσχεται περισσότερη ασφάλεια κατά των ανατροπών. Είναι αυτό που ονομάζει ο Klaus Schwab 4η Βιομηχανική Επανάσταση: η συνένωση της βιολογικής, της ψηφιακής και της φυσικής ταυτότητας, με άλλα λόγια η ψηφιακή δουλεία. Και εάν δεν αρέσει κάποιος στην άρχουσα τάξη, τότε μπορούν να τον «χακάρουν» να προσαρμοστεί στις επιταγές τους, αφού είμαστε «χακαρίσιμα ζώα», λέει ο Ισραηλινός Καθηγητής Yuval Noah Harari.[9]
Το γενικότερο πρόσταγμα της αλλαγής του συστήματος διακυβέρνησης έδωσε η Blackrock, η τράπεζα που κατέχει τα πάντα, όπως μας λένε πολλά δημοσιεύματα, η οποία διαχειρίζεται χαρτοφυλάκιο 10 τρις δολάρια[10]. Σε μία σύσταση στις κεντρικές τράπεζες προτείνει το Going Direct/ Άμεσος έλεγχος. [11] Με άλλα λόγια η νομισματική πολιτική που ασκούν οι τράπεζες θα πρέπει να συμπεριλάβει και την δημοσιονομική πολιτική των χωρών, ώστε να αποφευχθούν «κενά στην διαχείριση». Προς αυτό το σκοπό η ΒΙS (Bank of International Settlements), η τράπεζα των κεντρικών Τραπεζών εργάζεται τα τελευταία χρόνια για την έκδοση ψηφιακού νομίσματος.[12] H FED τον Ιανουάριο του 2022 κυκλοφόρησε το κείμενο για τους μετόχους της στο σχεδιασμό του ψηφιακού νομίσματος.[13]
Το ψηφιακό νόμισμα απαιτεί και ψηφιακή ταυτότητα για τον έλεγχο των δαπανών που γίνονται. Το blockchain, το ψηφιακό διαβατήριο και το ψηφιακό νόμισμα είναι το trifecta που επιτρέπει την παρακολούθηση σε πραγματικό χρόνο όλων των πλανητικών πόρων, έτσι ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται “για τη βιωσιμότητα” ή “για την ισότητα” ή για οποιαδήποτε μόδα είναι αρκετά επιτακτική ώστε να δικαιολογήσει ένα σύστημα πλήρoυς έλεγχου από πάνω προς τα κάτω όλης της ανθρώπινης ζωής. Ως σταδιακή μετάβαση στην ψηφιακή ταυτότητα πρέπει να νοηθούν τα QR codes που συνοδεύουν το ιατρικό απαρτχάιντ που στήνουν παγκόσμια οι κεντρικές τράπεζες. Υπάρχουν διάφορα σχέδια για ενσωμάτωση των τεχνολογιών στο ανθρώπινο σώμα, όπως το Quantum Dot Tattoο του Gates[14], το neuralink[15] του Μusk και το RFID chip της DARPA (τμήμα ερευνών του Αμερικανικού στρατού). [16]
Στον Καπιταλισμό των Δεδομένων, o καπιταλισμός βασίζεται σε μετρήσεις και μετατρέπεται από shareholder capitalism (καπιταλισμός των μετόχων) σε stakeholder capitalism (καπιταλισμός των ενδιαφερομένων μερών). Τα «ενδιαφερόμενα» μέρη είναι οι επιχειρήσεις, οι κυβερνήσεις και οι ΜΚΟ. Αυτοί θα ασκούν την κυβερνητική πολιτική, όχι οι πολίτες, σε ένα στάδιο προς την παγκόσμια διακυβέρνηση. Με την ψηφιοποίηση των πολιτών δεδομένη, τα Ομόλογα Κοινωνικών Επιπτώσεων (Social Impact Bonds, κατ άλλους “κοινωνικού αντικτύπου”)[17] μετατρέπουν τον άνθρωπο σε προϊόν που παρακολουθείται, ελέγχεται, του οποίου η συμπεριφορά τροποποιείται ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι των Ομολόγων[18]. Ο ΟΟΣΑ υποστηρίζει ότι τα Ομόλογα Κοινωνικών Επιπτώσεων χρειάζεται να έχουν περισσότερη μέτρηση και παγκόσμια εμβέλεια. [19]
To νέο οικονομικό σύστημα που αναδύεται είναι σύμφωνα με τις γραμμές του Κινήματος Τεχνοκρατίας (Technocracy movement) που δημιουργήθηκε την δεκαετία του 1930 στην Αμερική από τον Howard Scott στο Columbia University, που έδινε έμφαση στην τεχνοκρατία ως το προτιμότερο σύστημα διακυβέρνησης έναντι της δημοκρατίας[20]. Λόγω σκανδάλων που προέκυψαν στην διαχείριση, έμεινε στο σκοτάδι δεκαετίες μέχρι που ο Zbigniew Brzezinski το ανέδειξε το 1971 με το βιβλίο του Between Two Ages: America’s role in the Technotronic Era. [21] Το σύστημα αυτό προβλέπει την σταδιακή αντικατάσταση του συστήματος των τιμών σε χρήμα από τα joules ενέργειας. Κοντολογίς, θα υπάρχει αξιολόγηση των μονάδων ενέργειας που παράγει κανείς με την εργασία του και τις μονάδες που καταναλώνει (τροφή, μετακίνηση, θέρμανση κλπ). Εδώ είναι και η εργαλειοποίηση του carbon credit και το net zero που ευαγγελίζονται οι ολιγάρχες, που καταναλώνουν ασύδοτα, για την “προστασία του πλανήτη”. Eδώ υπεισέρχονται και οι στόχοι της Βιώσιμης Ανάπτυξης και η Κυκλική Οικονομία των Ηνωμένων Εθνών[22] που το 2019 υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας με το World Economic Forum για την προώθηση των στόχων της Ατζέντας 2030[23]. Στο τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού, οι άνθρωποι οι ίδιοι και η φύση μετατρέπονται σε εμπορεύματα, μας προειδοποίησε ο Μαρξ.
Ο ρόλος της εκπαίδευσης
Κάτω από τον νεοφιλελευθερισμό, στις ΗΠΑ, ως το κέντρο των ιμπεριαλιστικών αποφάσεων, η διοίκηση της εκπαίδευσης αφαιρείται σταδιακά από τους δασκάλους και τίθεται στα χέρια του οργανωμένου επιχειρηματικού τομέα. Στην συνέχεια οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί όπως Παγκόσμια Τράπεζα, ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, θεωρώντας την εκπαίδευση οικονομική δραστηριότητα για την δημιουργία του “ανθρώπινου κεφαλαίου” εξάγουν αυτό το μοντέλο ως συστάσεις/προσταγές. Η εκπαίδευση εμπορευματικοποιείται και θεωρείται έδαφος ιδεολογικής επιρροής και πλουτισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μεταρρυθμίσεις που συστήνονται διαμορφώθηκαν από το Business Round Table (κάτι αντίστοιχο του Ελληνικού ΣΕΒ) από το 1989 έως το 1994 όταν ανέλαβε να διαμορφώσει την εκπαιδευτική πολιτική των ΗΠΑ καθώς οι απόφοιτοι, όπως υποστήριζαν, δεν είχαν τα κατάλληλα προσόντα για τις δουλειές που υπήρχαν (career ready)[24]. Δημιούργησαν ένα πλέγμα αξιολόγησης του σχολείου, συνδέοντας την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών και την αξιολόγηση των μαθητών με την χρηματοδότηση σχολείων, οδηγώντας σταδιακά τα σχολεία του λαού σε κλείσιμο λόγω έλλειψης πόρων και την επαναλειτουργίας τους ως ΣΔΙΤ, αυτή τη φορά χωρίς το διαλυτικό μηχανισμό της αξιολόγησης. Υπερεθνικοί οργανισμοί, σαν το WEF, δινουν τον τόνο της κατεύθυνσης των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων. [25]
Η πιο ανησυχητική εξέλιξη είναι η αντικατάσταση των σχολικών κτιρίων με την ηλεκτρονική μάθηση. Εδώ υπεισέρχεται το Reimagine Education, ένα πρόγραμμα του Bill Gates, που αντικαθιστά τον εκπαιδευτικό με Αλγόριθμο. Δοκιμάστηκε πιλοτικά στην Νέα Υόρκη από τον Δήμαρχο Cuomo εν μέσω λοκντάουν[26]. Η παρακολούθηση της εξέλιξης της μάθησης του μαθητή καταγράφεται σε blockchain και δημιουργείται πορτοφόλιο που θα ακολουθεί τον μαθητή εσαεί σε οποιαδήποτε αναζήτηση εργασίας στο μέλλον. Στον Καπιταλισμό των Δεδομένων η εκπαίδευση δεν θα είναι παρά η καταγραφή των προσωπικών δεδομένων σχετικών με την μάθηση.
Η μείωση των κοινωνικών προβλημάτων σε δεδομένα έχει ως αποτέλεσμα υπό το λάβαρο της βιώσιμης ανάπτυξης, οι μαθητές να υπόκεινται σε επεμβατικά επίπεδα επιτήρησης: Διαδίκτυο των πραγμάτων, διαδικτυακό σχολείο, κεφαλόδεσμοι με εγκεφαλικά κύματα, πρόσβαση σε ιδρύματα μέσω ψηφιακής ταυτότητας, καταγραφή των πάντων στο blockchain. Και στο τέλος της ημέρας πρέπει να αναρωτηθούμε εάν αυτές οι λύσεις προορίζονται πράγματι να λύσουν το πρόβλημα ή σκοπεύουν να επιτρέψουν στους διαχειριστές του κυβερνοχώρου να χαλκεύουν τα στατιστικά και να κρατούν τα αφεντικά και τους επενδυτές τους ευχαριστημένους;
[1] Wallerstein, I. (2004). World-systems analysis: An introduction. Duke University Press.
[2] https://www.peoplesworld.org/article/the-powell-memo-and-the-war-on-workers/
[3] Το σύστημα Bretton Woods ήταν το πρώτο παράδειγμα μιας πλήρως νομισματικής τάξης που αποσκοπούσε στη διακυβέρνηση των νομισματικών σχέσεων μεταξύ ανεξάρτητων κρατών σε αναλογία με το χρυσό. Η ισοδυναμία χρυσού/δολαρίου θεωρήθηκε ως η μονάδα βάσης.
[4] Τα χρήματα fiat (από τα λατινικά: fiat, “αφήστε το να γίνει”) είναι ένα είδος χρημάτων που δεν υποστηρίζεται από κανένα εμπόρευμα όπως ο χρυσός ή το ασήμι, και συνήθως δηλώνονται με διάταγμα της κυβέρνησης ως νόμιμο χρήμα.
[5] https://goldswitzerland.com/the-2-3-quadrillion-global-debt-timebomb/
[6] H πρώτη εστιάστηκε σε Λατινική Αμερική και Αφρική, η δεύτερη στην Ασία και η τρίτη στην Ευρώπη.
[7] https://www.worldbank.org/en/research/publication/waves-of-debt
[8] https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=YDuv63Qa8DE
[9] https://edition.cnn.com/videos/world/2019/11/26/yuval-noah-harari-interview-anderson-vpx.cnn
[10] https://www.morningstar.com/stocks/xnys/blk/quote
[11] https://www.blackrock.com/us/individual/insights/going-direct-how-central-banks-could-deal-with-the-next-downturn
[12] https://www.bis.org/publ/othp42.htm
[13] https://www.federalreserve.gov/publications/files/money-and-payments-20220120.pdf
[14] https://news.rice.edu/news/2019/quantum-dot-tattoos-hold-vaccination-record
[16] https://www.businessinsider.com/military-sensor-skin-covid-darpa-19-2021-4
[17] https://www.europarl.europa.eu/EPRS/538223-Social-impact-bonds-FINAL.pdf
[18] Τα ομόλογα κοινωνικού αντίκτυπου είναι μια μορφή επένδυσης κοινωνικού αντίκτυπου που βασίζεται στα αποτελέσματα. Ιδιωτικοί επενδυτές παρέχουν κεφάλαια για την έναρξη ή την επέκταση καινοτόμων κοινωνικών υπηρεσιών. Εάν οι αναμενόμενες κοινωνικές παροχές επιτευχθούν στο τέλος μιας δεδομένης περιόδου, οι επενδυτές λαμβάνουν πίσω το κεφάλαιό τους συν ένα ποσοστό απόδοσης (κατόπιν διαπραγματεύσεων που ποικίλλει ανάλογα με το επίπεδο των επιτευχθέντων αποτελεσμάτων).
[19] https://www.oecd.org/development/impact-investment-needs-global-standards-and-better-measurement.htm
[20] William E. Akin (1977). Technocracy and the American Dream: The Technocracy Movement 1900-1941, University of California Press, pp. ix-xiii and p. 110.
[21] http://www.takeoverworld.info/Zbigniew_Brzezinski__Between_Two_Ages.pdf
[22] https://unevoc.unesco.org/home/Skills+for+the+circular+economy
[23] https://www.weforum.org/press/2019/06/world-economic-forum-and-un-sign-strategic-partnership-framework/
[24] Nikolakaki, M. (2021). The Anatomy of Neoliberalism and Education. Greenwich, USA: IAP
[25] https://www.weforum.org/projects/learning-4-0 https://www.weforum.org/topics/education
[26] https://www.washingtonpost.com/education/2020/05/06/cuomo-questions-why-school-buildings-still-exist-says-new-york-will-work-with-bill-gates-reimagine-education/
Μαρία Νικολακάκη,
Καθηγήτρια Παιδαγωγικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
