Το Υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας στην τροχιά του 21ου αιώνα
2ο Συνέδριο: Η Ελλάδα που χάνουμε η Ελλάδα που θέλουμε
21- 23 Νοεμβρίου 2025
Ομιλία
Αναστασίας Βούλγαρη
Ο 20ος αιώνας μάς κληροδότησε πνευματικά και καλλιτεχνικά έργα υψηλής αισθητικής και υψηλών νοημάτων, ιδιαίτερα από τον Μεσοπόλεμο και μετά, και με κορυφαίες στιγμές την πνευματική και καλλιτεχνική άνθιση στην Κατοχή μέσα από τους κόλπους του ΕΑΜ και την πολιτιστική αναγέννηση της περιόδου 1960-1967 με αρχή το έντεχνο λαϊκό τραγούδι και με
γεννήτορες τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι.
Το έντεχνο λαϊκό τραγούδι ενέπνευσε αισθητικά και επαναστατικά τον ελληνικό λαό, καθώς εμπνεόταν από τον ίδιο στις μεγάλες ιστορικές του στιγμές. Τέχνη από τον λαό για τον λαό, δηλαδή.
Στις λαϊκές συναυλίες ο λαός συρρέει αψηφώντας την αστυνομική βία και την παρακρατική τρομοκρατία και γίνεται κοινωνός, ισότιμος συνομιλητής και συνδημιουργός μιας Τέχνης λόγιας αλλά λαϊκής, η οποία απηχούσε και εξέφραζε την ψυχή του και την πρόσφατη ιστορία του.
1963: Δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Δημιουργία της Δημοκρατικής Νεολαίας «Γρηγόρης Λαμπράκης» με επί κεφαλής τον Μίκη Θεοδωράκη. Κίνημα πολιτικό και παράλληλα πολιτιστικό με τη συμβολή των Εαμιτών δημιουργών και με μπροστάρηδες τους κομμουνιστές καλλιτέχνες.
Το επαναστατικό κίνημα και το έντεχνο λαϊκό τραγούδι επηρεάζουν τους καλλιτεχνικούς δημιουργούς και τους νέους συνθέτες, οι οποίοι μελοποιούν ποιητές και εντάσσονται καλλιτεχνικά στον κορμό του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού. Έκρηξη δημιουργίας των Γραμμάτων και των Τεχνών.
Οι «Λαμπράκηδες» και (με) το έντεχνο λαϊκό τραγούδι προκαλούν βαθιές ρωγμές στο κρατικό αντικομμουνιστικό αφήγημα και χτίζουν την παλλαϊκή ενότητα με κεντρικό στόχο τη Δημοκρατία και διακύβευμα την Εθνική Ανεξαρτησία.
Η καλλιτεχνική πρωτοπορία, καθώς ενώνεται με την επαναστατική πρωτοπορία, αναδεικνύει τον ρόλο τής τέχνης «μέσα στην εξέλιξη των κοινωνικών φαινομένων και τη σύνδεσή της με το μαζικό κίνημα» και αντίστροφα «τον ρόλο του μαζικού κινήματος και των κοινωνικών δυνάμεων– ιδιαίτερα εκείνων που ανοίγουν δρόμο προς την πρόοδο– στη διαμόρφωση, δηλαδή στο περιεχόμενο και στη μορφή του σύγχρονου έργου τέχνης». (Θεοδωράκης, Περί τέχνης).
Ιδρύονται πανελλαδικά 300 Λέσχες Πολιτισμού παρά τις συνθήκες βίας και τρομοκρατίας. Πολιτιστικές εκδηλώσεις, κοινωφελείς δράσεις με εθελοντική εργασία στα χωριά και στους λαϊκούς Δήμους, κοινωνική αλληλεγγύη, εκστρατεία υπέρ του βιβλίου με συλλογή 50.000 τόμων και εκστρατεία κατά του αναλφαβητισμού, σεμινάρια συμφωνικής μουσικής κ.ά.
Η κυβερνώσα Ακροδεξιά και οι ξένοι συνεργάτες της αντιλαμβάνονται ότι η μαχόμενη κουλτούρα προστίθεται στα όπλα του επαναστατικού κινήματος και χτυπά τα ίδια τα θεμέλια της αστικής τάξης. Βεβαίως γνωρίζουν ότι οι Λαμπράκηδες συνεχίζουν τα οράματα του ΕΑΜ και ότι ραχοκοκαλιά του κινήματος είναι οι νεολαίοι κομμουνιστές. Αντιδρούν.
1964: Προβοκάτσια στον Γοργοπόταμο, στην εκδήλωση για την ανατίναξη της γέφυρας. 13 νεκροί, 45 τραυματίες.
1965: Εγκύκλιος 1010, οκτώ κομμουνιστές Λαμπράκηδες συλλαμβάνονται και βασανίζονται. Βασιλικό πραξικόπημα· δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα. Απρίλιος 1967. Δικτατορία. Δίωξη της προοδευτικής Τέχνης. Η χούντα προπαγανδίζει ανενόχλητη πλέον την κουλτούρα του ιμπεριαλισμού που είχε ήδη εισαχθεί στη χώρα.
Κεντρικό πρόσωπο της περιόδου 1967-1974 είναι ο Θεοδωράκης. Με το έργο του, το οποίο παράγει άοκνα, κρατούμενος μαζί με χιλιάδες αγωνιστές, κρατά το φρόνημα του λαού και δίνει δύναμη στους φυλακισμένους συντρόφους του. Από την άνοιξη του 1970 είναι κυρίως το τραγούδι, το οποίο, μέσα από τις συναυλίες του Θεοδωράκη και στις πέντε ηπείρους, κάνει την Ελλάδα παγκόσμιο θέμα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας της παγκόσμιο ζήτημα και ζητούμενο. Παράλληλα, οι λαοί της Γης, μέσα από τη μελοποιημένη ποίηση μαθαίνουν την Ιστορία της Ελλάδας.
Και έρχεται η πολυπόθητη δημοκρατία. Και συνεχίζεται με νέες μεθόδους ο διωγμός του πολιτισμού, ο οποίος εξυπηρετεί διπλό στόχο: Οικονομικό και πολιτικό.
Είναι η περίοδος, κατά την οποία η κυρίαρχη ευρωπαϊκή αστική τάξη τείνει ολοένα και περισσότερο προς την οικονομική ενοποίησή της κάτω από την ηγεμονία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, ενώ παράλληλα ενοποιεί την κουλτούρα της και καταστρέφει τον λαϊκό πολιτισμό των ευρωπαϊκών χωρών.
Η Ελλάδα είχε προοριστεί από την Αγορά να γίνει τόπος παροχής υπηρεσιών και ο πλούτος της να δοθεί βορά στο διεθνές κεφάλαιο. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος έπρεπε να συμβούν 4 πράγματα:
1. Να ξεριζωθούν οι αγωνιστικές παραδόσεις μας.
2. Να σβήσει ο πολιτισμός, η γλώσσα και η ιστορική μας μνήμη, κυρίως τα προτάγματα του 1821 του και ΕΑΜ.
3. Να χάσουν οι επαναστατικές δυνάμεις τα επαναστατικά και πατριωτικά τους χαρακτηριστικά και να αφαιρεθεί από τις θέσεις τους ο θεμελιώδης και διαχρονικός στόχος της Εθνικής Ανεξαρτησίας.
4. Να σβήσει το μαζικό λαϊκό κίνημα.
Έτσι, από το 1980 κεφάλαιο και πολιτικό σύστημα επιτίθενται οργανωμένα και δυναμικά. Επιστρατεύουν τον λαϊκισμό, τον διανοουμενισμό και τα ΜΜΕ. Εργαλείο τους και η κομματοκρατία, η οποία έχει επανέλθει δυναμικά, ενώ η ήδη διασπασμένη Αριστερά διαιρείται σε περισσότερα κομμάτια.
Επιτίθενται στο έντεχνο λαϊκό τραγούδι στη λογοτεχνία, στο θέατρο, ακολούθως και στον κινηματογράφο. Τα έργα Τέχνης θα δυσφημισθούν, ενώ οι δημιουργοί τους θα λοιδορηθούν και θα σπιλωθούν. Παράλληλα, επιστρατεύεται και το περιθώριο της νύχτας: τα νυχτερινά κέντρα ως τόπος αναπαραγωγής κοινωνικών προτύπων, αισθητικής και αξιών.
Ο καταναλωτισμός μετασχηματίζεται σε ιδεολογία. Καταναλώνω άρα υπάρχω.
Από το 1990 και μετά διάφορα τηλεοπτικά προγράμματα επίσης αναπαράγουν τα παρακμιακά κοινωνικά πρότυπα και διαμορφώνουν την αντικοινωνική συμπεριφορά.
Με λίγες λέξεις εγκαθιστούν στην κοινωνία νέα αρχέτυπα.
Την ίδια δεκαετία επιτίθεται ιδεολογικά τρομοκρατώντας η σχολή σκέψης των αρνητών του έθνους. Διαστρέβλωση της Ιστορίας μας· αποδόμηση της πολιτισμικής μας ταυτότητας· άρνηση της διαχρονικής ελληνικότητας.
Εκδίωξαν και εκδιώκουν κάθε έργο Τέχνης με ελληνικότητα και πρόταση ελευθερίας. Έτσι, η μεν ολιγαρχία αποκομίζει τεράστια κέρδη από την εισαγωγή ξένης Τέχνης, το δε πολιτικό σύστημα, καθώς εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κεφαλαίου, αδιαφορεί για την παραγωγή και εξαγωγή ελληνικής τέχνης, την οποία και αγνοεί και εχθρεύεται. Έτσι, και οι δύο μαζί εδραιώνουν την κυριαρχία τους και στο πεδίο της ιδεολογικής πάλης.
Η μηδενιστική σχολή, που αποτελεί το ιδεολογικό σκέλος του ιμπεριαλισμού, (το άλλο σκέλος, το οικονομικό, αποτελεί η εγχώρια ελίτ) έχει καταλάβει τμήματα σε πανεπιστήμια, θέσεις στα ΜΜΕ, στις νεολαιίστικες οργανώσεις και έχει απλώσει τα πλοκάμια της και στον καλλιτεχνικό κόσμο.
Ο εθνομηδενισμός τελικά κυβέρνησε. Σήμερα, νεόκοπα στελέχη του έχουν καταλάβει θέσεις-κλειδιά σε κρατικούς και πολιτικούς θεσμούς και σε τομείς της κοινωνικής ζωής.
Συνεχίζεται η φίμωση κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας που ταυτίζεται με την ελληνικότητα.
Οικονομική και πολιτισμική κρίση μάς οδήγησαν μπροστά στον κίνδυνο αφανισμού της Ελλάδας.
Η δυτική ηγεμονία οδηγείται στο ιστορικό της τέλος, καθώς βιώνει τη βαθιά κρίση των ίδιων των θεμελίων του αστικού συστήματος.
Το σχέδιο της διάλυσης των εθνών-κρατών και των πολιτισμών τους και επιβολής ενός παγκόσμιου συστήματος ολοκληρωτισμού φαίνεται ότι αδυνατεί να ολοκληρωθεί.
Ταυτόχρονα, χώρες με αρχαίους πολιτισμούς ανεβαίνουν δυναμικά στο προσκήνιο της Ιστορίας, συνδιαλέγονται και συνεργάζονται με χώρες εκτός του δυτικού συνασπισμού με ισότιμους όρους–όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται. Είναι ο αυτοαποκαλούμενος Παγκόσμιος Νότος.
Κάποιοι λαοί απελευθερώθηκαν από αιώνων αποικιοκρατία κι άλλοι αγωνίζονται για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους.
Βεβαίως, η δυτική ηγεμονία επιτίθεται συγκρουσιακά.
Άραγε, ποια είναι πλέον η θέση της Ελλάδας μέσα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, ειδικά τώρα που οι κυβερνήτες μας επιτίθενται σε φιλικούς λαούς που μας σέβονται και με τους οποίους είχαμε πολιτιστικούς δεσμούς χιλιάδων χρόνων;
Επί 200 χρόνια δεχόμαστε τους ρατσιστικούς χαρακτηρισμούς των δυτικών ηγεμόνων μας και των εγχώριων ελίτ.
Μας έπεισαν ότι ο αγγλοσαξωνικός πολιτισμός (κυρίως ο αμερικανικός), τάχα ανώτερος, είναι το σημείο αναφοράς έναντι του οποίου θα μετρηθεί και θα ταξινομηθεί ο δικός μας πολιτισμός, βεβαίως ως κατώτερος.
Απέναντι σε όλ’ αυτά εμείς πρέπει να αντιτάξουμε τα δικά μας παγκόσμια καλλιτεχνικά έργα. Και η ευθύνη για ένα τέτοιο εγχείρημα ανήκει πρωτίστως σε εμάς τους καλλιτέχνες.
Μήπως δεν είναι παγκόσμια έργα το Άξιον Εστί, η Καντάτα Μαουτχάουζεν, οι ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου και του Παντελή Βούλγαρη;
Μήπως δεν έγινε έργο της ανθρωπότητας το καλλιτεχνικό αριστούργημα του Δημήτρη Παπαϊωάννου για την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, αλλά και «απάντηση» στην αποκρουστική γαλλική τελετή έναρξης που πρόσβαλλε όλους τους λαούς αλλά και εμάς με την κουρελιασμένη ελληνική σημαία, που την κρατούσε ποιος; Ο χορευτής-Χάρος. Η σημειολογία εδώ είναι εκκωφαντική.
Η προσωπική μου τοποθέτηση για όλα τα παραπάνω, αλλά και η πρότασή μου βρίσκεται στο ακόλουθο απόσπασμα από το Άξιον Εστί (αμελοποίητα μέρη):
Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι
και δε γίνεται αυτοί χωρίς Εσένα
και δε γίνεται μ’ Αυτούς χωρίς, Εσύ
Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι
και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις –
η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να ’ναι
και να μείνει αυτή.
Επειδή πολλοί φορούν μελανό πουκάμισο –
και άλλοι μιλούν τη γλώσσα των χοιρογρυλλίων
και είναι οι Ωμοφάγοι και οι άξεστοι του Νερού
οι Σιτόφοβοι και οι Πελιδνοί και οι Νεοκόνδορες
ορμαθός και αριθμός των άκρων του Σταυρού
της Τετρακτύδος.
Αν αλήθεια κρατήσεις και τους αντικρίσεις, είπε
η ζωή σου θα αποκτήσει αιχμή και θα οδηγήσεις, είπε
Ο καθείς και τα όπλα του, είπε
Και αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν
Ο ακόμα χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ’ τον ουρανό
Πέρασε μέσα μου Έγινε
αυτός που είμαι
[…]
Δεν μπορώ,
η αγχόνη τα δέντρα μου εξουθένωσε
και τα μάτια μαυρίζουν.
Δεν αντέχω
και τα σταυροδρόμια που ήξερα έγιναν αδιέξοδα.
Σελτζούκοι ροπαλοφόροι καραδοκούν
Χάχανοι ορνεοκέφαλοι βυσσοδομούν.
Σκυλοκοίτες και νεκρόσιτοι κι ερεβομανείς
κοπροκρατούν το μέλλον.
Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό
και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.
[…]
Εζυγίσανε τη χαρά μου και τη βρήκανε, λέει, μικρή
και την πατήσανε χάμου σαν έντομο.
Τη χαρά μου χάμου πατήσανε και στην πέτρα μέσα την
κλείσανε
και στερνά την πέτρα μού αφήσανε,
τρομερή ζωγραφιά μου.
Με πελέκι βαρύ τη χτυπούν, με σκαρπέλο σκληρό την
τρυπούν,
με καλέμι πικρό τη χαράζουν, την πέτρα μου.
Κι όσο τρώει την ύλη ο καιρός, τόσο βγαίνει πιο
καθαρός
ο χρησμός απ’ την όψη μου:
ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ Τ’ ΑΓΑΛΜΑΤΑ!