Πάμπλο Νερούδα: Πατριάρχης των θυελλών

Την έκτη ημέρα της δημιουργίας της Αμερικής ο Θεός και ο Διάβολος κουράσθηκαν. Τότε πήρε το λόγο ο Πάμπλο Νερούντα, και έδωσε ονόματα σ’ όλα τα πράγματα αυτής της λαμπρής και πένθιμης ηπείρου.

Πατριάρχης των θυελλών, αντιπαρέθετε σ’ αυτές το αργό, μεγαλόπρεπο βάδισμά του και το φωτεινό νου του, τον νου ενός ξεπεσμένου αγγέλου, κάτω από νυσταγμένα βλέφαρα χελώνας, του αιωνόβιου ζώου. Ήξερε να είναι απέραντος και ανώνυμος σαν τον Ωκεανό, αιχμηρός και αυστηρός σαν αυτή τη γη του σταφυλιού και της λάσπης, του χαλκού και της κόπρου, του ροδάκινου και του νίτρου, γη που είναι κλεισμένη ανάμεσα στην οροσειρά των Άνδεων και τη θάλασσα. Κι’ αυτός ο χιλιανός ποιητής, γιος εργάτη, που φύτρωσε σε μια γη ξεχασμένη από τους πάντες εκτός από τη βροχή και την πείνα, που ήταν διαποτισμένος από τον Ρεμπώ και τον Ουίτμαν, θα έφερνε, στα είκοσί του χρόνια, την επανάσταση στην ισπανική ποίηση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.10.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σύγχρονος του Τ. Σ. Έλλιοτ και του Σαιντ Τζων Πηρς, του Πωλ Ελυάρ και του Ε. Ε. Κάμινγκς, αναδημιούργησε, όπως αυτοί, την ίδια του τη γλώσσα. Όμως, ενώ αυτοί δημιουργούσαν μέσα στην καρδιά ενός καθολικού πολιτισμού, ο Νερούντα φώναζε, έκλαιγε και ψιθύριζε μέσα στους κόλπους ενός περιθωριακού πολιτισμού. Από τον 17ο αιώνα, είναι ο πρώτος μεγάλος συγγραφέας που ξαναβρήκε τη χαμένη φωνή του Κουεβέντο και του Γκόνγκορα (σ.σ. μεγάλων ισπανών ποιητών), και που ξανάδωσε την ομιλία σε μια Ισπανία που την είχαν βουβάνει τρεις αιώνες Ιεράς Εξετάσεως, ρητορείας, φόβου, μετριότητος και χρηστών ηθών. Η ποίησή του είναι η απάντηση της ισπανικής Αμερικής στην ισπανική κατάκτηση.

Χωρίς τον Πάμπλο Νερούντα η σύγχρονη λατινοαμερικανική λογοτεχνία δεν θα υπήρχε. Χάρη στην ποίησή του ανακτήσαμε τέσσερις αιώνες ιστορίας, που είχε διαστρεβλωθή από κούφια λόγια και μεγαλόστομες διακηρύξεις, που είχε ακρωτηριασθή από τον ιμπεριαλισμό των ξένων και την εσωτερική καταπίεση.

Στον πολιτικό τομέα δεν συμφωνούσαμε πάντοτε μαζί του. Όμως, αν ήταν σκληρός με τους ανθρώπους της γενιάς του, με εμάς, τους νεωτέρους του, ήξερε να είναι γενναιόδωρος, με πλατειά αντίληψη και ανοικτός στο διάλογο, καθώς και τον αντίλογο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.10.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η τρομερή σύμπτωση της αγωνίας της Χιλής και της αγωνίας του ποιητού μού θυμίζει αυτό που μου έλεγε κάποτε ο Νερούντα:

«Εμείς, οι συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής, θα θέλαμε να πετάξουμε. Αλλά τα φτερά μας τα βαραίνει το πτώμα των λαών μας, που σέρνομε όλοι πίσω μας».

Ο ελεύθερος λαός, για τον οποίο ο Νερούντα αγωνίσθηκε τόσο, σήμερα δολοφονείται από μια κλίκα στρατιωτικών και φασιστών τρομοκρατών. Ένας αρχηγός κράτους, που δεν εσκότωσε κανέναν, βρήκε το θάνατο γιατί ίσως σεβάσθηκε παρά πολύ τη ζωή. Το μέλλον μας μού φαίνεται πιο τραγικό από κάθε άλλη φορά. Μια συμμαχία ανεξαρτήτων κρατών της Λατινικής Αμερικής που είχε αρχίσει να γεννιέται, τώρα έχει αποσυντεθή. Η πολιτική της συνυπάρξεως και του ιδεολογικού πλουραλισμού, που υποστήριζαν ομόφωνα οι κυβερνήσεις της Χιλής, της Κούβας, του Περού και του Μεξικού, περνά μια σοβαρή δοκιμασία. Από την άλλη μεριά, ο Λευκός Οίκος θριαμβεύει και προχωρεί στην επιδίωξη του σκοπού του, που είναι να επιβάλη σε όλη τη Νότιο Αμερική το βραζιλιανό πρότυπο: βιτρίνα ευημερίας, μεγάλες επενδύσεις αμερικανικών κεφαλαίων, καταναλωτική κοινωνία στις πόλεις, βασανιστήρια, λογοκρισία, ενίσχυση του αποικισμού, υποταγή στα διεθνή συμφέροντα.

Μιλώ σαν Μεξικανός: η πατρίδα μου βρίσκεται στις πόρτες της Αυτοκρατορίας, στο στόμα του λύκου. Η πολιτική ανεξαρτησία του Μεξικανού Προέδρου Εσεβερία έχασε, στο πρόσωπο του Προέδρου Αλλιέντε, τον κυριώτερο σύμμαχο. Μιλώ σαν Μεξικανός: αισθάνομαι μόνος, να βρίσκομαι σε κίνδυνο. Μήπως η άκρα δεξιά του Μεξικού δεν άρχισε να κυκλοφορή το φοβερό σύνθημα: «Μετά το Α (Αλλιέντε) έρχεται το Ε (Εσεβερία)»; Η προστασία που παραχωρεί η μεξικανική κυβέρνηση στους Χιλιανούς επαναστάτες δεν είναι απλώς ανθρωπιστική χειρονομία. Είναι η συνέχεια της πολιτικής αλληλεγγύης προς την Χιλή και, ταυτόχρονα, προάσπιση της ανεξαρτησίας του Μεξικού. Ο Νερούντα το ήξερε: το Μεξικό συνεχίζει να είναι το πρώτο λατινοαμερικανικό φράγμα κατά του ιμπεριαλισμού των γιάνκηδων. Πολιτιστικά, το Μεξικό έπαιξε πάντοτε αυτό το ρόλο. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, οφείλει να τον παίξη και πολιτικά.

Πενθούμε για τον θάνατο ενός ποιητού και του λαού του. Ένας ποιητής είναι, πριν απ’ όλα, όλα όσα έχει πει· ο Νερούντα, ο ποιητής του «Κάντο Χενεράλ», της «Κατοικίας στη Γη», των «Βασικών Ωδών» και των «Είκοσι Ερωτικών Ποιημάτων», δεν είναι νεκρός. Απολαμβάνει την πιο μεγάλη δόξα: τους στίχους του τούς τραγουδούν με χαρά, τους φωνάζουν με οργή, τους ψιθυρίζουν με αγάπη εκατομμύρια Λατινοαμερικανοί, που, συχνά, δεν γνωρίζουν ούτε το όνομά του. Ποίηση χωρίς υπογραφή, όπως οι ναοί, όπως οι οροσειρές των Άνδεων.

Σήμερα, που ο Πάμπλο Νερούντα έσβησε ανάμεσα στο φιμωμένο λαό της Χιλής, η ποίησή του ξαναγίνεται θάλασσα και έρημος, βουνό και βροχή· ονομάζεται ξανά Ατακάμα, Μπίο-Μπίο, Τεμούκο. Η ποίηση επιζεί. Ο λαός θα επιζήση. Πριν από εξήντα χρόνια στο Μεξικό, ένας άλλος Πρόεδρος που σεβάσθηκε το νόμο και τη ζωή, ένας άλλος Αλλιέντε που τον έλεγαν Μαντέρο, δολοφονήθηκε από έναν άλλο Πινοσέτ, που τον έλεγαν Χουέρτα. Οι στρατιωτικοί κατέλαβαν την εξουσία και ήθελαν να ελέγξουν την κατάσταση. Αλλά ξεπήδησαν από τα σκοτάδια της ιστορίας άνθρωποι που μέχρι τότε δεν είχαν όνομα: ο Εμιλιάνο Ζαπάτα, ο Πάντσο Βίλλα…

Από τα Τεμούκο, τα Ατακάμα, τα Μπίο-Μπίο, που τραγουδήθηκαν από τον Νερούντα, θα ξεπηδήσουν οι άνθρωποι της χιλιανής επαναστάσεως, οι άνθρωποι που κανείς δεν τους γνωρίζει ακόμα. Αφού ήξερε να ξαναζωντανεύη το παρελθόν μας και να μας αποκαλύπτη το παρόν μας, ο Πάμπλο Νερούντα θα βρίσκεται ανάμεσά μας στη δύσκολη κατάκτηση του μέλλοντός μας.

*Κείμενο του σπουδαίου μεξικανού συγγραφέα Κάρλος Φουέντες (1928-2012), που έφερε τον τίτλο «Ο Πάμπλο Νερούντα κι’ ο έρημος τόπος του…» και είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα» την Τρίτη 2 Οκτωβρίου 1973.

Ο Κάρλος Φουέντες

Ο Πάμπλο Νερούδα (Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto το πραγματικό όνομά του), διάσημος χιλιανός ποιητής, γεννήθηκε στην πόλη Parral στις 12 Ιουλίου 1904 και απεβίωσε στο Σαντιάγο στις 23 Σεπτεμβρίου 1973.

Ο διπλωμάτης και πολιτικός Νερούδα τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1971.