Η τιμή του χρυσού έχει πάρει – φαινομενικά – την ανιούσα. Και λέω φαινομενικά γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι ο χρυσός που ανεβαίνει. Εμείς πέφτουμε.
Τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο, η τιμή μίας ουγγιάς χρυσού είναι 2.633 δολάρια. Πριν από ένα μήνα, ήταν 2.500. Πριν από 6 μήνες, 2.250. Και στην αρχή του χρόνου, γύρω στις 2.000.
Το εντυπωσιακό αυτό γεγονός έχει σίγουρα οικονομική ερμηνεία, αλλά μία ερμηνεία που θα στηριζόταν μόνο σε οικονομικά στοιχεία θα ήταν κουτσή. Οι πολιτικές εξελίξεις παίζουν – τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα – εξίσου σημαντικό ρόλο.
Το κείμενο που ακολουθεί, το είχα γράψει γύρω στον Απρίλιο του 2006 για το πολιτικό περιοδικό “Ρεσάλτο” που εξέδιδε τότε ο Θ. Παπανικολάου. Το αναδημοσιεύουμε σήμερα στην Ισκρα, επειδή διατηρεί μεγάλο μέρος από την επικαιρότητά του.
Αλφόνσος Πάγκας
Το δολάριο σε ελεύθερη πτώση;
Στο πρώτο τεύχος του «Ρεσάλτο» δημοσιεύτηκε ένα άρθρο με τίτλο «Ακριβό πετρέλαιο για ξεπεσμένο δολάριο». Σε κάποιο σημείο του άρθρου αυτού αναφέρεται η εκτίμηση ότι ο χρυσός θα έφτανε τα 500 δολάρια ανά ουγγιά μέχρι το τέλος του χρόνου.
Η εκτίμηση αυτή, που όταν γράφτηκε μπορεί να φάνταζε υπερβολική, πράγματι επαληθεύτηκε. Στο τέλος του χρόνου (του 2005), η τιμή μιας ουγγιάς χρυσού ήταν γύρω στα 520 δολάρια. Σήμερα, τρεισήμισι μήνες μετά, η ίδια ουγγιά χρυσού έχει φτάσει τα 600 δολάρια. Η φαινομενική αυτή «άνοδος» του χρυσού (στην πραγματικότητα πρόκειται για πτώση του δολαρίου) αναμένεται όχι μόνον να συνεχιστεί αλλά και να επιταχυνθεί.
Πλασματικό νόμισμα
Από το 1971 ήδη, το δολάριο είναι νόμισμα χωρίς αντίκρυσμα. Σε αντίθεση με όλα τα άλλα νομίσματα, των οποίων οι εκδίδουσες αρχές εγγυώνται την αξία με τα αποθέματα της κεντρικής τους τράπεζας (άλλοτε σε χρυσό ή άλλα πολύτιμα μέταλλα, μετά τον πόλεμο σε δολάρια) οι ΗΠΑ δεν εγγυώνται την αξία του δολαρίου με οποιονδήποτε τρόπο.
Η βάση της τιμής ενός χαρτονομίσματος είναι η εμπιστοσύνη. Το αντίκρυσμα σε πολύτιμα μέταλλα, που ήταν παλιά η βάση του νομισματικού συστήματος, είχε ακριβώς αυτό το νόημα. Επειδή ο χρυσός, για παράδειγμα είναι εμπόρευμα με πραγματική αξία, ένα χαρτονόμισμα που είναι ανταλλάξιμο σε χρυσό εμπνέει εμπιστοσύνη. Είναι αυτή η εμπιστοσύνη που το κάνει χρήσιμο στις καθημερινές συναλλαγές, όχι η ανταλλαξιμότητά του σε χρυσό αυτή καθ’ εαυτή. Ο μπακάλης που πουλάει φέτα και παίρνει ευρώ, δεν το κάνει με σκοπό να πάει την ίδια μέρα στην τράπεζα και να αγοράσει με αυτά χρυσό. Από την άλλη, η ανταλλαξιμότητα ενός νομίσματος με πολύτιμα μέταλλα, στηρίζει την εμπιστοσύνη στο νόμισμα αυτό. Επειδή το χαρτονόμισμα μπορεί να ανταλλαχτεί με χρυσό, μπορεί να ανταλλαχτεί και με οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα.
Όταν το δολάριο έπαψε να έχει χρυσή βάση, μπόρεσε να κρατήσει την τιμή του, επειδή, παρ’ ότι είχε χάσει τη βάση στην οποία στηριζόταν η εμπιστοσύνη που ενέπνεε, δεν είχε χάσει την ίδια την εμπιστοσύνη. Η εμπιστοσύνη αυτή απλά στηριζόταν πλέον σε άλλες βάσεις. Στη δύναμη της αμερικάνικης οικονομίας. Στην δύναμη επίσης των αμερικάνικων όπλων.
Σήμερα που η κατάσταση της οικονομίας των ΗΠΑ κάθε άλλο παρά ανθηρή είναι, το δολάριο βρίσκεται κυριολεκτικά στον αέρα. Το μόνο πράγμα που το κρατάει είναι ο ρόλος του σαν παγκόσμιου αποθεματικού, και διεθνούς μέσου συναλλαγών. Όσο οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες πουλάνε το πετρέλαιο σε δολάρια, όσο η Κίνα εξάγει τα προϊόντα της σε δολάρια και κρατάει – τεχνητά – σταθερή ισοτιμία ανάμεσα στο νόμισμά της και το νόμισμα των ΗΠΑ, τα δολάρια είναι όχι απλά χρήσιμα αλλά και απαραίτητα. Υπάρχει λοιπόν ένα πλέγμα διεθνών σχέσεων που κρατάει το δολάριο τεχνητά υπερτιμημένο, πολύ πάνω από την πραγματική του αξία. Η εμπιστοσύνη στο δολάριο σήμερα, δε στηρίζεται ούτε στη χρυσή βάση του, ούτε κάν στην ανθηρότητα της αμερικάνικης οικονομίας. Στην πραγματικότητα, όπως το ίδιο το δολάριο, έτσι και η εμπιστοσύνη σε αυτό δεν έχει πλέον καμία βάση. Στηρίζεται μόνον στη δύναμη της συνήθειας. Η βάση της εμπιστοσύνης που εμπνέει το δολάριο είναι… η εμπιστοσύνη που εμπνέει το δολάριο. Με άλλα λόγια, το δολάριο πλέον στηρίζεται σε μια πρόληψη.
Ο εφιάλτης
Αυτό το πλέγμα όμως είναι ασταθές. Απ’ τη μιά μεριά, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες δολαρίων – Κίνα, Ιαπωνία, πετρελαιοπαραγωγές χώρες – έχουν συμφέρον να παραμείνει υπερτιμημένο το δολάριο, καθώς κάθε πτώση του συνεπάγεται απαξίωση των αποθεμάτων τους. Από την άλλη μεριά όμως, έχουν και συμφέρον να ξεφορτωθούν τα χαρτάκια, παίρνοντας στη θέση τους πραγματικές αξίες – εμπορεύματα, πρώτες ύλες κλπ. Και σίγουρα δεν τις συμφέρει να συνεχίσουν να πουλάνε μαζεύοντας και άλλα χαρτάκια. Ιδιαίτερα όταν καταλαβαίνουν ότι η πρόληψη του δολαρίου – όπως κάθε πρόληψη – δε μπορεί να διαιωνίζεται επ΄ άπειρον.
Η περίπτωση θυμίζει έναν πελάτη τράπεζας που δε μπορεί να ξεπληρώσει το δάνειό του. Όσο πληρώνει έστω και λίγα, η τράπεζα μπορεί να αποφεύγει να τον οδηγήσει σε πτώχευση, γιατί καταστρέφοντας τον θα χάσει και τα χρωστούμενα. Αν όμως καταλάβει ότι κάποιος άλλος ετοιμάζεται να του κάνει κατάσχεση, τότε θα τρέξει να το κάνει πρώτη, ώστε να μπορέσει να πάρει μέρος, έστω, από τα χρωστούμενα.
Το ίδιο συμβαίνει και εδώ. Οι μεγάλοι κάτοχοι δολαρίων έχουν συμφέρον να μην τα «σπρώξουν» στην αγορά, για να μην υποτιμηθεί το δολάριο. Τα κρατάνε λοιπόν, και κοιτάζουν ο ένας τον άλλο καχύποπτα. Από την άλλη, ο πρώτος που θα τα ξεφορτωθεί θα έχει και τις μικρότερες απώλειες. Ο τελευταίος θα μείνει με χαρτιά τα οποία κανείς δε θα παίρνει. Οι μικροί κάτοχοι δεν έχουν λόγο να περιμένουν. Από την άλλη μεριά, δημιουργούν ένα κλίμα ολοένα και μεγαλύτερης ανησυχίας. Υπάρχει ο «κίνδυνος» (μακροπρόθεσμα η βεβαιότητα) κάποια στιγμή να ξεπεραστεί το όριο της συλλογικής υπομονής, και να τρέξουν όλοι να τα ξεφορτωθούν. Τότε τα πράσινα χαρτάκια, έχοντας χάσει την πλασματική αξία που τους δίνει η πρόληψη, θα επανέλθουν στην πραγματική τους αξία: θα γίνουν πατσαβούρια τα οποία, σαν τα μάρκα της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, θα χρησιμεύουν μόνο για καύσιμα στο τζάκι ή για ταπετσαρία στους τοίχους.
Εγκλημα …
Στη βάση της πρόληψης του δολαρίου, οι ΗΠΑ συνεχίζουν να εισάγουν από τον υπόλοιπο κόσμο εμπορεύματα, εξάγοντας σε αντάλλαγμα καλοτυπωμένα χαρτάκια. Ο μέσος Αμερικάνος πολίτης απολαμβάνει ένα επίπεδο ζωής το οποίο βρίσκεται σε απόλυτη αναντιστοιχία με την παραγωγική δυνατότητα της χώρας του. Και οι υπόλοιποι κάτοικοι του πλανήτη χρηματοδοτούν με τον ιδρώτα τους αυτό το επίπεδο ζωής. Διασφαλίζουν έτσι την εσωτερική σταθερότητα της υπερδύναμης, που της δίνει τη δυνατότητα να επεμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Οι ΗΠΑ έχουν μετατραπεί σε έναν παγκόσμιο μαφιόζο – με τη διαφορά ότι αντί να πληρώνονται για να παρέχουν προστασία, πληρώνονται για να υπονομεύουν.
Πριν έξι περίπου χρόνια, τρεις χώρες – το Ιράν, το Ιράκ και η Βόρεια Κορέα – πήραν μια απόλυτα λογική απόφαση. Αποφάσισαν να σταματήσουν να χρηματοδοτούν τις ΗΠΑ, οι οποίες δεν έχαναν ευκαιρία να απειλούν τις χώρες αυτές. Το νέο τότε ευρώ τους έδινε επι τέλους μια εναλλακτική λύση. Σίγουρα δεν ήταν καλή εναλλακτική λύση – ένα νόμισμα που στηριζόταν όχι σε μία οικονομία, όχι σε μία κυβέρνηση, όχι σε ένα εθνικό κράτος, αλλά σε ένα αμάλγαμα από ανομοιογενείς οικονομίες, κυβερνήσεις, έθνη. Οπωσδήποτε όμως ήταν καλύτερο από το να συνεχίσουν να πληρώνουν το νταβατζή που τις απειλούσε.
Σε απάντηση οι ΗΠΑ χαρακτήρισαν αυτές τις τρεις χώρες «άξονα του κακού» (όπως κάνουν σήμερα με τη Συρία, που επίσης έχει μετατρέψει τα συναλλαγματικά της αποθέματα σε ευρώ). Έβαλαν μπροστά το σχέδιο που, μέσω της γιγαντιαίας προβοκάτσιας της 11ης Σεπτέμβρη, οδήγησε στην κατοχή του Ιράκ. Ο στόχος ήταν διπλός: Αφ’ ενός να αποδείξουν ότι η όποιος αποτολμούσε να «επιτεθεί» στο δολάριο θα εκμηδενιζόταν, και αφ’ ετέρου, παίρνοντας στα χέρια τους το πετρέλαιο του Ιράκ, να μπορέσουν να στηρίξουν για ένα διάστημα την οικονομία τους. Είναι γνωστό ότι τα αρχικά σχέδια προέβλεπαν επίθεση – με το κατάλληλο πρόσχημα – και στις άλλες μεγάλες πετρελαιοπαραγωγές χώρες (Σαουδική Αραβία, Ιράν) μετά την επιτυχή έκβαση του πολέμου στο Ιράκ. Φυσικά οι μικρές χώρες του Κόλπου – εμιράτα, Κατάρ, Κουβέιτ, Ομάν – θα υποτασσόντουσαν χωρίς μάχη μετά την ήττα των τοπικών μεγάλων δυνάμεων.
… και τιμωρία
Τα πράγματα όμως πήγαν στραβά. Ο Ιρακινός λαός δε δέχτηκε την κατοχή. Αντί, όπως υποστήριζαν ότι θα γίνει οι «νεοσυντηρητικοί» ηλίθιοι που περιβάλλουν και κινούν το Μπους, να καλωσορίσει τους ελευθερωτές του, ξεκίνησε έναν αγώνα αντίστασης που όχι μόνο θυμίζει αυτών των Βιετναμέζων, αλλά και τον ξεπερνάει. Τα σχέδια των νεοσυντηρητικών αποδείχτηκαν όνειρα θερινής νύχτας. Σε στρατιωτικό επίπεδο, η τυχοδιωκτική επίθεση στο Ιράκ απέδειξε ένα πράγμα: ότι οι ΗΠΑ είναι σήμερα ανίκανες να επιτεθούν οπουδήποτε. Από οικονομική άποψη, το φιάσκο ήταν ακόμη μεγαλύτερο. Αντί να καρπώνονται τα κέρδη από την πώληση του Ιρακινού πετρελαίου, οι ΗΠΑ αναγκάζονται να χρηματοδοτούν μια κατοχή που έχει μετατραπεί σε πραγματική μαύρη τρύπα. Η κλίκα που περιτριγυρίζει τον Μπους θησαυρίζει από τις ρεμούλες, αλλά η εθνική οικονομία στενάζει κάτω από ένα βάρος που αδυνατεί να σηκώσει. Όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση ο Μπους, το Αμερικάνικο δημόσιο είχε, τουλάχιστον στα χαρτιά, πλεόνασμα. Σήμερα, έξι χρόνια μετά, το δημόσιο χρέος έχει φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Η αμερικάνικη νομοθεσία βάζει ένα πλαφόν 8 τρισεκατομμυρίων δολαρίων στο δημόσιο χρέος. Το πλαφόν αυτό καλύφθηκε στα μέσα Φεβρουαρίου του 2006. Η αμερικάνικη κυβέρνηση δε μπορεί πλέον να δανειστεί. Το αίτημα προς τη γερουσία αύξηση του πλαφόν απορρίφθηκε. Πρέπει λοιπόν να βρεθεί γρήγορα κάποια λύση, αλλιώτικα η κυβέρνηση δε θα έχει να πληρώσει τους μισθούς. Και βέβαια, δε θα έχει να χρηματοδοτήσει τη μαύρη τρύπα της Ιρακινής κατοχής.
Η απόπειρα λοιπόν να στηριχτεί το δολάριο μέσω της κατοχής του Ιράκ είχε το αντίθετο αποτέλεσμα: να δώσει ένα ακόμη πλήγμα στο βαριά άρρωστο νόμισμα. Από τη στιγμή που έγινε σαφές ότι η Ιρακινή κατοχή είναι φιάσκο, το δολάριο άρχισε να πέφτει – σε σχέση με τα πολύτιμα μέταλλα, με το πετρέλαιο, με τα κοινά μέταλλα. Ακόμη και σε σχέση με το ευρώ, για ένα διάστημα.
Η λύση που βρήκαν οι φωστήρες της αμερικάνικης κυβέρνησης ήταν να βάλουν πρόσω ολοταχώς τις μηχανές εκτύπωσης. Για να καλύψουν αυτή την απόφαση, η οποία θα κινδύνευε να τινάξει στον αέρα το δολάριο – το οποίο ήδη βρίσκεται στον αέρα, αποφάσισαν να σταματήσουν να ανακοινώνουν το συνολικό αριθμό δολαρίων που κυκλοφορούν ανά την υφήλιο (τον περίφημο δείκτη m3). Η απόφαση αυτή όμως, αντί να εμποδίσει την παραπέρα απαξίωση του δολαρίου, δημιούργησε ακόμη μεγαλύτερη ανασφάλεια. Άρχισαν να κυκλοφορούν αναλύσεις που προέβλεπαν ότι η κατάργηση του m3 θα σηματοδοτούσε την αρχή του τέλους του δολαρίου.
Η κατάργηση του m3 τέθηκε σε εφαρμογή την 23η Μαρτίου. Από εκείνη τη μέρα, το δολάριο ξεκίνησε μια ξέφρενη κούρσα προς τα κάτω. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές έχουν περάσει 20 μέρες από την 23η Μαρτίου. Μέσα στις 20 αυτές μέρες, το δολάριο έχασε:
- Το 9% της αξίας του σε σχέση με το χρυσό (από 550 στα 600 δολάρια η ουγγιά)
- Το 18% της αξίας του σε σχέση με το ασήμι (από 10,5 στα 12,75 δολάρια η ουγγιά)
- Το 13% σε σχέση με το χαλκό
- Το 9% σε σχέση με το δείκτη GFMS (μέση τιμή 6 μετάλλων στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων του Λονδίνου)
- Το 9% σε σχέση με το πετρέλαιο
Όλα δείχνουν ότι πράγματι, το δολάριο μπήκε στην τελική ευθεία προς την κατάρρευση. Μένει να δούμε αν θα βρεθεί τρόπος να ανασταλεί η εκτέλεση της ποινής.
Το Ευρώ
Η πτώση του δολαρίου δημιούργησε αρχικά μια ευφορία για το ευρώ, που φαινόταν να ανεβαίνει – ενώ στην πραγματικότητα έμενε σταθερό. Η τιμή για παράδειγμα του χρυσού έμενε καρφωμένη στα 330 ευρώ ανά ουγγιά για αρκετά χρόνια. Το ίδιο και η τιμή του πετρελαίου. Η ευφορία όμως αυτή δε θα μπορούσε να κρατήσει επ’ άπειρο. Η σαθρή βάση του ευρώ έγινε πασιφανής μετά την αποτυχία επιβολής του ευρωσυντάγματος. Η αυταπάτη ότι η ενωμένη Ευρώπη θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να γίνει ένα καλύτερο υποκατάστατο των ΗΠΑ κατέρρευσε. Από εκείνη τη στιγμή, το ευρώ έχει αγκαλιάσει το δολάριο και κατρακυλάει μαζί του.
Διάφοροι Ευρωπαίοι αναλυτές, ερμηνεύοντας σωστά τα προβλήματα του δολαρίου και προβλέποντας την πτώση του, θέλουν να πιστεύουν ότι το ευρώ (και επομένως ο δικός τους τρόπος ζωής) θα γλιτώσουν. Ισχυρίζονται λοιπόν (χωρίς να το εξηγούν) ότι αυτό θα συμβεί. Αγνοούν το γεγονός της εντυπωσιακής σταθερότητας στην ισοτιμία ευρώ-δολαρίου τον τελευταίο χρόνο. Αγνοούν επίσης το γεγονός ότι η οικονομία έχει παγκοσμιοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό. Όπως δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει να δουλεύει χωρίς προβλήματα μία ρώσικη επιχείρηση όταν η σοβιετική ένωση κατέρρεε, έτσι δεν είναι δυνατόν να μείνει αλώβητη η ευρωπαϊκή οικονομία όταν καταρρεύσει η αμερικάνικη. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ΗΠΑ μπορεί να μην είναι πια ο μεγαλύτερος παραγωγός, είναι όμως ο μεγαλύτερος καταναλωτής προϊόντων. Χάνοντας την αγορά των ΗΠΑ, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις θα καταρρεύσουν σαν τραπουλόχαρτα.