Συμπληρώνονται φέτος 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση και 80 από τον θάνατο του Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937). Το γεγονός που άλλαξε την παγκόσμια Ιστορία σφράγισε την πολιτική και διανοητική βιογραφία ενός από τους κορυφαίους μαρξιστές στοχαστές του 20ού αιώνα.
Στη στάση του Γκράμσι απέναντι στον ρωσικό Οκτώβρη αναφέρεται το ακόλουθο άρθρο του Ιταλού μελετητή του γκραμσιανού έργου Μάσιμο Μοντονέζι.
Όπως μπορούμε να καταλάβουμε διαβάζοντας την ανθολογία κειμένων του για τη Ρωσική Επανάσταση –που επιμελήθηκε ο Γκουίντο Λιγκουόρι-, ο Γκράμσι ταυτίστηκε κριτικά τόσο με το επαναστατικό επεισόδιο όσο και με τη διαδικασία που ακολούθησε.
Και οι δύο «ρωσικές επαναστάσεις» εμφανίζονται συνδεδεμένες υπό την ίδια ιστοριογραφική ονομασία, αλλά μπορούν να διαχωριστούν, όπως μπορεί να διαχωριστεί η ταξική πάλη εναντίον του αστικού και καπιταλιστικού κράτους από την οικοδόμηση ενός κράτους σε μια εναλλακτική κοινωνία.
Με βάση αυτό το κριτήριο διάκρισης, τρεις φάσεις της ζωής του Αντόνιο Γκράμσι φωτίζουν την πολιτική και διανοητική του στάση: το 1917, το 1926 και το 1933–1934. Το 1917, ο νεαρός Γκράμσι ενθουσιάστηκε από την ικανότητα των μπολσεβίκων να επιταχύνουν τον ρυθμό της Ιστορίας, να έρθουν σε ρήξη με τις μηχανιστικές υποθέσεις των σταδίων του ορθόδοξου μαρξισμού, να πραγματοποιήσουν μιαν «Επανάσταση ενάντια στο “Κεφάλαιο”», αναδεικνύοντας τις δυνατότητες της ταξικής πάλης ανεξάρτητα από το στάδιο ωρίμανσης των οικονομικών δομών.
Με μια δόση βολονταρισμού και υποκειμενισμού, ο Γκράμσι εγκωμίαζε τον ξεσηκωμό των μαζών και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της επαναστατικής καθοδήγησης, συλλαμβάνοντας και υπογραμμίζοντας την ειδική χημεία του γεγονότος με έναν τόνο ιδεαλισμού.
Με αυτήν την έννοια, έγραφε στις 25 Ιουλίου του 1918: «Η Ρωσική Επανάσταση είναι κυριαρχία της ελευθερίας: η οργάνωση συγχωνεύεται με το αυθόρμητο, όχι χάρη στη βούληση ενός “ήρωα” που επιβάλλεται με τη βία. Είναι μια συνεχής και συστηματική εξύψωση του ανθρώπου, που ακολουθεί μιαν ιεραρχία η οποία δημιουργεί κάθε φορά τα αναγκαία όργανα της νέας κοινωνικής ζωής. (…)
Γιατί ο σοσιαλισμός δεν εγκαθιδρύεται σε μια προσδιορισμένη χρονική στιγμή, αλλά είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι, μια ατέρμονη ανάπτυξη σε καθεστώς ελευθερίας, οργανωμένης και ελεγχόμενης από την πλειονότητα των πολιτών ή από το προλεταριάτο».
Με αφετηρία αυτήν την έμπνευση, ο Γκράμσι αφιερώθηκε στο καθήκον να «κάνει όπως στη Ρωσία», στο κίνημα των εργοστασιακών συμβουλίων του Τορίνου τα χρόνια 1918 και 1919, δημιουργώντας και καθοδηγώντας την ομάδα και το περιοδικό Ordine Nuovo, που θα γίνει ένας από τους ιδρυτικούς πυρήνες του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας, το οποίο δημιουργήθηκε στο Λιβόρνο το 1921.
Στη συνέχεια, με τον Μουσολίνι και τον φασισμό ήδη στην εξουσία, ο Γκράμσι θα ζήσει στη Ρωσία επί σχεδόν δύο χρόνια ως εκπρόσωπος του Κ.Κ. Ιταλίας στην Κομμουνιστική Διεθνή. Με την επιστροφή του στην Ιταλία, το 1924, θα γίνει γενικός γραμματέας του κόμματος.
Δύο χρόνια μετά, στις 17 Οκτωβρίου του 1926, ο Γκράμσι θα συντάξει -στο όνομα του Κ.Κ. Ιταλίας- ένα σχέδιο επιστολής προς την Κεντρική Επιτροπή του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος.
Η επιστολή του Γκράμσι φανερώνει μια βαθιά ενωτική και αντίθετη προς τον σεχταρισμό πεποίθηση, με βάση την οποία ασκεί κριτική στις εσωτερικές αντιπολιτεύσεις του ρωσικού κόμματος –που εκείνη την περίοδο καθοδηγούνται από τον Τρότσκι, τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ-, και ταυτόχρονα μια ανυποχώρητη κριτική διάθεση που απευθύνεται στη σταλινική πλειοψηφία με όρους οι οποίοι θα αποκαλυφθούν θλιβερά προφητικοί:
«Σύντροφοι, εσείς υπήρξατε, σε αυτά τα εννέα χρόνια της παγκόσμιας Ιστορίας, το οργανωτικό και προωθητικό στοιχείο των επαναστατικών δυνάμεων όλων των χωρών. Ο ρόλος που παίξατε δεν έχει προηγούμενο, όμοιο σε εύρος και σε βάθος, σε όλη την Ιστορία του ανθρώπινου γένους.
»Σήμερα όμως εσείς καταστρέφετε το έργο σας, εσείς υποβιβάζετε και διατρέχετε τον κίνδυνο να εκμηδενίσετε τον ηγετικό ρόλο που το Κομμουνιστικό Κόμμα της ΕΣΣΔ είχε κατακτήσει χάρη στην ώθηση του Λένιν.
»Νομίζουμε ότι το βίαιο πάθος των ρωσικών ζητημάτων σάς κάνει να παραβλέπετε τις διεθνείς όψεις αυτών των ίδιων των ρωσικών ζητημάτων, σας κάνει να ξεχνάτε ότι τα καθήκοντά σας ως Ρώσοι αγωνιστές μπορείτε να τα εκπληρώσετε μόνο στο πλαίσιο των συμφερόντων του διεθνούς προλεταριάτου».
Εξαιτίας αυτού του πολεμικού τόνου, καθώς και του γεγονότος ότι λίγο μετά ο Γκράμσι θα συλληφθεί και θα φυλακιστεί, η επιστολή δεν θα συζητηθεί και θα αρχειοθετηθεί από τον Παλμίρο Τολιάτι, σύντροφο του Γκράμσι από την περίοδο του τορινέζικου κινήματος των συμβουλίων και της Ordine Nuovo.
Ο Τολιάτι ανέλαβε την ευθύνη να λογοκρίνει μια πολιτική κριτική που άξιζε να συζητηθεί στους κόλπους του Κ.Κ. Ιταλίας, ενεργώντας έτσι όχι μόνο για λόγους πειθαρχίας, αλλά και για να προστατέψει το κόμμα, στο οποίο ήταν ήδη ο κύριος ηγέτης χάρη στην αφοσίωσή του στην πλειοψηφία του ΚΚΣΕ και στο γεγονός ότι ο Γκράμσι βρισκόταν στη φυλακή.
Ηδη από τη φυλακή, στη διάρκεια της επίπονης συγγραφής των «Τετραδίων» του, που φτάνει στα 1933-1934 ώς τη βασική της επεξεργασία, ο Γκράμσι θα τονίσει τη σημαντική θεωρητική του απόσταση σε σχέση με τον σοβιετικό μαρξισμό, που έχει μετατραπεί σε μαρξιστική-λενινιστική κατήχηση.
Είναι αντικείμενο συζήτησης τόσο το γεγονός ότι ο Γκράμσι, ήδη απομονωμένος πολιτικά και εξαιτίας της διαφωνίας του με τη γραμμή «τάξη εναντίον τάξης» της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ανέπτυσσε θεωρητικά μια εναλλακτική πρόταση πολιτικής γραμμής όσο και το αν η αποστασιοποίησή του από την πορεία της χώρας των σοβιέτ ήταν αμετάκλητη.
Οπως είναι γνωστό, μετά τον θάνατό του, ο Τολιάτι εγκωμίασε τη μορφή του Γκράμσι και δημοσίευσε τα «Τετράδια της φυλακής», αξιοποιώντας τα ως θεωρητική βάση της πρωτοτυπίας του μεταπολεμικού ιταλικού κομμουνισμού, χωρίς να απαρνηθεί ούτε τον λενινισμό ούτε την ΕΣΣΔ.
Ανεξάρτητα από όλα αυτά, σημασία έχει το πώς ο Γκράμσι υπήρξε στρατευμένος κριτικός των ρωσικών επαναστάσεων, τόσο με τον ενθουσιασμό του για τη Ρωσική Επανάσταση ως επεισόδιο όσο και με την κριτική του προσχώρηση στην επανάσταση ως οικοδόμηση του σοσιαλισμού: τίμησε το γεγονός κριτικάροντας τα όρια του μαρξισμού και άσκησε κριτική στο καθεστώς επικαλούμενος το εύρος του μαρξισμού.
Εκτός από τον θεωρητικό του πλούτο, ο γκραμσιανός μαρξισμός φτάνει σε μας έπειτα από έναν αιώνα χάρη σε αυτή τη στάση της στρατευμένης κριτικής, επειδή, όπως έλεγε ο ίδιος ο Γκράμσι, αν η αλήθεια είναι πάντοτε επαναστατική, ο μαρξισμός δεν μπορεί να πάψει να είναι κριτικός.
Δεν υπάρχει επομένως καλύτερος «γκραμσιανός» τρόπος για να τιμήσουμε τη μνήμη της Οκτωβριανής Επανάστασης από το να ασκούμε κριτική στο καθεστώς που την απολίθωσε.
Βασική πηγή: efsyn.gr, Θανάσης Γιαλκέτσης
