Η παγκοσμιοποίηση υποχρέωσε την ΕΕ να προσαρμόσει το θεσμικό της πλαίσιο. Αυτό έγινε κυρίως μέσω της Συνθήκης του Μάαστριχτ και με όσα νομοθετήματα ακολούθησαν. Ο βασικός λογικός πυρήνας των θεσμικών ρυθμίσεων ήταν σε μεγάλο βαθμό η άσκηση της οικονομικής πολιτικής με βάση προκαθορισμένα κριτήρια. Την ευθύνη για την πραγμάτωσή τους θα είχαν “ανεξάρτητες”, γραφειοκρατικές δομές που δεν ελέγχονται από τις κυβερνήσεις, δηλαδή από την καθολική ψηφοφορία των πολιτών. Ο Καισαρισμός είχε ήδη αρχίσει να εγκαθιδρύεται.
Η αδήριτη πραγματικότητα σε πολλές περιπτώσεις έθεσε εν αμφιβόλω αυτή την οικονομική πολιτική, όπως π.χ. στο θέμα της διάσωσης των κρατών. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι οι αναγκαστικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν ενδυνάμωσαν, αντί να αμβλύνουν, την παρουσία αυτών των “αυτόνομων” τεχνοκρατικών δομών. Έφεραν, μάλιστα, στην Ευρώπη τον υπ’ αριθμόν ένα “τεχνοκρατικό” οργανισμό, το ΔΝΤ. Η κρίση, δηλαδή, αντί να οδηγήσει τις ευρωπαϊκές ελίτ σε περισσότερη πολιτική αντίληψη των πραγμάτων, τις οδήγησε σε μεγαλύτερη “τεχνοκρατική” αντίληψη. Κατ’ αυτό τον τρόπο διεύρυνε το χάσμα μεταξύ των λαϊκών αναγκών και των δικών τους αποφάσεων. Διευρύνθηκε περισσότερο το λεγόμενο δημοκρατικό κενό, το οποίο εξ αρχής υπάρχει στην ΕΕ.
Το φαινόμενο αυτό έχει ονομασθεί “δρόμος προς την εγκαθίδρυση του Καισαρισμού”. Καισαρισμός είναι η προδιάθεση των δημοκρατικών καθεστώτων να επιδεικνύουν αυταρχικές τάσεις σε καιρούς κρίσης. Προκειμένου να κατανοήσουμε αυτή την αντιδημοκρατική δυναμική θα ήταν χρήσιμο να στραφούμε σ’ έναν διορατικό παρατηρητή της κρίσης του πολιτισμού στη δεκαετία του 1930, στον Αντόνιο Γκράμσι.
Σύμφωνα με τον Ιταλό διανοούμενο, κατά τη διάρκεια των μεγάλων κρίσεων του καπιταλιστικού συστήματος, οι θεσμοί που εξαρτώνται από την καθολική ψηφοφορία, όπως τα Κοινοβούλια, περνούν σε δεύτερο πλάνο. Αντιθέτως, οι περιστάσεις ενισχύουν «τη σχετική θέση της εξουσίας, της γραφειοκρατίας (πολιτικής και στρατιωτικής), των υψηλών χρηματοπιστωτικών κύκλων, της Εκκλησίας και εν γένει όλων των οργανισμών που είναι σχετικά ανεξάρτητοι από τις διακυμάνσεις της κοινής γνώμης».
Μάζες και ολιγαρχία του χρήματος
Σε κατάσταση κρίσης, από τη μία οξύνονται οι εγγενείς αντιφάσεις των θεσμών που νομιμοποιούνται μέσω των εκλογών, ελαττώνοντας την ικανότητά τους να λαμβάνουν τις αποφάσεις που απαιτεί η επιτάχυνση των πολιτικών εξελίξεων. Από την άλλη, η κοινή γνώμη έχει σημαντικότατες διακυμάνσεις, απειλώντας να στραφεί προς πιο ριζοσπαστικές λύσεις. Υπήρξε εποχή κατά την οποία εκείνο που θεωρούνταν απειλή για την κοινωνική τάξη και τις πολιτιστικές παραδόσεις του δυτικού πολιτισμού ήταν η εξέγερση των μαζών.
Στην περίοδο των τελευταίων δεκαετιών, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όμως, φαίνεται πως η πρωταρχική απειλή δεν προέρχεται από τις μάζες, αλλά από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας. Οι νέες ελίτ του αναπτυγμένου καπιταλισμού, αυτές που ελέγχουν τις διεθνείς ροές του χρήματος και της πληροφορίας, είναι βαθιά ριζωμένες στην πλανητική οικονομία και στις εξεζητημένες τεχνολογίες της. Είναι, επίσης, πολιτιστικά φιλελεύθερες, δηλαδή “μοντέρνες”, “ανοιχτόμυαλες”, θα λέγαμε μέχρι και “αριστερές”.
Στον βαθμό που η εξουσία τους ενισχύεται και παγκοσμιοποιείται, εκδηλώνουν μια αυξανόμενη περιφρόνηση για τις αξίες και τις αρετές που κάποτε θεμελίωναν το δημοκρατικό ιδεώδες. Έγκλειστες μέσα στα πολλαπλά τους δίκτυα, στους κόλπους των οποίων ζουν μονίμως “νομαδικά”, οι νέες ελίτ βιώνουν τον εγκλεισμό τους μέσα στον ανθρώπινα συρρικνωμένο κόσμο της οικονομίας σαν μια ευγενή κοσμοπολίτικη περιπέτεια. Καθημερινά, όμως, γίνεται όλο και πιο έκδηλη η δραματική ανικανότητά τους να κατανοήσουν αυτούς που δεν τους μοιάζουν: πρώτα απ’ όλους τους καθημερινούς ανθρώπους της ίδιας της χώρας τους.
Καισαρισμός και “δυνάμεις του αίματος”
Όσο εδραιώνεται ο Καισαρισμός, τόσο η Ιστορία επιστρέφει με μια ριζική, αλλά και άμορφη αποσυμπύκνωση του Πολιτικού. Κατά μία έννοια “ζωοποιείται”, αφού μοιάζει να έχουν εξαφανισθεί τα πολιτικά προβλήματα και να προέχουν οι καθαρώς οικονομικοί, ήτοι ζωώδεις ανταγωνισμοί. Η επικυριαρχία αυτών των ανταγωνισμών στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όμως, θα οδηγήσει πιθανότατα σε μια νέα έξαρση και πύκνωση του Πολιτικού. Πρωταγωνιστές, μάλιστα, θα είναι οι “δυνάμεις του αίματος”, δηλαδή οι πένητες και οι αποκλεισμένοι.
Διακρίνονται πλέον καθαρά αυτές οι εξελίξεις στην αναπτυγμένη Δύση. Η σημερινή πολιτική ολιγαρχία του Δυτικού Κόσμου φαίνεται να χάνει προοδευτικά τον έλεγχο της μηχανής του συστήματος. Διαπιστώνεται η αποσύνθεση της κλασικής πολιτικής ολιγαρχίας, των παραδοσιακών κομμάτων της Κεντροδεξιάς και της Κεντροαριστεράς. Αναδύονται νέες μορφές ακτιβισμού, η υποστήριξη της βίαιης και χυδαίας δημαγωγίας, μιας νέας μορφής πολιτικής χυδαιότητας και μιας υποκειμενικής βιαιότητας στην πολιτική πρόταση. Αρκετοί αναζητούν μια μορφή ταξικότητας στη νέα αυτή τάση. Υπάρχει, βεβαίως, in senso lato.
Όμως, εδώ έχουμε να κάνουμε όχι με κοινωνικές τάξεις, αλλά με το πλήθος που έχει δημιουργήσει η εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης. Οι μορφές της κοινωνικής διαπάλης που συγκροτούν το Πολιτικό στοιχείο αντιπαρατίθενται άμεσα, ευθέως. Η αναγκαία διαμεσολάβηση σήμερα πραγματοποιείται κυριαρχικά από τα ακροδεξιά κόμματα και κινήματα, ενώ ο Καισαρισμός λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο σαν πολιτικός χορηγός. Αυτό είναι περισσότερο από εμφανές.
Και ενώ αυτή η διαδικασία βρίσκεται εδώ και χρόνια σε εξέλιξη, ήλθε ο πόλεμος στην Ουκρανία, η ενεργειακή κρίση και ένας πληθωρισμός που δεν μπορεί να τιθασευτεί με τις παραδοσιακές μεθόδους, να θέσουν το μέσο Ευρωπαίο κι όχι μόνο, αντιμέτωπο με προβλήματα που θεωρούσε πως είχε λύσει και υπερβεί οριστικά. Το πως θα αντιδράσει θα το δούμε προσεχώς…
