H ταυτότητα φύλου, τα δόγματα και η επιστήμη

Με αφορμή την συζήτηση για το δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό του φύλου, ακούστηκαν απόψεις που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην επιστήμη, στην  ιδεολογία, στην θρησκεία, και συνολικά  στην λειτουργία της κοινωνίας.
Είναι σε εξέλιξη ένας σοβαρός διάλογος, που σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται σε έντονο ύφος και κάποιες φορές καταλήγει σε χυδαίες επιχειρηματολογίες, αφορισμούς, συκοφαντίες, άθλιες συγκρίσεις του κομμουνισμού με τον φασισμό.
Σε ένα τόσο σοβαρό ζήτημα που αφορά στη ζωή συνανθρώπων μας οφείλουμε να ακούμε τις απόψεις των άλλων, να αντιπαραθέτουμε τις δικές μας και εάν είναι μέσα στις μεθόδους μας, να τις μετράμε με το μέτρο της πραγματικότητας, της πράξης. Εάν μείνουμε στο επίπεδο της αντιπαράθεσης της μίας ιδέας με την άλλη, τότε αυτό είναι δογματισμός που ενίοτε καταλήγει σε ύβρεις και προσβλητικούς χαρακτηρισμούς που αφορούν είτε σε πρόσωπα είτε σε κόμματα είτε σε οτιδήποτε δεν συμφωνεί με τις ιδέες μας. Δεν μπορεί να γίνει διάλογος με την λογική που λέει: εάν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί με εμάς, τότε αλλοίμονο στην πραγματικότητα.
Η επιστήμη δεν είναι κάτι γενικό και αόριστο πού μπορούμε να το επικαλούμαστε με έναν επίσης γενικό, απόλυτο και αόριστο τρόπο. Έχει μια θεωρία, ένα αντικείμενο μελέτης, μια μεθοδολογία και μια επιστημονική εφαρμογή. Αυτό σημαίνει, πως η επιστημονική μέθοδος καθορίζει την κοσμοαντίληψη και επηρεάζει την κατεύθυνση της επιστήμης. O ιδεαλισμός και ο διαλεκτικός υλισμός, είναι οι δύο βασικές μέθοδοι της ανθρώπινης σκέψης. Για να καταλάβουμε καλύτερα αυτούς τους δυο τρόπους σκέψεις, αλλά και για να κατανοήσουμε γιατί και πως κατηγορεί ποιός, ποιόν, υποθέτουμε πως: δύο maîtres υψηλής ραπτικής σε δύο διαφορετικά εργαστήρια συλλαμβάνουν και συνθέτουν ιδεαλιστικά ο ένας, διαλεκτικά ο άλλος τις δημιουργίες τους. Και οι δύο με τα εργαλεία τους, σχεδιάζουν αυτό που νοητικά έχουν συλλάβει πάνω σε ένα κομμάτι χαρτί που είναι το patron, δηλαδή, ο τρόπος, η μέθοδος για να   το αποτυπώσουν πάνω στην πραγματικότητα ενός τοπιού υφάσματος. Ο ιδεαλιστής maître εφαρμόζει το patron (τη μέθοδο) πάνω στο τόπι (την πραγματικότητα) κόβει αυτό που αποτυπώνεται και ότι περισσεύει το πετάει (δεν το αναγνωρίζει ως υπαρκτό, βλ. νεοθετικισμός Ludwig Wittgenstein, ,τα όρια της «γλώσσας» μου είναι τα όρια του  κόσμου μου). Η πραγματικότητα είναι η μέθοδός μου. Αντίθετα, ο διαλεκτικός maître αφού αποτυπώσει και αναγνωρίσει αυτό που έχει σχεδιάσει επαναπροσδιορίζει διαρκώς την μέθοδό του γνωρίζοντας όλο και μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, της πραγματικότητας. H μέθοδος, προσαρμόζεται διαρκώς στην πραγματικότητα. Και, για αυτό το λόγο, η μαρξιστική φιλοσοφία δεν είναι δόγμα. Διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις λοιπόν μπορεί να καταλήγουν σε διαφορετικά επιστημονικά συμπεράσματα. Μπορεί επίσης η επιστήμη, να χρησιμοποιείται προς όφελος των συμφερόντων της άρχουσας τάξης.
Σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχουν επιστημονικές θεωρήσεις που υποστηρίζουν ότι το φύλο καθορίζεται αποκλειστικά από Βιολογικούς παράγοντες, θεωρήσεις που υποστηρίζουν ότι το φύλο είναι Κοινωνικό κατασκεύασμα, θεωρήσεις που αντιλαμβάνονται το φύλο ως μια πολυσύνθετη, πολυπαραγοντική  πραγματικότητα, Θρησκευτικές απόψεις κ.λπ.
Ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να συλλάβει με μία νοητική πράξη αυτό που μας περιβάλλει, αυτό που είμαστε. Μέσα από τις επιμέρους επιστήμες (Βιολογία, Μαθηματικά, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία…) ο κόσμος προσεγγίζεται τμηματικά. Χρησιμοποιώντας μεθόδους και εργαλεία (όρους, αναλυτικές κατηγορίες) που δεν ταυτίζονται απόλυτα με το αντικείμενο μελέτης, προσπαθούμε να τον περιγράψουμε και  να συνεννοηθούμε ταυτόχρονα. Συνεπώς η «γλώσσα»  που χρησιμοποιούμε δεν είναι ο κόσμος και τα όρια της «γλώσσας» δεν είναι τα όρια του κόσμου.
Η Βιολογία και τα εργαλεία που χρησιμοποιεί, περιγράφουν ένα μικρό μέρος της ανθρώπινης σεξουαλικότητας(η σεξουαλικότητα έχει ιστορία), ένα μεγάλο μέρος του ανθρωπίνου φύλου, του σεξ, κ.λπ.
   Η Κοινωνιολογία, η Ψυχολογία, η Ιατρική, η Ιστορία… κάνουν ακριβώς το ίδιο. Έτσι, οι όροι χρωμοσώματα, γονίδια… αποδίδουν μια πλευρά της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Συνεπώς η σεξουαλικότητα δεν είναι μόνο Βιολογία. Το ίδιο συμβαίνει και με τους όρους στερεότυπα, αναπαραστάσεις…, που χρησιμοποιεί η Κοινωνιολογία. Η ταυτότητα φύλου, το ανθρώπινου φύλο δεν είναι μόνο κοινωνιολογία κοκ. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, αυτή η διαδικασία, θα μας οδηγήσει   στην διεπιστημονική σύνθεση αυτού που αναλύθηκε, στο βαθμό που κατανοήθηκε.
Η εστίαση μόνο στις κοινωνικές πλευρές της δημιουργίας της ταυτότητας φύλου είναι υπέρμετρος κοινωνιολογικός αναγωγισμός, που μειώνει την πολυσυνθετότητα του και φτωχαίνει, σε τελευταία ανάλυση, την υπόθεση άνθρωπος. Το ίδιο συμβαίνει με τον βιολογικό αναγωγισμό, τον ψυχολογικό αναγωγισμό… Στο βαθμό που η υπό μελέτη πραγματικότητα ταυτίζεται με τις αναλυτικές κατηγορίες της βιολογίας, για παράδειγμα, σε αυτό το βαθμό μιλάμε για βιολογισμό και αντίστοιχα για ιατρικοποίηση, ψυχιατρικοποίηση,ψυχολογικοποίηση, κοινωνιολογικοποίηση, κοκ.
Η επιμονή στην μείωση της  ανθρώπινης ύπαρξης σε μία μόνο πλευρά της (Βιολογισμός, Κοινωνιολογισμός…) εμπεριέχει την βία της  επιστημονικής άσκησης εξουσίας. Η αναγωγή της δημιουργίας της ταυτότητας φύλου μόνο στην κοινωνία, είναι μια βίαιη διαδικασία, που δίνει επιστημονικό άλλοθι στον κατακερματισμό του σύγχρονου ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο βιολογία ή μόνο κοινωνιολογία. Μέσα από την αυθαίρετη αφαίρεση ουσιωδών πλευρών του, ο άνθρωπος δεν αντιμετωπίζεται ως μία ενιαία και καθολική προσωπικότηταπου ζει και διαμορφώνεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, οικονομικό, ιστορικό περιβάλλον αλλά ως ένα σύνολο συμπεριφορών ή συμπτωμάτων που αποκτούν οντότητα μέσα από ετικέτες, ταμπέλες και τα στενά  όρια ενός θεσμοθετημένου κοινωνικού περιθωρίου. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να χωρίζονται σε μειοψηφίες και  πλειοψηφίες, σε ΤΡΑΝΣ, ΛΟΑΤΚΙ, QUEER… άτομα, οι  άνθρωποι πρέπει να είναι ισότιμοι, αλληλέγγυοι μεταξύ τους, όπου ο ένας να αποδέχεται την ιδιαιτερότητα του άλλου. Σε διαφορετική περίπτωση, νομιμοποιείται ο στιγματισμόςκαι ο κοινωνικός ρατσισμός, σε βάρος των ατόμων που θέλουν να αλλάξουν νομικά την ταυτότητα φύλου τους.
     Η οικογένεια, η σεξουαλικότητα, οι ανθρώπινες σχέσεις, έχουν μία ιστορία. Αυτό σημαίνει πως είναι πολυπαραγοντικές οντότητες με πλευρές κοινωνικές, βιολογικές, πολιτιστικές, ψυχολογικές… Για να τις κατανοήσουμε θα πρέπει να αναλύσουμε και να συνθέσουμε ένα σύνολο αιτιών και παραγόντων. Στην συνέχεια, για να βρούμε διέξοδο στο αδιέξοδο μιας σούπας αυτών των  αιτιών και παραγόντων θα πρέπει να αναζητήσουμε την κύρια πηγή της αντίθεσης, τις κύριες αιτίες.
Σε ότι αφορά στην οικογένεια, στην σεξουαλικότητα, στις ανθρώπινες σχέσεις… οι κύριες αιτίες είναι κοινωνικές, ιστορικές, οικονομικές, ψυχολογικές και για αυτό αυτές οι σχέσεις είναι κυρίως κοινωνικές, ιστορικές σχέσεις και όχι κυρίως βιολογικές η οτιδήποτε άλλο, που όμως εμπεριέχουν βιολογικές ή άλλες πλευρές. Εάν αφαιρέσουμε τις βιολογικές πλευρές, για παράδειγμα, τότε μιλάμε για ένα καινούργιο δημιούργημα χωρίς ιστορία που γεννιέται από την αποϊστορικοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Έχουμε με αυτό τον τρόπο, την απαραίτητη «επιστημονική» κάλυψη για να υποστηρίξουμε και να επιβάλλουμε οτιδήποτε. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι προσπάθειες αντικατάστασης των εννοιών «πατέρας», «μητέρα» με το «γονέας που γεννά», και το «γονέας που δεν γεννά»και η απόφαση του δήμου του Λονδίνου, για την αντικατάσταση της προσφώνησης «κύριος», «κυρία», στο μετρό, με μια άλλη που θα σέβεται το τρίτο φύλο. Η ίδια η Ε.Ε, σε έκδοση με τίτλο «Transgender Europe», χαρακτηρίζει «αναπόφευκτο κομμάτι της κοινωνικής προόδου» την αμφισβήτηση των εννοιών άνδρας και γυναίκα (Ριζοσπάστης 23/7/2017). Και μόνο το γεγονός της εμπλοκής των ευρωπαϊκών μονοπωλίων σε αυτή την υπόθεση θα πρέπει να μας προβληματίσει. Φαίνεται,  ότι ο καπιταλισμός «αποφάσισε» εν είδει Θεού, τον έλεγχο της αναπαραγωγής και την δημιουργία ενός «νέου είδους» ανθρώπου με ουδέτερα χαρακτηριστικά, που τα ατομικά του δικαιώματα δεν θα διαμορφώνονται κοινωνικά, με ευάλωτη κοινωνική ταυτότητα και ταυτότητα φύλου, που δεν θα ανήκει σε τάξεις αλλά σε πολιτιστικές ομάδες, που δεν θα διαφοροποιείται από μια μεγάλη μάζα ομοιόμορφα εκμεταλλεύσιμων ανθρώπων. Που θα παράγει και θα καταναλώνει χωρίς να σκέφτεται.
     Η ψυχολογία λοιπόν, προέκυψε ως η σχέση μεταξύ του οργανικού και του κοινωνικού (Henri Wallon).
     Συνεπώς, η διάκριση του βιολογικού και του κοινωνικού φύλου δεν οφείλει να γίνεται με σκοπό να προσδιορίσει τον παράγοντα που οδηγεί στην εμφάνιση κάποιων χαρακτηριστικών στα άτομα με διαφορετικό φύλο. Άλλωστε η διαμάχη μεταξύ κληρονομικότητας και περιβάλλοντος είναι μια παλιά ιστορία. Η διάκριση του βιολογικού και του κοινωνικού φύλου οφείλει να γίνεται με σκοπό να αναδείξει μια σύνθετη διαδικασία, κατά την οποία τα Α ή Β χαρακτηριστικά και συμπεριφορές αποτελούν το αποτέλεσμα της κοινωνικής διαμεσολάβησης στη βάση μιας βιολογικής διαφοράς. Είναι δηλαδή, μια μεθοδολογική διάκριση και δεν υφίσταται επί της ουσίας. Το φύλο λοιπόν, προσδιορίζεται αντικειμενικά.
Από εκεί και πέρα , βιολογικές θεωρίες, θεωρίες κοινωνικής μάθησης, γνωστικής ανάπτυξης, θρησκευτικές απόψεις, κοινωνικές θεωρίες, επιχειρούν να προσεγγίσουν, αναλύσουν, περιγράψουν, κατανοήσουν την πραγματικότητα που ορίζεται ως ταυτότητα φύλου ή έμφυλη ταυτότητα, ως κοινωνικό, βιολογικό φύλο, ως ρόλος των φύλων. Να υπενθυμίσουμε ότι αυτοί οι όροι δεν ταυτίζονται με την πραγματικότητα, απλά την περιγράφουν, τους χρησιμοποιούμε για να καταλαβαίνει ο ένας τον άλλο, είναι ιστορικά προσδιορισμένοι, δεν υπήρχαν πάντα και ίσως δεν θα υπάρχουν στο μέλλον.
Ό,τι, πριν μερικά χρόνια θεωρούντο ως  «φυσιολογικά δεδομένα», σήμερα αλλάζουν και ενίοτε, εν μέσω των καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων, αλλάζουν με βίαιο τρόπο.
Οι έννοιες της οικογένειας, της πατρίδας της θρησκείας, του φύλου, του άντρα, της γυναίκας, τίθενται από τον καπιταλισμό, που σημειωτέον, για αιώνες τις χρησιμοποίησε για την αναπαραγωγή και τον έλεγχο της εργατικής δύναμης , υπό ερώτηση. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και ακραίου νεοφιλελευθερισμού, δεν υπάρχουν σταθερά σημεία αναφοράς.
Γιατί όμως, ο καπιταλισμός αλλάζει τα δεδομένα; Στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, οι ανάγκες για μεγαλύτερες πωλήσεις των πολιτιστικών υποπροϊόντων του ιμπεριαλισμού, ομοιομορφοποιούν (βλ. unisex) αυτά τα προϊόντα, αμβλύνοντας τα αισθητικά, πολιτιστικά και ηθικά τους στοιχεία. Σκοπός είναι να ελαχιστοποιηθούν τα κριτήρια επιλογής που έχουν αρνητικό αντίκτυπο στις πωλήσεις. Η αξία του εμπορευματοποιημένου προϊόντος αντικαθιστά την όποια αισθητική, ηθική ή άλλη αξία.
Έχοντας σαν ουσιαστικό στόχο την αναπαραγωγή των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων παραγωγής, επιχειρούν να επηρεάσουν την κοινωνία, ανάγοντας τις μεταδιδόμενες σε αυτήν γνώσεις, ιδέες, και αξίες σε προσωπικές πεποιθήσεις. Είναι  σαν να λένε ότι οι ιδέες μας είναι και δικές σας ιδέες. Αυτές οι ιδέες, αξίες κ.λπ., θα χαρακτηρίζουν τις δραστηριότητες του ατόμου και των ομάδων, που «προβλέπεται» να αντικαταστήσουν τις κοινωνικές τάξεις (βλ. συζητήσεις για την κατάργηση των τάξεων).
Η αστική προπαγάνδα, χρησιμοποιεί τις διαδικασίες κοινωνικής μάθησης, μίμησης, πρότυπων μοντέλων… ώστε να περάσει την αίσθηση της καινοτομίας και να νομίζουν τα άτομα ότι συμβάλλουν στην κοινωνική αλλαγή αρνούμενα την ενσωμάτωση. Για την επίτευξη των παραπάνω απαιτούνται δυο προϋποθέσεις: δημιουργία συγκρούσεων με την χρήση ενός υποτιθέμενου εναλλακτικού λόγου και σταθερότητα στις προτεινόμενες  «εναλλακτικές»  προτάσεις συμπεριφοράς.
Μεταστρέφοντας την πραγματικότητα, η προπαγάνδα εμφανίζει την κυρίαρχη αντίληψη σαν ριζοσπαστική, ανατρεπτική, ακόμα και επαναστατική.  Από αυτή την άποψη, τα άτομα έχουν την ψευδαίσθηση της συμμετοχής στην κοινωνία με σκοπό όχι την προσαρμογή στους κυρίαρχους κανόνες αλλά την τροποποίησή  τους μέσα από τη διάσταση της καινοτομίας, της κοινωνικής αλλαγής. Ωθούνται τα άτομα να αναζητήσουν λύσεις των προβλημάτων μακριά από τις αιτίες που τα δημιούργησαν.
    Για να λειτουργήσει αυτή η διαδικασία, επεξεργάζονται νέες μορφές προώθησης αξιών, κανόνων,  εκτιμήσεων, συμπεριφορών, με την επίφαση του εκσυγχρονισμού και με άλλοθι την «επιστήμη».
   Οτιδήποτε εγγυάται ένα σταθερό σημείο αναφοράς θα πρέπει να αλλάξει, να αντικατασταθεί από μια ρευστή αισθητική, από ρευστούς κανόνες και όρια ώστε ο άνθρωπος να είναι εύκολα χειραγωγήσιμος.
   Τα όρια της ελευθερίας του ατόμου στον καπιταλισμό, ορίζονται: α) από την αταξική αντιμετώπιση του κοινωνικού γίγνεσθαι, β) την μεταφυσική αντίληψη για την κρίση και την δημιουργία ψυχολογίας της κρίσης γ) και την άρνηση της αντικειμενικής  πραγματικότητας. Αυτοί είναι οι τρείς βασικοί άξονες τις αστικής προπαγάνδας.
Το δικαίωμα του ατόμου στην εργασία, στην παιδεία, στην υγεία… αντικαθίσταται σιωπηλά από γενικά και ανώδυνα για την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων ατομικά δικαιώματα. Η μόνη όμως  ελευθερία, που ο καπιταλισμός αναγνωρίζει στο άτομο, είναι η ελευθερία να πουλάει την εργατική του δύναμη ατομικά χωρίς κοινωνικές συμβάσεις.
  Επειδή δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει το είναι, αλλά το κοινωνικό είναι που καθορίζει την συνείδηση όλες οι ατομικές, προσωπικές απόψεις, η αντίληψη που το άτομο έχει για τον εαυτό του, η ατομική επιλογή, διαμορφώνονται σε κοινωνικά πλαίσια δηλαδή, σε συγκεκριμένες κοινωνικές, οικονομικές, ιστορικές συνθήκες. Δεν υπάρχει το Εγώ χωρίς το Εμείς (βλ. θεωρία για νευρώνες καθρέφτες). Συνεπώς, ο εσωτερικός και προσωπικός τρόπος  που το άτομο βιώνει τον εαυτό του, το φύλο του κ.λπ. διαμορφώνεται κοινωνικά.
Μέσα από αυτό το πρίσμα, ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα να «αυτοπροσδιορίζεται», να «αυτοπροσδιορίζει» το φύλο του είτε βιώνει «δυσφορία φύλου»  είτε όχι, αλλά αυτό ανεξάρτητα από την αντικειμενική πραγματικότητα. Ανεξάρτητα δηλαδή από το τι υπάρχει αντικειμενικά, ο καθένας μπορεί να νομίζει ότι θέλει. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση, η σύγκρουση με τις κοινωνικές νόρμες, τα κοινωνικά στερεότυπα, ίσως είναι αναπόφευκτη. Για τον λόγο αυτό, οφείλει η πολιτεία να διασφαλίσει την δυνατότητα κάθε είδους  υποστήριξης, πριν και μετά την απόφαση αλλαγής της ταυτότητας φύλου.
Το δικαίωμα της αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου από την ηλικία των 15 ετών θέτει σειρά ζητημάτων που έπρεπε να ληφθούν υπόψη. Για να μην μείνουμε, σε αυτά που προκύπτουν από την υψηλή συνάφεια μεταξύ δυσφορίας φύλου και ψυχολογικών προβλημάτων ή προβλημάτων ψυχοπαθολογίας,  άλλωστε τα σκιαγραφεί στο δελτίο τύπου που εξέδωσε η παιδοψυχιατρική εταιρεία, θα αρκεστούμε να υπενθυμίσουμε ότι «η ηλικία αυτή χαρακτηρίζεται από ρευστότητα της διαμορφούμενης ταυτότητας φύλου και η εμπλοκή των εν λόγω νέων στη διαδικασία αυτή θα επιβαρύνει παρά θα βελτιώσει την ψυχική τους κατάσταση».
*O Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας- Δρ. Γεωγραφίας. Επιστημονικά Υπεύθυνος Μονάδας Απεξάρτησης «Διάπλους» της Ψυχιατρικής Κλινικής του Γενικού Νοσοκομείου Κέρκυρας.
**Ο πίνακας στη φωτογραφία, με τίτλο «Τα μυστήρια του ορίζοντα» (The mysteries of the horizon) είναι του Βέλγου σουρεαλιστή ζωγράφου, Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967).
***Πηγή: imerodromos.gr. Είναι αυτονόητο ότι ο αρθρογράφος διατυπώνει στο κείμενο προσωπικές του απόψεις.