«Η μετάφραση έγινε με κέφι. Έχω διαβάσει άπειρες φορές του Αθλίους, τη γαλλική εκδοχή και σχεδόν όλες τις ελληνικές μεταφράσεις και τις παραλλαγές τους, ξεκινώντας από τα κλασικά εικονογραφημένα, τις αποδόσεις για παιδιά και για εφήβους και φτάνοντας στις κανονικές. Έχω δει άπειρες διασκευές για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο. Αυτό το βιβλίο με έχει σημαδέψει πολύ και μου έχει δώσει πάρα πολλά» μας είπε μεταξύ άλλων ο Ωρίωνας Αρκομάνης.
Συνέντευξη στον Σόλωνα Παπαγεωργίου
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μετάφρασης, που κάθε χρόνο τιμάται στις 30 Σεπτεμβρίου, μιλήσαμε με τον Ωρίωνα Αρκομάνη για τον μεταφραστικό άθλο που έφερε εις πέρας πριν από λίγο καιρό, παραδίδοντας τη μετάφραση των 2.696 σελίδων του μυθιστορήματος Οι άθλιοι του Βικτόρ Ουγκό, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg σε δίτομη έκδοση.
Ένα μυθιστόρημα που σημάδεψε τον μεταφραστή του: ο Ωρίωνας Αρκομάνης το έχει διαβάσει «άπειρες» φορές, όπως μας είπε, τόσο στο πρωτότυπο, όσο και στα ελληνικά, από όλες τις μεταφράσεις που προηγήθηκαν. Μας εξήγησε τους λόγους που οι Άθλιοι αντέχουν με επιτυχία στον χρόνο, και μας εισήγαγε στο μεταφραστικό του εργαστήρι, στο οποίο θα βρει κανείς πολλές εγκυκλοπαίδειες και σημειωμένα χαρτιά, αλλά όχι υπολογιστή.
Οι άθλιοι του Βικτόρ Ουγκό είναι ένα κλασικό έργο, ένα μυθιστόρημα ποταμός που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1862. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί ξανά στο παρελθόν στη γλώσσα μας – πώς διαφοροποιείται η δική σας μετάφραση από προηγούμενες απόπειρες;
Με φέρνετε σε δύσκολη θέση, γιατί πρέπει να πω καλά λόγια για τη δική μου δουλειά… Η τωρινή απόπειρα στοχεύει σε μια πληρέστερη απόδοση του κειμένου στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα, εμπλουτισμένη με πολλές σημειώσεις που εξηγούν ακριβώς τις διάφορες ονομασίες, τους τόπους, τις προσωπικότητες του βιβλίου και που θα βοηθήσουν τον σύγχρονο αναγνώστη να μπει στο πνεύμα του Ουγκό, που είναι διαχρονικό.
Πολλές από τις παλαιότερες μεταφράσεις δεν περιελάμβαναν ολόκληρο το κείμενο, το περιόριζαν, καθώς ήταν πιο ακριβό να βγάλεις ένα βιβλίο τότε, κόστιζε η έκδοση και η δουλειά του μεταφραστή. Υπάρχουν, όμως, και προηγούμενες μεταφράσεις που έχουν όλο το κείμενο, ή με ελάχιστες αφαιρέσεις.
Αυτό το βιβλίο με έχει σημαδέψει πολύ και μου έχει δώσει πάρα πολλά. Είναι ένα πλήρες έργο.
Στην περίπτωσή μου, ήταν δική μου πρόταση η μετάφραση, την οποία έκανα στον Κώστα και τον Γιώργο Δαρδανό των εκδόσεων Gutenberg, με τους οποίους έχουμε μια πάρα πολύ καλή σχέση, δεκαετιών. Με τον Γιώργο είμαστε φίλοι από παιδιά – μου έχει και του έχω εμπιστοσύνη. Και επειδή υπάρχει η σειρά Orbis literae, που έχει πολλά κλασικά βιβλία μέσα, του πρότεινα και αυτό.
Η μετάφραση έγινε με κέφι. Έχω διαβάσει άπειρες φορές του Αθλίους, τη γαλλική εκδοχή και σχεδόν όλες τις ελληνικές μεταφράσεις και τις παραλλαγές τους, ξεκινώντας από τα κλασικά εικονογραφημένα, τις αποδόσεις για παιδιά και για εφήβους και φτάνοντας στις κανονικές. Έχω δει άπειρες διασκευές για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο. Αυτό το βιβλίο με έχει σημαδέψει πολύ και μου έχει δώσει πάρα πολλά. Είναι ένα πλήρες έργο. Πέρα από τους βασικούς ήρωες, τον Γιάννη Αγιάννη, τον Ιαβέρη, την Τιτίκα, τη Φαντίνα, τον Μάριο, το ζεύγος των Θεναρδιέρων, υπάρχουν χαρακτήρες που εμφανίζονται σε μισή σελίδα, σε τρεις γραμμές, αλλά είναι τόσο ζωντανοί, κι έτσι προκύπτει ένα έργο που σφύζει από ζωή, από δράση, από αισθήματα, από κακίες, καλοσύνες, έρωτες, μίση, πάθη. Σκεφτόμουν πως ένας συγγραφέας που διαβάζει τους Αθλίους μπορεί να φτιάξει δικά του μυθιστορήματα παίρνοντας αφορμή από τον τάδε ή τον δείνα τύπο του Ουγκό. Σου ξυπνά το ενδιαφέρον για ανθρώπους που είναι περαστικοί, αλλά ολοζώντανοι.
Το ίδιο ισχύει και για τις καταστάσεις. Το βιβλίο σού δείχνει την άνοδο και την πτώση των ανθρώπων, τις μεταξύ τους σχέσεις, τα πάθη τους… Η δύναμη του μυθιστορήματος είναι απίστευτη.
Ποια χαρακτηριστικά καθιστούν το μυθιστόρημα του Ουγκό κλασικό; Τι έχει να μας πει σήμερα;
Πάρα πολλά. Αν εξαιρέσουμε την εποχή στην οποία αναφέρεται και τις συνθήκες της καθημερινής ζωής, την έλλειψη ηλεκτρισμού κλπ, τα αισθήματα, οι συμπεριφορές και οι σχέσεις των ανθρώπων παραμένουν ίδια. Νομίζεις πως διαβάζεις για ανθρώπους τωρινούς… Όπως τα έργα των Αρχαίων Ελλήνων και του Σαίξπηρ, το μυθιστόρημα του Ουγκό παραμένει σύγχρονο σε όλες τις εποχές. Μέχρι και την οικολογία έχει μέσα: στο κεφάλαιο για τους υπονόμους του Παρισιού, ο Ουγκό χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο σύστημα διαχείρισης λυμάτων περιττό, γράφοντας πως αυτά θα μπορούσαν να αποδίδονται στη γεωργία, να τα διαχειρίζεται ο άνθρωπος με επιστημονικότερο τρόπο. Μίλησε το 1862 για αυτό που σήμερα αποκαλούμε «διαχείριση αποβλήτων».
Ποιος παράγοντας σάς δυσκόλεψε περισσότερο κατά τη μετάφραση του έργου; Ήταν ο όγκος του βιβλίου, η γλώσσα ή κάποιος άλλος;
Ο όγκος ποτέ δεν με δυσκόλεψε. Ίσα ίσα, η κάθε σελίδα ήταν μια πνευματική άσκηση, αλλά και παιχνίδι μαζί. Η δε γλώσσα του Ουγκό είναι τόσο όμορφη και περίεργη, αλλάζει συνέχεια. Μου θυμίζει λίγο τον Παπαδιαμάντη, που είναι καθαρευουσιάνος στην αφήγηση και πολύ λαϊκός στους διαλόγους. Ο Ουγκό κατέχει εκπληκτικά καλά τη γαλλική γλώσσα και όλες τις παραλλαγές της, την αργκό, τις διαλέκτους, τις ντοπιολαλιές και τις βάζει όλες μέσα στο έργο του. Είναι ο άρχοντας του Ρομαντισμού, ο πατέρας και σημαντικότερος εκπρόσωπός του στη Γαλλία. Το να προσπαθήσω να αποδώσω τη γλώσσα αυτού του είδους στα ελληνικά ήταν ένα πνευματικό παιχνίδι, ένα παιχνίδι που σε προκαλεί και σε κάνει να χαίρεσαι με το καλό αποτέλεσμα, όποτε το πετυχαίνεις.
Δεν νομίζω πως δυσκολευόμουν: το έψαχνα, το πάλευα, γυρνούσα πίσω, διόρθωνα και βγήκε αυτό που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης. Μου πήρε πάνω από δύο χρόνια. Μην φανταστείτε πως ήμουν είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο πάνω από τον Ουγκό, έκανα και άλλα πράγματα, για την κανονική μου ζωή. Υπήρχαν στιγμές που έλεγα: «Εντάξει, φτάνει ο Ουγκό για σήμερα» και καθόμουν για τρεις τέσσερις ημέρες μέχρι να το ξαναπιάσω. Το έκανα όποτε πραγματικά ήθελα να το κάνω, πάντοτε με πολύ κέφι.
Νομίζω πως ο μεταφραστής, αν είναι δυνατόν, πρέπει να επιλέγει μια γλώσσα που την ξέρει πολύ καλά, που τη μιλάει πολύ καλά, και βιβλία που του αρέσουν πάρα πολύ.
Έχετε ασχοληθεί με τη μετάφραση και στο παρελθόν, αποδίδοντας στη γλώσσα μας τον Κόμη Μοντεχρίστο του Δουμά, την αυτοβιογραφία του Κώστα Γαβρά κλπ. Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με τη μετάφραση;
Από κέφι. Δούλεψα πάρα πολλά χρόνια ως αρχιτέκτονας, αλλά πριν πάρω σύνταξη, είχα κάνει και άλλες μεταφράσεις, το Επαναστατημένο Μεξικό του Τζον Ριντ, διάφορα. Έχοντας πλέον βγει στη σύνταξη, ξεκίνησα ξανά την ενασχόληση με τις μεταφράσεις, η οποία πάντα μου άρεσε, μιας κι έπιανα βιβλία που πρώτα από όλα αρέσουν σε εμένα. Νομίζω πως ο μεταφραστής, αν είναι δυνατόν, πρέπει να επιλέγει μια γλώσσα που την ξέρει πολύ καλά, που τη μιλάει πολύ καλά, και βιβλία που του αρέσουν πάρα πολύ. Έζησα πολλά χρόνια στη Γαλλία και ποτέ δεν σταμάτησα να ασχολούμαι με τη γαλλική λογοτεχνία και τέχνη.
Πείτε μας δυο λόγια για το μεταφραστικό σας εργαστήρι.
Το κυριότερό μου εφόδιο είναι τα βιβλία μου. Έχω μια πολύ καλή συλλογή λεξικών. Τα έχεις ανάγκη όταν μεταφράζεις παλαιά έργα, στα οποία αναφέρονται μέσα άνθρωποι υπαρκτοί, οι οποίοι πλέον δεν υπάρχουν πουθενά, ούτε στο Google, ούτε αλλού, παρά μόνο σε παλαιότερα λεξικά. Λογοτέχνες, καλλιτέχνες, στρατιωτικοί, πολιτικοί, τους οποίους ο Ουγκό αναφέρει κατά κόρον. Ένας αναγνώστης της τότε εποχής τούς ήξερε, ήταν πρόσωπα καθημερινά, που ένας σημερινός δεν τα γνωρίζει.
Προτιμώ τη σχέση του χεριού με το στυλό και το χαρτί από το απρόσωπο πληκτρολόγιο.
Βοηθήθηκα πολύ από παλαιά λεξικά, κυρίως γαλλικά, όπως το επίτομο Λαρούς του 1916, που ευτύχησα να το έχω, το είχα πάρει στη Γαλλία. Πάντα γελώ όταν θυμάμαι τα λόγια του Πιέρ Λαρούς, του ιδρυτή του λεξικού, που είχε πει πως μετά από τη δημοσίευση των Αθλίων, τα βιβλία θα συγκρίνονται με αυτό το έργο, ότι το μέτρο θα είναι οι Άθλιοι. Είναι ο μεγαλύτερος τίτλος τιμής που πήρε ποτέ ο Ουγκό.
Δουλεύω σε χειρόγραφο. Είναι ένα από τα «παλαβά» που έχουμε στη σχέση μας με τον Γιώργο και τον Κώστα Δαρδανό, δέχονται τα χειρόγραφά μου και μετά κάποιοι άλλοι, μια υπέροχη κοπέλα, τα περνούν σε υπολογιστή. Τους ευχαριστώ πολύ για αυτό. Προτιμώ τη σχέση του χεριού με το στυλό και το χαρτί από το απρόσωπο πληκτρολόγιο. Όπως μου αρέσει να ζωγραφίζω με πινέλο και όχι με άλλες μεθόδους…
* Ο ΣΟΛΩΝΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ είναι δημοσιογράφος.