Οαείμνηστος Ουρουγουανός πολιτικός Χοσέ «Πέπε» Μουχίκα, υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός δεν είναι απλώς σχέσεις ιδιοκτησίας αλλά ένα σύνολο πολιτισμικών αξιών που η Αριστερά πρέπει να αντιμετωπίσει με μια κουλτούρα αλληλεγγύης. Ο Χοσέ Μουχίκα ήταν επαναστάτης και πολιτικός άνδρας της Ουρουγουάης, ο οποίος διετέλεσε πρόεδρος από το 2010 έως το 2015.
«Η γενιά μου έκανε ένα αφελές λάθος. Πιστεύαμε ότι η κοινωνική αλλαγή ήταν μόνο θέμα αμφισβήτησης των τρόπων παραγωγής και διανομής στην κοινωνία. Δεν κατανοήσαμε τον τεράστιο ρόλο του πολιτισμού.
Ο καπιταλισμός είναι μια κουλτούρα, και πρέπει να απαντήσουμε στον καπιταλισμό και να αντισταθούμε σε αυτόν με μια διαφορετική κουλτούρα. Ένας άλλος τρόπος για να το θέσουμε αυτό: βρισκόμαστε σε έναν αγώνα μεταξύ μιας κουλτούρας αλληλεγγύης και μιας κουλτούρας εγωισμού.
Δεν σκέφτομαι την κουλτούρα που πωλείται, όπως η επαγγελματική μουσική ή ο χορός. Όλα αυτά είναι φυσικά σημαντικά, αλλά όταν μιλάω για κουλτούρα αναφέρομαι στις ανθρώπινες σχέσεις, στο σύνολο των ιδεών που διέπουν τις σχέσεις μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Πρόκειται για ένα σύνολο ανομολόγητων αξιών που καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο εκατομμύρια ανώνυμοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο σχετίζονται μεταξύ τους.
Ο καταναλωτισμός είναι μέρος αυτής της κουλτούρας. Είναι μια ηθική που χρειάζεται ο καπιταλισμός στον αγώνα του για άπειρη συσσώρευση. Το χειρότερο πρόβλημα για τον καπιταλισμό θα ήταν να σταματήσουμε να αγοράζουμε ή να αγοράζουμε πολύ λίγο. Και αυτό έχει δημιουργήσει την καταναλωτική κουλτούρα που μας περιβάλλει.
Όμως ένα καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα δεν είναι μόνο σχέσεις ιδιοκτησίας- είναι επίσης ένα σύνολο ανομολόγητων αξιών που είναι κοινές στην κοινωνία. Αυτές οι αξίες είναι ισχυρότερες από κάθε στρατό και είναι η κύρια δύναμη που διατηρεί τον καπιταλισμό σήμερα.
Η γενιά μου πίστευε ότι θα άλλαζε τον κόσμο προσπαθώντας να κρατικοποιήσει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη διανομή, αλλά δεν καταλάβαμε ότι στο επίκεντρο αυτής της μάχης πρέπει να είναι η οικοδόμηση μιας διαφορετικής κουλτούρας. Δεν μπορείς να χτίσεις ένα σοσιαλιστικό κτίριο με οικοδόμους που είναι καπιταλιστές. Γιατί;
Γιατί θα κλέψουν τον οπλισμό, θα κλέψουν το τσιμέντο, γιατί κοιτάζουν μόνο να λύσουν τα δικά τους προβλήματα, γιατί έτσι διαμορφωνόμαστε. Η γενιά μου, ορθολογίστρια με προγραμματική θεώρηση της ιστορίας, δεν κατάλαβε ότι οι άνθρωποι συχνά αποφασίζουν με το ένστικτό τους και στη συνέχεια η συνείδησή τους κατασκευάζει επιχειρήματα για να δικαιολογήσει τις αποφάσεις τους.
Επιλέγουμε με την καρδιά μας, και εδώ ο πολιτισμός γίνεται ζωτικό ζήτημα, διότι μετριάζει τον ανορθολογισμό μας.
Για παράδειγμα, τι συνέβη στους αριστερούς ηγέτες μας; Οι αριστεροί ηγέτες υποφέρουν από την ίδια κουλτούρα και είναι βυθισμένοι σε αυτήν. Γι αυτό ο τρόπος ζωής τους δεν είναι ένα μήνυμα που να συνάδει με τον αγώνα τους.
Είπαν ότι ήμουν φτωχός πρόεδρος, αλλά δεν κατάλαβαν τίποτα! Δεν είμαι φτωχός. Φτωχός είναι αυτός που έχει μεγάλη ανάγκη. Ο στόχος μου είναι να γίνω στωικός. Και είναι γεγονός ότι αν ο κόσμος δεν μάθει να ζει με μια κάποια νηφαλιότητα, να μην σπαταλά ασταμάτητα, αν δεν το μάθει αυτό σύντομα, ο κόσμος μας δεν θα επιβιώσει.
Η δίψα για χρήμα μας υποκινεί να αγοράζουμε συνεχώς νέα πράγματα, αλλά η διατήρηση της ζωής του πλανήτη σημαίνει ότι πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τα απαραίτητα και να μην σπαταλάμε τους πόρους μας. Τώρα, όπως καταλαβαίνετε, αυτός ο αγώνας είναι ένα πολιτιστικό έπος. Εμείς, η Αριστερά, πρέπει να οικοδομήσουμε μια γραμμή σκέψης διαφορετική από αυτή που έχουμε.
Αυτό σημαίνει να απαλλαγούμε από τη σύνδεσή μας με τον καπιταλισμό. Ξεμείναμε από δημιουργικότητα και ιδέες. Θέλαμε να κάνουμε τα ίδια με τον καπιταλισμό, αλλά με περισσότερη ισότητα. Και στο τέλος, όλα αυτά έχουν να κάνουν με το τι θεωρούμε ότι είναι η καλή ζωή, οι αξίες που μπορούμε να εκτιμήσουμε στη ζωή, τα πράγματα που μπορούμε να επιδιώξουμε. Σημαίνει να έχουμε μια αίσθηση των ορίων. Ουκ εν τω πολλώ το ευ, όπως έλεγαν οι Έλληνες.
Η Αριστερά πρέπει να είναι πιστή σε ένα άλλο σύνολο αξιών, και γι’ αυτό επιμένω στο πρόβλημα της κουλτούρας, στο πρόβλημα της αφοσίωσης και της αποτίμησης ορισμένων τομέων της ζωής που ο καπιταλισμός δεν εκτιμά.
Υπάρχει πολλή θλίψη στις κοινωνίες μας, παρόλο που είναι γεμάτες πλούτο. Είμαστε υπερτροφικές κοινωνίες, που πνίγονται από την ποσότητα των σκουπιδιών που δημιουργούν. Μολύνουμε τα πάντα, αγοράζουμε πράγματα που δεν χρειαζόμαστε και μετά ζούμε σε απόγνωση πληρώνοντας λογαριασμούς. Πρέπει να προτείνουμε έναν άλλο τρόπο ζωής! Για μένα, η Αριστερά πρέπει να είναι πιο επαναστατική από ποτέ.
Αλλά αυτό σημαίνει να ζεις όπως σκέφτεσαι. Διαφορετικά καταλήγουμε να σκεφτόμαστε όπως ζούμε. Ο αγώνας είναι για μια αυτοδιαχειριζόμενη κοινωνία, για να μάθουμε να είμαστε αφεντικά του εαυτού μας και να καθοδηγούμε τα κοινά μας σχέδια. Αυτά τα πράγματα θα πρέπει να συζητηθούν από μια νέα αριστερά.
Πιστεύω στη μόνιμη ύπαρξη της Αριστεράς, αλλά δεν θα είναι η Αριστερά όπως ήταν. Αυτό που ήταν έχει φύγει, έχει περάσει! Η Αριστερά θα πρέπει να είναι διαφορετική γιατί ο χρόνος αλλάζει. Το μόνο μόνιμο πράγμα είναι η αλλαγή.
Δεν πρόκειται να προτείνω εμπόδια στη δημιουργία νέων επαναστατικών προγραμμάτων. Αντιθέτως! Αλλά δεν έχω κάποια μαγική συνταγή.
Μου φαίνεται ότι η δημιουργικότητα πρέπει να ενθαρρυνθεί, γιατί βρισκόμαστε σε έναν κόσμο με μια παλιά αριστερά που ζει υπερβολικά από τη νοσταλγία, μια αριστερά που δυσκολεύεται να συνειδητοποιήσει γιατί απέτυχε και δυσκολεύεται πολύ να φανταστεί νέους δρόμους προς τα εμπρός.
Πιστεύω ότι αυτή είναι μια εποχή πολλών προσπαθειών, πολλών πειραματισμών και δημιουργικότητας. Και γι’ αυτό υπάρχουν κάποιες παράμετροι που μπορούμε να ακολουθήσουμε, γιατί, όπως είπα, η γενιά μου δεν έδωσε αρκετή έμφαση στον πολιτισμό.
Αναφέρομαι στην κουλτούρα που ενυπάρχει στις κοινές και συνηθισμένες σχέσεις που έχουν οι άνθρωποι, η οποία, υπό τον καπιταλισμό, χρησιμοποιεί πλέον τα γεγονότα της καθημερινής ζωής μόνο για να εξασφαλίσει περαιτέρω συσσώρευση.
Η κουλτούρα στην οποία είμαστε ενσωματωμένοι, στην οποία περιβαλλόμαστε, είναι λειτουργική μόνο για τον πολλαπλασιασμό του ατομικού κέρδους. Και αυτή η κουλτούρα είναι πολύ ισχυρότερη από τους στρατούς και τη στρατιωτική ισχύ και όλα τα άλλα, επειδή αυτή η κουλτούρα καθορίζει τις μόνιμες σχέσεις εκατομμυρίων απλών ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
Και αυτό είναι πολύ ισχυρότερο από την ατομική βόμβα! Έτσι, το να αλλάξουμε ένα σύστημα χωρίς να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της αλλαγής της κουλτούρας είναι άχρηστο.
Πρέπει να οικοδομήσουμε ένα νέο σύστημα και, παράλληλα, μια νέα κουλτούρα, μια νέα ηθική, γιατί, διαφορετικά, θα συμβεί ξανά αυτό που είδαμε με τη Σοβιετική Ένωση, όπου ένα επαναστατικό κίνημα έκανε μια τέλεια στροφή 360 μοιρών για να βρεθεί στο ίδιο σημείο – αλλά πολύ χειρότερα! Πρέπει να μάθουμε από αυτή την ήττα, σωστά;».
*Προσαρμοσμένο από το Surviving the 21st Century των Noam Chomsky και José Mujica, σε επιμέλεια του Saúl Alvídrez, που θα κυκλοφορήσει από τον Verso τον Σεπτέμβριο του 2025. Πηγή: Jacobin
