<<Το πλοίο θα σαλπάρει το βραδάκι………να πάμε κρουαζιέρα στα νησιά…….Μύκονο και Σαντορίνη…..>>, ένα χαρούμενο τραγούδι του Βαγγέλη Γερμανού, πολύ μακριά από την σκληρή πραγματικότητα του έτους 1850.
Είναι η χρονιά που το πολεμικό ναυτικό του νεοπαγούς ελληνικού κράτους ξεπαστρεύει και τα τελευταία ορμητήρια και άντρα των πειρατών στο αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Τότε αρχίζουν και ασβεστώνονται οι νησιωτικοί οικισμοί σαν ένα σημάδι έλλειψης κινδύνου και ελευθερίας. Αυτή την πάλλευκη εικόνα αγναντεύει από το βαπόρι σήμερα ο ταξιδιώτης των κυκλαδικών, όπως και άλλων Αιγιακών νήσων .
Διαχρονικά, από την αρχή της Ιστορίας, και του γραπτού λόγου, εξελίχθηκε η πειρατεία, στη Μεσόγειο και το Αιγαίο, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής θέσης μεταξύ Δύσης και Ανατολής,αναπτύχθηκε και θεσμικά, ήταν το μέσον διακίνησης εμπορευμάτων και σκλάβων.
Διομολογήσεις, ήταν οι εμπορικές συμφωνίες των Οθωμανών αρχικά με τους Γάλλους που χρονολογούνται επί Σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και με την Αγγλία αργότερα, συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου στο Αιγαίο δίνοντας έτσι ώθηση στο φαινόμενο της πειρατείας. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε η πολιτική του οθωμανικού κράτους που έδινε βάρος στα μεγάλα κέντρα, αφήνοντας χωρίς ναυτικές βάσεις, ανεξέλεγκτες τις θαλάσσιες διαδρομές, με ανύπαρκτη εποπτεία. Ο οθωμανικός στόλος μια φορά το χρόνο, έβαζε πλώρη, δίχως μπούσουλα και χάρτα, διαπλέοντας το μπουγάζι για τα νερά της Άσπρης Θάλασσας προς συλλογή των φόρων από τις Αιγαιοπελαγίτικες κοινότητες, που βίωναν ως ένα βαθμό καθεστώς αυτονομίας
Στην ναυμαχία της Ναυπάκτου ο οθωμανικός στόλος ηττάται από τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις, που ανακόπτουν την επέκταση της κυριαρχίας του στην Μεσόγειο. Μια ταραγμένη εποχή,στου Αιγαίου τα γαλανά νερά, που έχουν καταστεί θέατρο πολεμικών συγκρούσεων Οθωμανών και Βενετσιάνων, ο Κρητικός πόλεμος συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα πολεμικά γεγονότα της περιόδου. Στην περιοχή αρμενίζουν τα καράβια των Γενοβέζων, Μαλτέζων, Σπανιόλων, Γάλλων, Βενετών, Ελλήνων, Κορσικανών, Τούρκων, Τυνήσιων και άλλων πειρατών. Από τις δύο εμπόλεμες πλευρές ναυτολογούνται πειρατές, όπως και μεγάλος αριθμός νησιωτών τους οποίους οδηγεί η φτώχεια και η εξαθλίωση .
Το Λιβόρνο υπήρξε έδρα εμπόρων σκλάβων, πλοιοκτητών πειρατικών που λυμαίνονταν τα νησιά. Ο τρόπος δράσης των πειρατών ήταν το ρεσάλτο σε άλλα πλοία, στοχεύοντας το φορτίο τους και οι επιθέσεις στις αιγαιοπελαγίτικες κοινότητες, κλέβοντας την γεωργική παραγωγή και τα ζώα. Επίσης αιχμαλώτιζαν νεαρά κυρίως άτομα, άνδρες και γυναίκες, σκοπεύοντας την πώλησή τους στα σκλαβοπάζαρα. Περισσότεροι από 1 εκατ. άτομα υπολογίζονται όσοι πουλήθηκαν σκλάβοι στην Τύνιδα, στο Αλγέρι, στην Κωνσταντινούπολη κ.α. μέσα σε 2-2,5 αιώνες. Όσοι άνθρωποι δεν είχαν την τύχη να εξαγοραστούν και να αφεθούν ελεύθεροι, κατέληγαν, πλην ελαχίστων, σε σκληρές χειρωνακτικές εργασίες, κωπηλάτες σε πλοία, στα χαρέμια και στην πορνεία.
Οι νησιωτικοί πληθυσμοί υφίσταντο τις επιπτώσεις των λεηλασιών και τις πιέσεις εκ μέρους των αντιμαχόμενων. Ταυτόχρονα εμπλέκονταν οργανικά σε πειρατικές δραστηριότητες και λαθρεμπόριο, ευνοούσαν οι κοντινές αποστάσεις μεταξύ των νησιών, όπως και το πλήθος απάνεμων μικρών κόλπων που χρησίμευαν ως φυσικά αγκυροβόλια και κρησφύγετα των πειρατικών ιστιοφόρων.
Η πειρατεία υπήρξε ο πυρήνας της οικονομίας σημαντικών νησιών, ήταν οικονομική διέξοδος που οδήγησε στον πλουτισμό στην πορεία μέσω των εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων. Το πειρατικό πλεούμενο αποτελούσε ιδιοκτησία μετόχων, ήταν το λεγόμενο σινάφι, οι οποίοι έβαζαν εταιρικό κεφάλαιο, την σιρμαγιά για τα έξοδα του πλοίου, πλήρωμα κλπ και μοίραζαν τα λάφυρα σε μερτικά.
Η διεθνής συγκυρία ευνοεί τους Έλληνες ναυτικούς. Με την συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή που έβαλε τέλος σε έναν από τους Ρωσοτουρκικούς πολέμους, οι Έλληνες καραβοκύρηδες αρμενίζουν χωρίς περιορισμούς υπό την ρωσική σημαία. Κατά την διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων,σπάνε τον αποκλεισμό των γαλλικών λιμανιών από τους Άγγλους μεταφέροντας προϊόντα. Η συσσώρευση κεφαλαίων συμβάλει στην ανάπτυξη μιας οικονομικής ελίτ, που σύντομα ελέγχει μεγάλο τμήμα της Αν. Μεσογείου. Δημιουργούνται σημαντικές οικογένειες πλοιοκτητών, μια αστική τάξη που θα παίξει σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση. Πολλά εμπορικά πλοία θα μετατραπούν σε πολεμικά και τα πληρώματα τους θα αποδείξουν τις αρετές τους, την πολεμική τους εμπειρία και τις ναυτικές ικανότητες τους σε όλη την διάρκεια της επαναστατικής περιόδου.
Περίπτωση στεριανής πειρατείας υπήρξαν οι Μανιάτες Κακοβούληδες, λόγω του ότι φορούσαν στο κεφάλι μια χύτρα(κακάβι).Κωπηλατώντας με τα καΐκια τους προσέγγιζαν τα εμπορικά ιστιοφόρα καθώς παρέμειναν στάσιμα λόγω της άπνοιας, και τα λεηλατούσαν, ακόμη τα παράσερναν στην στεριά με δόλο, ανάβοντας φωτιές. Κυρίως αιχμαλώτιζαν ανθρώπους τους οποίους πωλούσαν σκλάβους. Οι ξένοι περιηγητές ονόμαζαν το Οίτυλο μεγάλο Αλγέρι, συγκρίνοντάς το με το μεγαλύτερο δουλεμπορικό κέντρο στην Β. Αφρική.
Διαφορετική μορφή πειρατείας ήταν αυτή του κουρσέματος, οι Βρετανοί εχθροί και ανταγωνιστές των Γάλλων επιτρέπουν σε πειρατές να γίνουν κουρσάροι, να σηκώσουν αγγλική παντιέρα και να προσβάλουν πλοία γαλλικών συμφερόντων. Η ομόδοξος Ρωσία προτρέπει τους Έλληνες πειρατές να προσβάλουν τουρκικούς στόχους φέροντες την ρωσική σημαία στα πλοία τους. Αργότερα και οι ελληνικές κυβερνήσεις των επαναστατικών χρόνων εφοδιάζουν με καταδρομικά διπλώματα τα κουρσάρικα καράβια.
Οι κουρσάροι είναι θα λέγαμε κρατικοί πειρατές, έχουν δηλαδή την γραπτή έγκριση μιας κυβέρνησης να βλάψουν τα συμφέροντα ενός αντιπάλου κράτους με τη καταδρομή και το κούρσεμα. Εντούτοις συχνά οι εμπλεκόμενοι εναλλάσσονταν από την μία μορφή πειρατείας στην άλλη.
Πρώτος κυβερνήτης της χώρας με απόφαση της Γ΄ εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας ο Ιωάννης Καποδίστριας, πρώτη προσωρινή πρωτεύουσα η Αίγινα. Είναι τα επαναστατικά χρόνια με έξαρση της πειρατείας, που ο κυβερνήτης θα θέσει ως μια από τις προτεραιότητες, την πάταξή της, και η οποία πιθανότατα θα καθορίσει την πορεία του. Όπως εκτιμάται, πάνω από 1.500 πειρατικά καράβια αρμενίζουν στο Αιγαίο αυτή την περίοδο, με περισσότερους από 50.000 χιλ. ναύτες τσούρμο.
Η σύγκρουση του Καποδίστρια με τον μπέη της Μάνης Μαυρομιχάλη είχε να κάνει και με τις πειρατικές δραστηριότητές του σε ευρωπαϊκά καράβια.
Τη δική της θέση στην νεότερη ιστορία της πειρατείας στο Αιγαίο κατέχει η Γραμβούσα. Στην Δυτική άκρη της Κρήτης βρίσκονται δυο ακατοίκητες νησίδες, η Ήμερη και η Άγρια Γραμβούσα. Στο νησί της Ήμερης έχτισαν οι Βενετσιάνοι ένα κάστρο, το οποίο υπήρξε καταφύγιο πειρατών τα πρώτα επαναστατικά χρόνια, Κρητικών, αλλά και από την υπόλοιπη Ελλάδα,που κούρσευαν και λεηλατούσαν αδιακρίτως στης Γραμβούσας τα νερά, τουρκικά και ευρωπαϊκών εθνικοτήτων πλοία. Ήταν το πρώτο ελεύθερο Κρητικό έδαφος με σχολείο και εκκλησία, προστάτιδα των πειρατών που έφερε την ονομασία Παναγία η Κλεφτρίνα. Αργότερα, μια μοίρα Αγγλογαλλικού ναυτικού με σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης Καποδίστρια κατέλυσε το κάστρο δίνοντας τέλος στην πειρατεία.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ.
Τα πειρατικά του Αιγαίου απαντώνται με τις ονομασίες: Γαλέρες, Γαλιότες, Φούστες, Μπριγκαντίνια. Τα μεγάλα πολεμικά ιστιοφόρα με την γενική ονομασία Καράβια, συναντιόνται σαν Ξύλα και Μπαστιμέντια και τα εμπορικά πλοία με το όνομα Μπάρκα. Επίσης σαν Καΐκια ορίζονται τα μικρά ιστιοφόρα που ταξιδεύουν ανάμεσα στα νησιά σαν εμπορικά και μεταφορικά μέσα.
Ο τίτλος του κειμένου είναι ο πρώτος στίχος του ποιήματος Αρμίδα του ποιητή Νίκου Καββαδία.
ΠΗΓΕΣ.
Μπελαβίλας, Ν., (1993) Λιμάνια και οικισμοί στο Αιγαίο της πειρατείας, Διατριβή επί Διδακτορία, ΕΜΠ, τμ. Αρχιτεκτόνων.
Καριζώνη, Κ., (2009) Ο μονόφθαλμος και άλλες πειρατικές ιστορίες, Εκδ Καστανιώτη.
Σιμόπουλος , Κ., (2001), Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα (Α), Εκδ Στάχυ, Αθήνα.
Η ναυτιλία πριν το 1821, Εφ. Ελευθεροτυπία, Ιστορικά τ.171 6 Φεβρουαρίου 2003.
Πειρατές στο Αιγαίο, Εφ. Ελευθεροτυπία, Ιστορικά τ.290 16 Ιουνίου 2005.
Η πειρατεία στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης, Περιοδικό Ναυτική Ιστορία, τεύχος 6, Απριλ-Ιουν. 2006.
