«Κλιματική αλλαγή»: Περιβαλλοντικές, Οικονομικές, Κοινωνικές προεκτάσεις»*

1. Εισαγωγή.

Η γη είναι ένα περίπλοκο σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται. Το ίδιο ισχύει και για τους ζώντες οργανισμούς. Πριν από 180 εκατομμύρια χρόνια η γη συνίστατο από μια ήπειρο, την Παγγαία και μια θάλασσα που την περιέβαλλε, την Πανθάλασσα. Πριν από 125 εκατομμύρια χρόνια το μέσον της Παγγαίας άρχισε να ανοίγει, δίνοντας χώρο στη Θάλασσα της Τηθύος, και βαθμιαία σχηματίστηκαν οι σημερινές ήπειροι. Οι πρώτες μορφές ζωής είχαν ήδη εμφανιστεί πριν από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Η εξέλιξη της γης συνεχίζεται και σήμερα με την κίνηση των τεκτονικών πλακών. Η Μεσόγειος είναι ένα μικρό υπόλειμμα της Θάλασσας της Τηθύος. Η Καλιφόρνια κινείται βορειοδυτικά και αναμένεται σε 40 εκατομμύρια χρόνια να είναι νησί.

Η επιστήμη διαθέτει σήμερα μαθηματικούς και πειραματικούς τρόπους για την εκτίμηση του κλίματος στο απομακρυσμένο παρελθόν. Οι επιστήμονες, μεταξύ άλλων, παίρνουν δείγματα πάγου με φυλακισμένες φυσαλίδες αέρα άλλων εποχών, ίζημα από τον πυθμένα των ωκεανών, απολιθώματα και άλλα γεωλογικά ευρήματα και συνάγουν συμπεράσματα για το παλαιοκλίμα. Γνωρίζουμε έτσι ότι το κλίμα στην Παγγαία χαρακτηριζόταν από έντονους μουσώνες και ακραία καιρικά φαινόμενα. Η μέση θερμοκρασία τότε ήταν υψηλότερη κατά 5 βαθμούς κελσίου (5^οC) της σημερινής κατά μέσον όρο και οι ακραίες θερμοκρασίες 50^οC υπό σκιά ήταν συνηθισμένες τα καλοκαίρια.

Πριν από τον σχηματισμό της Παγγαίας υπήρχε μεγάλη ποικιλία οργανισμών στη γη. Οι δεινόσαυροι άρχισαν να εμφανίζονται πριν από 300 εκατομμύρια χρόνια. Με τον σχηματισμό της Παγγαίας μια μεγάλη εξαφάνιση των ειδών έλαβε χώρα, τα αίτια της οποίας δεν γνωρίζουμε. Τα ¾ των ειδών εξαφανίστηκαν.

Το κλίμα πριν από 100 εκατομμύρια χρόνια ήταν θερμότερο από το σημερινό λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας διοξειδίου του άνθρακα (CO₂) στην ατμόσφαιρα. Το  CO₂ είναι αέριο θερμοκηπίου. Επιτρέπει τη δίοδο της θερμικής ακτινοβολίας του ήλιου προς τη γη αλλά δεν επιτρέπει την αντίστροφη ακτινοβόληση από τη γη στο διάστημα. Η εισερχόμενη ακτινοβολία έχει μικρό μήκος κύματος και διέρχεται ενώ η εξερχόμενη έχει μεγάλο μήκος κύματος και παγιδεύεται στην ατμόσφαιρα όπως σε ένα θερμοκήπιο με τζάμια, εξ ου και το όνομα του φαινομένου.

Με τον ίδιο τρόπο δρουν και οι υδρατμοί και άλλα αέρια θερμοκηπίου όπως το μεθάνιο και το υποξείδιο του αζώτου. Το πιο σημαντικό όμως αέριο θερμοκηπίου είναι το CO₂ επειδή μπορεί να παραμείνει στην ατμόσφαιρα επί εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια. Το θερμό κλίμα πριν από 100 εκατομμύρια χρόνια οφείλετο στην  υψηλή περιεκτικότητα σε CO₂ στην ατμόσφαιρα, η οποία ήταν δεκαπλάσια της σημερινής. Αυτή η περιεκτικότητα πιθανώς να ήταν αποτέλεσμα της έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας, η οποία όμως κόπασε με τον σχηματισμό των σημερινών πλακών και το κλίμα άρχισε να ψύχεται και τεράστιες μάζες πάγου κάλυψαν τους δύο πόλους. Το κλίμα της γης παρουσιάζει έκτοτε ταλαντώσεις με μακρές περιόδους παγετώνων και μικρά θερμά διαλείμματα.

Οι ταλαντώσεις αυτές οφείλονται σε μεταβολές της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας λόγω τριών περιοδικών μεταβολών της κίνησης της γης. Η τροχιά του πλανήτη μας από περίπου κυκλική γίνεται ελλειπτική με περίοδο 100.000 ετών, η κλίση του άξονα περιστροφής μεταβάλλεται με περίοδο 40.000 ετών, και ο ίδιος ο άξονας παρουσιάζει μια άλλη περιοδική κίνηση διάρκειας 20.000 ετών.

Κατά τη διάρκεια των παγετώνων η Βορ. Αμερική και η Ευρώπη καλύφθηκαν από πάγο πάχους μεγαλύτερου των 3 χιλιομέτρων. Η μέση θερμοκρασία τότε ήταν 4-7^οC χαμηλότερη της σημερινής και η στάθμη της θάλασσας χαμηλότερη κατά 120 μέτρα. Παρεμπιπτόντως, ο πάγος που σήμερα καλύπτει την ξηρά, εφ’ όσον λιώσει, θα ανεβάσει την στάθμη της θάλασσας κατά 75 μέτρα.

Καθώς το κλίμα άρχισε να θερμαίνεται προ 18.000 ετών, μεγάλες αλλαγές συνετελέσθησαν στην επιφάνεια της γης. Η τήξη των πάγων στις πολικές περιοχές προκάλεσε την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Τα δάση των κεντρικών ΗΠΑ προωθήθηκαν προς τον Καναδά, ενώ οι λίμνες της Καλιφόρνιας και της Νεβάδας εξατμίστηκαν. Ισχυροί μουσώνες άρχισαν να σαρώνουν το Βόρειο Ημισφαίριο λόγω της αυξανόμενης θερμοκρασιακής διαφοράς ξηράς και θάλασσας. Προ 6.000 ετών η Β. Αφρική ήταν γεμάτη λίμνες ενώ η Β. Αμερική και η Κεντρική Ασία επλήττοντο από ξηρασία. Τον 12^ο αιώνα μΧ το κλίμα της Ευρώπης έγινε πολύ ψυχρό και αυτή η περίοδος ονομάστηκε Μικρή Εποχή των Πάγων. Στο ίδιο διάστημα στα νότια των σημερινών ΗΠΑ επικρατούσε έντονη ξηρασία. Η Μικρή Εποχή των Πάγων διήρκεσε μέχρι τον 18^ο αιώνα.

Τίθεται αυτόματα το ερώτημα γιατί ανησυχούμε για την σημερινή κλιματική αλλαγή με δεδομένο ότι το κλίμα παρουσιάζει έντονες φυσικές δυναμικές μεταβολές; Η απάντηση είναι ότι η άνοδος της θερμοκρασίας κατά 5^οC συνετελέσθη σε 18.000 χρόνια και τα έμβια είδη, μεταξύ τους και ο άνθρωπος, είχαν χρόνο να προσαρμοστούν. Η σημερινή κλιματική αλλαγή οφείλεται βασικά στις ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων θερμοκηπίου με πρώτο το CO₂, και συντελείται σε ελάχιστες δεκαετίες με ρυθμούς πρωτόγνωρους κατά 10 έως 50 φορές υψηλότερους των φυσικών. Πολλά είδη δεν θα προλάβουν να προσαρμοστούν και θα εξαφανιστούν, νησιωτικές και παράκτιες περιοχές θα βυθιστούν στο νερό, νέες επιδημίες ήδη εμφανίζονται, ακραία καιρικά φαινόμενα πλήττουν τη γεωργία, τους οικισμούς και τους ίδιους τους ανθρώπους με αυξανόμενη συχνότητα, η σκόνη της Αφρικής μας πνίγει όλο και συχνότερα, οι εποχές ανθοφορίας μετατοπίζονται βαθμιαία, οι εποχές αλλάζουν.

2. Το πρόβλημα

Είναι επιστημονική διαπίστωση ότι το κλίμα μεταβάλλεται λόγω ανθρωπογενών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Υπάρχει πλέον τεράστια βιβλιογραφία που αποδεικνύει την ύπαρξη και τη σοβαρότητα του προβλήματος όπως η τελευταία έκθεση του Intergovernmental Panel on Climate Change¹, η έκθεση του 2013 προς τον Πρόεδρο των ΗΠΑ², ή η έκθεση για το κοινό³. Τα κυριότερα αέρια θερμοκηπίου είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂), το μεθάνιο (CH₄), το υποξείδιο του αζώτου (N₂O), οι χλωροφθοράνθρακες (CFC’s), και το τροποσφαιρικό όζον (O₃). Το CO₂ όμως φέρει τη μεγαλύτερη ευθύνη της θέρμανσης και μεταβολής του κλίματος λόγω του ότι παραμένει στην ατμόσφαιρα για εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια και λόγω των τεράστιων ποσοτήτων που εκλύονται στην ατμόσφαιρα. Οι ποσότητες αυτές οφείλονται βασικά σε καύσεις ορυκτών καυσίμων, δηλαδή άνθρακα, πετρελαίου και φυσικού αερίου και κατά δεύτερο λόγο στην κοπή των δασών.

Ετησίως εκπέμπουμε περίπου 35 δισεκατομμύρια τόνους CO₂. Η περιεκτικότητα CO₂ στην ατμόσφαιρα είναι σήμερα 400 μέρη στο εκατομμύριο (ppm: parts per million), ενώ το 1900 ήταν 295 ppm. Το διοξείδιο του άνθρακα παγιδεύει την ηλιακή θερμότητα και δεν επιτρέπει την εκπομπή της πίσω στο διάστημα, θερμαίνοντας την ατμόσφαιρα. Έτσι δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός του ως αερίου θερμοκηπίου. Οι υδρατμοί (H₂O), είναι ισχυρά αέρια θερμοκηπίου, αλλά η δράση τους είναι βραχύβια επειδή κατακρημνίζονται και δημιουργούν ταχείες κλιματικές αναδράσεις. Αντίθετα το CO₂ έχει μακροβιότητα. Χωρίς αυτό ο πλανήτης θα ήταν μια παγωμένη σφαίρα στο διάστημα. Το σημερινό πρόβλημα έγκειται στο ότι οι ποσότητές του αυξάνονται εκθετικά σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα λίγων δεκαετιών με έντονες κλιματικές συνέπειες.

Τα μηρυκαστικά ζώα εκπέμπουν το 9% του συνολικού CO₂, το 37% του συνολικού μεθανίου, και το 65% του συνολικού υποξειδίου του αζώτου που επιβαρύνουν την ατμόσφαιρα, μέσω της παραγωγής και χρήσης λιπασμάτων αζώτου για την παραγωγή ζωοτροφών, των καυσίμων, της εκχέρσωσης για τη δημιουργία βοσκοτόπων, της ερημοποίησης των βοσκοτόπων λόγω υπερβόσκησης, της σφαγής και μεταφοράς, του μηρυκασμού, και της διάσπασης της κοπριάς. Στο σχήμα 1 απεικονίζονται οι συγκεντρώσεις CO₂ στην ατμόσφαιρα σε ppm συναρτήσει του χρόνου και η συνακόλουθη αύξηση της θερμοκρασίας. Παρατηρεί κανείς την ομοιότητα των δύο καμπυλών και την άμεση συσχέτισή τους. Ταυτόχρονα, από τη φυσική της ατμόσφαιρας γνωρίζουμε ότι αυτή η σύνδεση δεν είναι μόνο στατιστική αλλά και αιτιοκρατική. Το εκπεμπόμενο CO₂ αυξάνει τη θερμοκρασία του κλίματος.

 

Σχήμα 1. Συγκέντρωση CO₂ και συνακόλουθη αύξηση της θερμοκρασίας. Πηγές: Μέση θερμοκρασία από http://www.esrl.noaa.gov/psd/gcos_wgsp/Timeseries/Data/GLBTSSST.long.data. Συγκεντρώσεις CO₂ από http://cdiac.ornl.gov/ftp/trends/co2/siple2.0

Ο μαύρος άνθρακας ή καπνός συμβάλλει αρκετά στη θέρμανση του κλίματος με την παγίδευση θερμότητας. Το θετικό του είναι ότι μένει στην ατμόσφαιρα μόνο δύο εβδομάδες και επομένως, αν ελεγχθούν οι πηγές του, τα αποτελέσματα στο κλίμα θα είναι άμεσα. Ο μαύρος άνθρακας προέρχεται από την καύση λιβαδιών της Αφρικής και δασών της Ινδονησίας και της Βραζιλίας, από τις καύσεις των φορτηγών οχημάτων, των επιβατικών αυτοκινήτων, των τραίνων, των πλοίων, και των σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, από τους καυστήρες, τις σόμπες, τα τζάκια, και τις εστίες άνθρακα στην Κίνα και κοπριάς στην Ινδία. Παρεμπιπτόντως, η εισπνοή καπνού από εστίες προκάλεσε το πρόωρο θάνατο σε 1,7 εκατομμύρια ανθρώπους το 2012 στη Νοτιοανατολική Ασία, κατά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας⁴. Ο έλεγχος στις εστίες βιομάζας και στις μηχανές ντίζελ θα είχε άμεσα αποτελέσματα στο κλίμα και στην παγκόσμια υγεία.

Το 74% των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου οφείλονται στην παραγωγή ενέργειας, το 12,5% στη διάσπαση υποπροϊόντων της γεωργίας, το 10% στην καύση βιομάζας και την εκχέρσωση και το 3,5% στη διάσπαση στερεών αποβλήτων. Για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας το 2012 χρησιμοποιήθηκαν⁵ ορυκτά καύσιμα κατά 67%, πυρηνική ενέργεια κατά 11% και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) κατά 22%.

Η αύξηση του CO₂ στην ατμόσφαιρα συμβάλλει στη θέρμανση του κλίματος και ταυτόχρονα δημιουργεί πολλές θετικές αναδράσεις (φαύλους κύκλους στην καθομιλουμένη). Ο πάγος ανακλά το 90% της ενέργειας που προσπίπτει πάνω του. Με το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική και τη Γροιλανδία αυτή η ανάκλαση μειώνεται με συνέπεια την ταχύτερη άνοδο της θερμοκρασίας. Ταυτόχρονα, CO₂ παγιδευμένο κάτω από τους πάγους ελευθερώνεται επιδεινώνοντας το φαινόμενο. Τέλος η αύξηση της θερμοκρασίας συντελεί στην αύξηση των υδρατμών που επίσης παγιδεύουν θερμότητα.

Τα θερμότερα έτη από το 1880 ως σήμερα ήταν τα: 1998, 2002-2007, 2009, και 2010-2014 με το 2014 το θερμότερο όλων⁶. Στις 9 Ιουνίου του 2007 καταγράφηκε θερμοκρασία 48^οC στη Λαχώρη και στις 30 Ιουνίου του 2013 54^οC στην Κοιλάδα του Θανάτου στην Καλιφόρνια⁷. Στις 11 Ιουλίου του 2010 χιονοθύελλες χτύπησαν τις Άλπεις ενώ η Ισπανία κατέγραφε⁸ 44^οC. Το 2012 πλημμύρες στην Κοιλάδα του Βραχμαπούτρα, τη Βρετανία, την Ιρλανδία, τα Νησιά Φίτζι, τη Ρωσία και τη Ρουμανία κόστισαν τη ζωή σε εκατοντάδες άτομα. Στις αρχές του 2015 ισχυροί ανεμοστρόβιλοι χτύπησαν την Οκλαχόμα και το Ιλινόι. Ο κυκλώνας Παμ κατέστρεψε το 90% των κτισμάτων στο Βανουάτου. Πλημμύρες στη Χιλή κόστισαν 17 νεκρούς και 20 αγνοουμένους. Την ίδια στιγμή η μακροχρόνια ξηρασία στην Καλιφόρνια ανάγκασε τις αρχές να λάβουν δραστικά μέτρα για την αντιμετώπισή της, μεταξύ των οποίων η εγκατάλειψη του χλοοτάπητα στα σπίτια και έπεται συνέχεια.

Συνολικά η Κίνα, οι ΗΠΑ και η Ινδονησία είναι οι μεγαλύτεροι εκπομποί αερίων θερμοκηπίου. Η Ινδονησία, κυρίως λόγω της εκχέρσωσης των δασών για να δημιουργήσει καλλιεργήσιμη γη, της νόμιμης ή παράνομης υλοτομίας και της καύσης τύρφης. Η Ινδονησία εκπέμπει ετησίως⁹ 3 δισεκατομμύρια τόνους ισοδύναμου CO₂ (ισοδύναμο σημαίνει ότι τα αέρια θερμοκηπίου που εκπέμπονται δρουν ισοδύναμα όσο η αντίστοιχη ποσότητα CO₂). Η ετήσια αποψίλωση τροπικών δασών αντιστοιχεί στην έκταση της Ελλάδας και συμβάλλει με 6,5 δισεκατομμύρια τόνους ισοδύναμου CO₂. Τα βοοειδή και πρόβατα στη Νέα Ζηλανδία ευθύνονται για το 1/3 των εκεί εκπομπών μεθανίου⁹. Η ετήσια αύξηση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου παγκοσμίως μεταξύ 1980 και 1990 ήταν 1%. Ο ρυθμός αυτός αυξήθηκε μεταξύ 2000 και 2007 στο 3,5%.

Το 2004 ο Διεθνής Οργανισμός για την Ενέργεια προέβλεψε ότι η Κίνα θα ξεπεράσει τις ΗΠΑ σε εκπομπές  CO₂ το 2030. Αυτό συνέβη το 2006¹⁰! Από το 2006 τα πλοία μπορούν να πλεύσουν από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό για μερικές εβδομάδες το καλοκαίρι, μέσω ενός περάσματος στο Αρκτικό Ωκεανό που στο παρελθόν ήταν μόνιμα παγωμένος. Αν λιώσουν οι πάγοι της Γροιλανδίας, η στάθμη της θάλασσας θα ανέλθει κατά 6-7 μ. Αν προστεθούν και οι πάγοι της Δυτικής Ανταρκτικής, τότε η άνοδος θα αυξηθεί κατά 4-5 μ. Ο καλοκαιρινός αρκτικός πάγος πιθανώς θα εξαφανισθεί το 2037¹¹.

Η κλιματική αλλαγή έχει επέλθει. Ο ΟΗΕ έχει θέσει ως στόχο την συγκράτηση της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας στους 2^oC μέχρι το 2100 σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο το 1750 (η συγκέντρωση το 1750 εκτιμάται στα 280 ppm που είναι παραπλήσια αυτής του 1900). Ήδη βιώνουμε ακραία φαινόμενα όπως πλημμύρες, τυφώνες, ξηρασίες και καύσωνες με μόνο 0,85^oC αύξηση. Με δεδομένη την αδράνεια των κρατών να λάβουν δραστικά μέτρα απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, ο στόχος των 2^oC γίνεται όλο και πιο απίθανος. Ο πολιτισμός μας έχει ήδη εισέλθει σε μια περίοδο αβεβαιότητας για το μέλλον του.

3. Συνέπειες

Η σημερινή συγκέντρωση των 400 ppm CO₂ είναι πιθανώς η μεγαλύτερη των τελευταίων 15 εκατομμυρίων ετών¹². Το 50% του CO₂ παραμένει στην ατμόσφαιρα για εκατονταετίες, ενώ το 25% για χιλιετίες, συμβάλλοντας στην κλιματική αλλαγή. Η θέρμανση που οφείλεται σε παρελθούσες εκπομπές είναι μη αναστρέψιμη για τουλάχιστον 1000 έτη. Η τρέχουσες και οι μελλοντικές εκπομπές θα συντελέσουν στην οποιαδήποτε μελλοντική θέρμανση προκύψει. Αν και ο στόχος είναι να μην υπερβούμε τους 2°C πάνω από την προβιομηχανική περίοδο, είναι πλέον πολύ πιθανό να υπερβούμε αυτόν τον στόχο. Δοθείσας της παρούσας κατάστασης εκπομπών και της διεθνούς πολιτικής αδράνειας για τη λήψη μέτρων, η πιθανότητα να υπερβούμε τους 4°C το 2100 είναι 20%¹². Το ερώτημα είναι αν υπάρχει ακόμη χρόνος για να συγκρατήσουμε τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής σε ανεκτά επίπεδα. Η απάντηση είναι καταφατική. Οι παρούσες τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) μπορούν να ικανοποιήσουν όλες τις παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες και σε υψηλό επίπεδο ανάπτυξης. Απαιτούνται για τούτο γενναίες και άμεσες πολιτικές αποφάσεις, δηλαδή αποφάσεις που θα ληφθούν το αργότερο εντός πενταετίας. Οποιαδήποτε καθυστέρηση θα έχει δυσάρεστες συνέπειες στο άμεσο μέλλον, δηλαδή στη διάρκεια της ζωής των παιδιών και των εγγονών μας.

Αν δεν γίνει άμεσα ενεργειακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και η μέση θερμοκρασία του κλίματος ανέλθει κατά 4°C, οι συνέπειες στην κοινωνία θα είναι δραματικές. Η αύξηση της θερμοκρασίας στα ανώτερα πλάτη θα είναι πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με τους τροπικούς, αλλά οι συνέπειες στους τροπικούς θα είναι εντονότερες λόγω του πλούτου και της ευαισθησίας της βιοποικιλότητας εκεί. Οι φτωχοί του πλανήτη θα επηρεασθούν περισσότερο από τους πλουσίους¹². Η γεωργία και τα οικοσυστήματα στους τροπικούς θα επηρεασθούν αρνητικά από τις υψηλές θερμοκρασίες, τους κυκλώνες και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, η οποία θα είναι κατά 20% μεγαλύτερη του μέσου όρου λόγω βαρυτικών φαινομένων.

Το παρελθόν μπορεί να μας δώσει μια ιδέα του τι θα συμβεί όταν η μέση θερμοκρασία ανέλθει κατά 4°C. Κατά την τελευταία περίοδο των παγετώνων η μέση θερμοκρασία ήταν χαμηλότερη από σήμερα κατά 4–7°C και η στάθμη της θάλασσας επίσης χαμηλότερη κατά 120 μ. Με το πέρας της περιόδου εμφανίστηκε ο ανθρώπινος πολιτισμός. Όταν η μέση θερμοκρασία ήταν 2–3°C υψηλότερη, όπως αυτή προς την οποία οδεύει το κλίμα σήμερα, πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια κατά την Πλειόκαινο, η στάθμη της θάλασσας ήταν υψηλότερη¹³ κατά 25–35 μ.

Η έννοια της εθνικής ασφάλειας θα προσλάβει νέα διάσταση καθώς ή έλλειψη τροφής και νερού, οι επιδημίες και οι πανδημίες, και οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών θα λάβουν πρωτόγνωρες διαστάσεις. Η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ σε μια έκθεσή της¹⁴ συνδέει ευθέως την κλιματική αλλαγή με την κατάρρευση της κοινωνίας σε κάποιες περιοχές του πλανήτη. Τεράστιες πόλεις στα δέλτα της Ασίας και της Αφρικής θα δεχθούν την πίεση της ανόδου της θάλασσας και οι αριθμοί των περιβαλλοντικών προσφύγων θα ανέρχονται σε δεκάδες ή εκατοντάδες εκατομμύρια. Μαζικές μεταναστεύσεις πληθυσμών θα μπορούσαν να συνοδευτούν από βία. Άλλες περιοχές, όπως η Μέση Ανατολή και η Υποσαχάρια Αφρική, θα δεχθούν την πίεση της ξηρασίας. Δεν υπάρχει υποκατάστατο του πόσιμου νερού και η έλλειψή του θα προκαλέσει συγκρούσεις.

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τη δημόσια υγεία. Ήδη βιώνουμε κάποιες από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στην υγεία. Το 2003 ο ακραίος καύσωνας που έπληξε την Ευρώπη στοίχισε τη ζωή σε 35.000 άτομα. Δεν ξέρουμε τι συνέβη στο Κάιρο το 2004 όταν η θερμοκρασία έφτασε τους 51°C. Τα τσιμπούρια που μεταφέρουν τα βακτήρια που προκαλούν τη νόσο Lyme έχουν φθάσει ως τη Σουηδία λόγω ήπιων χειμώνων. Η ελονοσία εξαπλώνεται σε υψίπεδα της Κένυας μέσω του ανωφελούς κουνουπιού εκεί που προ 20ετίας δεν υπήρχε ελονοσία. Άλλες νόσοι που μεταφέρονται από φορείς (κουνούπια, τσιμπούρια, και άλλα) όπως ο δάγγειος πυρετός, ο πυρετός του Δυτικού Νείλου, η τουλαρεμία, και η πανώλης θα γίνουν συχνότερες. Οι αλλεργίες και το άσθμα θα ενταθούν λόγω παρατεταμένων περιόδων γύρης και λόγω αυξημένης υγρασίας και υψηλών θερμοκρασιών στις κατοικίες. Οι τραυματισμοί και οι θάνατοι από πλημμύρες θα αυξηθούν. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα μεταξύ 1980 και 2009 στοίχισαν τη ζωή σε 970.000 ανθρώπους και κόστισαν 2.136 δισεκατομμύρια δολάρια σε σταθερές τιμές του 2009¹⁵.

Η στάθμη της θάλασσας ανέρχεται λόγω διαστολής του θαλάσσιου νερού και λόγω αύξησης της μάζας της από τους πάγους της ξηράς που λιώνουν (η τήξη των θαλάσσιων παγόβουνων δεν μεταβάλλει τη στάθμη). Είδαμε τι συνέβη στο παρελθόν. Είναι πιθανό μέχρι το τέλος του 21^ου αιώνα πολλές παράκτιες περιοχές να βρεθούν κάτω από το νερό. Υγρότοποι θα χαθούν και πόλεις όπως τα Χανιά, το Ναύπλιο, και η Θεσσαλονίκη θα πλημμυρίσουν. Ο θερινός τουρισμός θα πληγεί με οικονομικές συνέπειες. Τα είδη θα οπισθοχωρήσουν με οικονομικές και οικολογικές συνέπειες που είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθούν. Μια πρόσφατη δημοσίευση¹⁶ αποτίμησε την ως τώρα τήξη των πάγων στην Ανταρκτική. Οι πάγοι της ξηράς περιβάλλονται από επιπλέοντες πάγους που συγκρατούν τη ροή των πρώτων προς τη θάλασσα. Οι περιβάλλοντες πάγοι της Δυτικής Ανταρκτικής υπέστησαν απώλειες της τάξης του 70% στην τελευταία δεκαετία. Τέτοιες απώλειες προκαλούν ανησυχία για επιτάχυνση της τήξης των πάγων. Στο σχήμα 2 απεικονίζεται η άνοδος της στάθμης της θάλασσας συναρτήσει του χρόνου. Η καμπύλη δίνει την απόκλιση της στάθμης του νερού από τη μέση στάθμη μεταξύ 1980 και 1999. Ο σημερινός ρυθμός ανόδου της θάλασσας είναι περίπου 3 mm ανά έτος και καθ’ όλες τις ενδείξεις θα αυξηθεί στο άμεσο μέλλον.

Σχήμα 2. Άνοδος της μέσης στάθμης της θάλασσας. Πηγή: Figure 13.27 in Church, JA, Clark, PU, Cazenave, A, Gregory, JM, Jevrejeva, S, Levermann, A, Merrifield, MA, Milne, GA, Nerem, RS, Nunn, PD,  Payne, AJ, Pfeffer, WT, Stammer, D & Unnikrishnan, AS 2013, Sea level change, In: Climate change 2013: The physical science basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Stocker, TF, Qin, D, Plattner, GK, Tignor, M, Allen, SK, Boschung, J, Nauels, A, Xia, Y, Bex, V & Midgley, PM (eds.)], Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.

Κάθε χρόνο ο πλανήτης υποφέρει από πυρκαγιές μεγάλης έκτασης που, αν και δεν μπορούν να αποδοθούν στην κλιματική αλλαγή κατ’ ιδίαν, κατά μέσον όρο έχουν αυξηθεί σε συχνότητα και ένταση λόγω της κλιματικής αλλαγής. Οι υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού του 2007 και οι ξηροί άνεμοι συνέβαλαν στην πυρπόληση της Ελλάδας. Κάηκαν τότε 2.700.000 στρέμματα, 65 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, και 4.000 έχασαν τα σπίτια τους. Πολλά εκατομμύρια τόνοι άνθρακα ελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα για να επιτείνουν το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Οι πυρκαγιές του 1998 στο Βόρνεο λόγω El Niño ελευθέρωσαν 9 δισεκατομμύρια τόνους CO₂. Το 31% των συνολικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου οφείλονται στη χρήση γης και στην αλλαγή χρήσεων γης, όπως συμβαίνει με την εκχέρσωση⁹.

Η γεωργία θα υποστεί πολλές αλλαγές λόγω έλλειψης νερού για την άρδευση αλλά και λόγω μεταβολής της απόδοσης των φυτών σε υψηλές θερμοκρασίες. Τα τρία βασικά συστατικά της διατροφής μας είναι το ρύζι, το καλαμπόκι, και το σιτάρι που έχουν προσαρμοστεί στο παρόν κλίμα. Η παραγωγή καλαμποκιού στην Υποσαχάρια Αφρική αναμένεται να μειωθεί κατά 22% μέχρι το μέσο του αιώνα¹⁷. Όλη η γεωργική παραγωγή της περιοχής αναμένεται να μειωθεί με αρνητικές συνέπειες στον αυξανόμενο πληθυσμό της.

Οι θάλασσες γίνονται πιο όξινες λόγω της διάλυσης του CO₂ στο νερό και της δημιουργίας ανθρακικού οξέος. Αυτό έχει ως συνέπεια τον θάνατο των κοραλλιών και το λεγόμενο ξέπλυμά τους. Τα ψάρια χάνουν ένα πλούσιο οικοσύστημα στο οποίο βρίσκουν κάλυψη και τροφή. Οι πληθυσμοί της μικρής γαρίδας της Ανταρκτικής ελαττώνονται και μαζί τους και οι πληθυσμοί των ειδών που εξαρτώνται από αυτήν για τη διατροφή τους. Όλη η τροφική αλυσίδα των ωκεανών έχει διαταραχθεί από την κλιματική αλλαγή. Αν προσθέσει κανείς την υπεραλίευση παίρνει μια εικόνα του μέλλοντος της αλιείας.

4. Οικονομικά ζητήματα

Οι ΗΠΑ και η Κίνα, οι χώρες με τη μεγαλύτερη συμμετοχή στις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, διστάζουν να λάβουν μέτρα για την κλιματική αλλαγή. Η αιτιολογία είναι ότι οι κυβερνήσεις και των δύο χωρών θεωρούν ότι το κόστος μιας συμφωνίας είναι μεγαλύτερο από το κέρδος¹⁸.   Και οι δύο χώρες όμως είχαν υπογράψει το Πρωτόκολλο του Μοντρεάλ που καταργούσε τις ουσίες που καταστρέφουν το στρατοσφαιρικό όζον. Αντίθετα, πολλές ευρωπαϊκές χώρες ήταν διστακτικές με το Πρωτόκολλο του Μοντρεάλ αλλά υπέγραψαν εύκολα το Πρωτόκολλο του Κιότο για το κλίμα. Οι λόγοι τέτοιας συμπεριφοράς είναι πολλαπλοί. Η Γερμανία μετά την ένωση είχε μικρές εκπομπές αερίων θερμοκηπίου λόγω της κακής οικονομίας της Ανατολικής Γερμανίας. Το Ηνωμένο Βασίλειο επίσης είχε μειώσει τις εκπομπές του επειδή επιδοτούσε την καύση φυσικού αερίου που έχει μικρότερες εκπομπές σε σχέση με το πετρέλαιο και τον άνθρακα. Άλλοι λόγοι σχετικοί με μια κλιματική συμφωνία είναι οι πιέσεις από τις εταιρείες πετρελαίου ή τους ψηφοφόρους.

Οι οικονομικές εκτιμήσεις των επιπτώσεων και του κόστους των μέτρων της κλιματικής αλλαγής είναι δύσκολη υπόθεση. Οι αβεβαιότητες είναι τεράστιες και η πρόβλεψη συχνά αυθαίρετη. Πρόκειται για κλασική περίπτωση όπου η αδυναμία πρόβλεψης και οι αξίες των εμπλεκομένων χειροτερεύουν το πρόβλημα. Τα συμπεράσματα εξαρτώνται από τις υποθέσεις διατύπωσης των μαθηματικών μοντέλων. Έτσι τα συμπεράσματα εκτείνονται σε όλο το φάσμα, από συντηρητικά έως επαναστατικά. Για παράδειγμα μια μελέτη¹⁹ υπολόγισε ότι άνοδος της θερμοκρασίας κατά 2,5°C θα ωφελούσε τη Ρωσία κατά 0,65% του ετήσιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ). Ο καύσωνας όμως του 2010 κόστισε στη χώρα το 25% της γεωργικής της παραγωγής και 10 εκατομμύρια στρέμματα καμένης γης ή ισοδύναμα 15 δισεκατομμύρια δολάρια που ήταν το 1% του ΑΕΠ της χώρας¹². Επί πλέον ο καύσωνας προκάλεσε τον θάνατο σε 55.000 ανθρώπους. Πρέπει να τονιστεί ότι είναι αδύνατο να αποδοθεί με βεβαιότητα 100% ένα ακραίο καιρικό φαινόμενο στη κλιματική αλλαγή, όπως δεν μπορεί να αποδώσει κανείς έναν καρκίνο του πνεύμονα καπνιστή στο κάπνισμα. Είναι όμως βέβαιο ότι η συχνότητα τέτοιων φαινομένων αυξάνεται με την κλιματική αλλαγή και κάποια από αυτά δεν θα συνέβαιναν αν η κλιματική αλλαγή ήταν απούσα.

Δύο συχνά μνημονευόμενα οικονομικά μοντέλα της κλιματικής αλλαγής είναι των Nordhaus²⁰ και Stern²¹. Τα αποτελέσματα και των δύο εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τον λεγόμενο συντελεστή έκπτωσης. Ο συντελεστής έκπτωσης μετράει το μελλοντικό βάρος που δίνουμε σε μια οικονομική δράση του παρόντος. Ένας υψηλός συντελεστής έκπτωσης δίνει μικρή αξία στις κλιματικές συνέπειες στις μέλλουσες γενεές. Είναι σαφές ότι η επιλογή του συντελεστή αντανακλά προσωπικές αξίες και όχι αντικειμενική επιστημονική μέθοδο. Η πρώτη μελέτη χρησιμοποίησε συντελεστή έκπτωσης 3% και συνέστησε ήπιες δράσεις για το κλίμα, ενώ η δεύτερη χρησιμοποίησε 1,5% και, όπως ήταν αναμενόμενο, συνέστησε δραστικά μέτρα.

Η μελέτη του Nordhaus υπολόγισε ότι το ετήσιο οικονομικό κόστος στις ΗΠΑ για αύξηση της μέσης θερμοκρασίας κατά 2,5°C είναι 28 δισεκατομμύρια δολάρια. Μια άλλη, πιο ρεαλιστική, του Hanemann²² εκτίμησε το ίδιο κόστος στο τετραπλάσιο, 113 δισεκατομμύρια δολάρια, και οι δύο μελέτες σε σταθερές τιμές του 1990. Η μελέτη του Stern εκτιμά ότι, αν δεν ληφθούν μέτρα, η κλιματική αλλαγή θα στοιχίζει ετησίως 5% του παγκοσμίου ΑΕΠ.

Οι μελέτες κόστους όμως έχουν και άλλα σοβαρά προβλήματα. Τα μοντέλα χρησιμοποιούν μέσες θερμοκρασίες και δεν υπολογίζουν τη διασπορά γύρω από τη μέση τιμή. Για παράδειγμα, μέση παγκόσμια άνοδος κατά 2°C αντιστοιχεί σε 2,3°C μέση θερμοκρασιακή άνοδο τον χειμώνα και 4,6°C το καλοκαίρι για την Καλιφόρνια¹². Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι η άνοδος στην Κεντρική Κοιλάδα της Καλιφόρνιας, που είναι σημαντική περιοχή γεωργικής παραγωγής, θα είναι 5°C. Την ώρα που γράφεται αυτό το κεφάλαιο και η μέση παγκόσμια άνοδος είναι 0,85°C, η Κεντρική Κοιλάδα βιώνει μια άνευ προηγουμένου ξηρασία και καλλιέργειες εγκαταλείπονται. Στους 5°C η κατάσταση θα είναι κατά πάσαν πιθανότητα καταστροφική για τη γεωργία.

Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι συντηρητικές εκτιμήσεις του οικονομικού κόστους είναι αυτές που συνήθως υποεκτιμούν τα οικονομικά μεγέθη της κλιματικής αλλαγής. Οι ασφαλέστερες εκτιμήσεις είναι αυτές που εκτιμούν τα κόστη εκ των υστέρων. Ο οργανισμός επανασφάλισης Munich Re έχει εκτιμήσει ότι οι φυσικές καταστροφές κόστισαν παγκόσμια το 2012 400 δισεκατομμύρια δολάρια²³.

Τον Ιανουάριο του 2013 η Αυστραλία επλήγη από παρατεταμένο καύσωνα που υποχρέωσε τη Μετεωρολογική Υπηρεσία να προσθέσει δύο ακόμη χρώματα, ροζ και ιώδες, στον χάρτη θερμοκρασιών για να καταγράψει τους 47,8°C. Η χώρα καιγόταν από πυρκαγιές επί εβδομάδες που σε κάποιες περιοχές τερματίστηκαν από τον τροπικό κυκλώνα Όσβαλντ. Η χώρα χτυπήθηκε ταυτόχρονα από καύσωνα και πυρκαγιές και μετά από πλημμύρες.

Τα οικονομικά μοντέλα αντιμετωπίζουν και ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα, αυτό της εκτίμησης των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσει κανείς σε χρήματα την αξία ενός οικοσυστήματος όπως των κοραλλιογενών υφάλων που καταστρέφονται ή τις συναισθηματικές συνέπειες της απώλειας της πατρίδας που βυθίζεται κάτω από τη θάλασσα, της αδυναμίας εργασίας στο ύπαιθρο λόγω υψηλών θερμοκρασιών, της πείνας, της δίψας ή της αρρώστιας.

Ειδικότερα, πολλά νεοκλασικά οικονομικά μοντέλα θεωρούνται ανεπαρκή. Ο Gowdy²⁴ έχει ασκήσει σοβαρή κριτική στο μοντέλο DICE²⁰ για τους εξής λόγους:

1. Η αξία του κλίματος θεωρείται ότι είναι μόνο οικονομική.
2. Οι άνθρωποι θεωρούνται επίσης οικονομικές οντότητες αγνοώντας την κοινωνική ή βιολογική τους υπόσταση. Η ευημερία τους μετρείται μόνο χρηματικά.
3. Όπως ήδη τονίστηκε, το μέλλον εκπίπτει με υποκειμενικό τρόπο.
4. Τα οικονομικά μοντέλα είναι στατικά, ενώ η πραγματικότητα που εξετάζουν είναι άκρως δυναμική.
5. Όπως στα περισσότερα νεοκλασικά οικονομικά μοντέλα, τα αγαθά θεωρούνται ότι έχουν αντικατάσταση. Για παράδειγμα το ξύλο για την κατασκευή πλοίων αντικαθίσταται από μέταλλο ή άλλα συνθετικά υλικά. Δεν υπάρχει όμως αντικατάσταση για ένα είδος που εξαφανίστηκε, το πόσιμο νερό ή το σταθερό κλίμα.

Πέραν τούτων, τα νεοκλασικά μοντέλα υποθέτουν ότι οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε πλήρη πληροφόρηση και δρουν ορθολογικά. Η πραγματικότητα είναι ακριβώς αντίθετη^25,26. Οι άνθρωποι δεν έχουν συνήθως πρόσβαση σε πλήρη πληροφόρηση και οι αποφάσεις τους υπαγορεύονται από πολύπλοκους ψυχολογικούς μηχανισμούς που σχετίζονται με την αίσθηση δικαίου και κοινωνικής ευθύνης, όχι μόνο με το στενό οικονομικό κέρδος. Κλασικό παράδειγμα είναι οι δωρητές αίματος που μειώνονται όταν υπάρχει χρηματική αμοιβή²⁷.

Τα οικονομικά μοντέλα αποτίμησης της κλιματικής αλλαγής, παρά τις αδυναμίες τους, μπορούν να δώσουν μια χονδρική εικόνα της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, χωρίς να δεχόμαστε τα συμπεράσματά τους κυριολεκτικά, παίρνουμε μια ιδέα για την τάξη μεγέθους των οικονομικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής.

Σε μια πρόσφατη δημοσίευση²⁸ χρησιμοποιήσαμε ένα οικονομικό μοντέλο με συντελεστή έκπτωσης 1,5% που δίνει μεγάλη βαρύτητα στο μέλλον και υπολογίσαμε το κόστος της κλιματικής αλλαγής αν αναληφθεί δράση και καταλήξουμε σε άνοδο 3°C. Το κόστος αυτό ανέρχεται έως το 2200 σε 590.000 δισεκατομμύρια δολάρια σε σταθερές τιμές του 2005 ή σε περίπου 3.200 δισεκατομμύρια κατ’ έτος. Το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι σε τιμές 2005 80.000 δισεκατομμύρια και επομένως το κόστος είναι το 4% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Αν δεν αναληφθεί δράση θα φθάσουμε περίπου τους 6°C με κόστος 850.000 δισεκατομμύρια δολάρια με κατ’ έτος κόστος 4.600 δισεκατομμύρια δολάρια ή το 6% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Αυτό το αποτέλεσμα είναι παραπλήσιο εκείνου του Stern. Βέβαια είναι πολύ πιθανό ότι με μέση άνοδο 6°C ο πολιτισμός μας δεν θα υπάρχει.

5. Κοινωνικές διαστάσεις

Με δεδομένη την πραγματικότητα της κλιματικής αλλαγής, προξενεί έκπληξη η διστακτικότητα των κυβερνήσεων να λάβουν μέτρα. Είδαμε ότι ακόμη και με στενά οικονομικούς όρους συμφέρει να λάβουμε άμεσα μέτρα. Οι άνθρωποι, σε αντίθεση με τη βασική υπόθεση των οικονομικών θεωριών, δεν είναι ορθολογικοί παράγοντες που αγνοούν υπάρχοντα κόστη και προχωρούν με λογικό τρόπο. Οι περισσότεροι θα χρησιμοποιήσουν το ακριβό νέο αυτοκίνητό τους που εκπέμπει πολύ CO₂, αντί να αγοράσουν ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο με πολύ λιγότερες εκπομπές.

Οι πλούσιες χώρες είναι οι πλέον διστακτικές στη λήψη μέτρων. Υπάρχει αρνητική συσχέτιση μεταξύ εισοδήματος και ανησυχίας για το κλίμα²⁹. Όσο πιο υψηλές είναι οι εκπομπές μιας χώρας σε CO₂ τόσο μικρότερη είναι η θέληση των πολιτών και της κυβέρνησης να λάβουν μέτρα. Οι ΗΠΑ και η Κίνα αντικατοπτρίζουν ακριβώς αυτή τη συμπεριφορά.

Είναι σύνηθες να συναρτούμε την ευημερία ενός λαού με το ΑΕΠ. Συχνά το αντίθετο συμβαίνει στην πραγματικότητα. Μεταξύ 1994 και 2005 η Κίνα ανέβασε το ΑΕΠ 2,5 φορές αλλά ο αριθμός πολιτών που δηλώνουν ότι η ζωή τους δεν τους ικανοποιεί ανέβηκε³⁰. Παρόμοια στην Ιαπωνία μεταξύ 1958 και 1987 το ΑΕΠ πενταπλασιάστηκε αλλά η ευτυχία τους, όπως καταγράφηκε σε δηλώσεις πολιτών, έμεινε η ίδια.

Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι η έλλειψη δράσης οφείλεται στην άγνοια. Εν τούτοις, καθώς η πληροφόρηση για την κλιματική αλλαγή αυξάνεται, ελαττώνεται η θέληση ανάληψης δράσης²⁹. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι οι τεράστιες διαστάσεις και η πολυπλοκότητα του προβλήματος που κάνoυν τα άτομα να απομακρύνονται από αυτό. Επανεστιάζουν την προσοχή τους σε άλλα προβλήματα της καθημερινότητας και προχωρούν. Απωθούν όλα τα απαισιόδοξα μηνύματα για την κλιματική αλλαγή και εστιάζονται στην οικογένειά τους, στους φίλους, σε ένα ποτό κοκ.

Ένα άλλο συνηθισμένο τρικ είναι η απομόνωσή τους από τη δυσάρεστη πληροφορία. Στη συνέχεια κατηγορούν τους άλλους για τα προβλήματα. Προβάλλουν στους άλλους τη δική τους συμπεριφορά και τη χτυπούν αλύπητα. Οι Νορβηγοί δικαιολογούν την εκμετάλλευση του πετρελαίου επειδή ανήκουν σε μια μικρή χώρα, ενώ οι Αμερικανοί για παράδειγμα ανήκουν σε μια τεράστια χώρα που προκαλεί πολύ μεγαλύτερη ζημιά. Προχωρούν όμως ένα σκαλοπάτι πάρα πέρα και διατείνονται ότι το δικό τους πετρέλαιο κάνει καλό στο περιβάλλον, αφού έχει λιγότερες εκπομπές ανά μονάδα θερμίδας σε σχέση μ’ εκείνο άλλων χωρών. Κλασική περίπτωση συλλογικής αυταπάτης για αυτοσυγχώρεση και αυτοσυγχαρητήρια.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει εξελιχθεί ώστε να αντιμετωπίζει άμεσους και ορατούς κινδύνους όπως είναι η επίθεση από ένα αρπακτικό ζώο και όχι μελλοντικούς κινδύνους που υποτίθεται ότι μπορούν να περιμένουν. Τα πράγματα μπορεί να είναι επικίνδυνα, αλλά αυτό συμβαίνει κάπου αλλού, σε κάποιο άλλο χρόνο. Πέραν τούτου, όταν ακούει κανείς συνεχώς ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα, όπως όταν διαβάζει αυτό το κεφάλαιο, τείνει να μουδιάζει και να γίνεται αδιάφορος.

Η κλίμακα του προβλήματος είναι άλλος σοβαρός παράγοντας αδράνειας. Έχω πολύ μικρές δυνατότητες σχετικά με όλο τον κόσμο, άρα δεν κάνω τίποτα. Ακόμη και αν εγώ περικόψω τις εκπομπές μου αερίων του θερμοκηπίου, τίποτα δεν πρόκειται ν’ αλλάξει. Αν όμως λάβω μέτρα θα έχω ένα αίσθημα αδικίας γιατί ο γείτονάς μου δεν πρόκειται ν’ αλλάξει τη συμπεριφορά του. Βέβαια κανείς δεν συζητάει τη λήψη μέτρων αν τυχαίνει να έχει οικονομικά συμφέροντα με τις εταιρείες πετρελαίου.

Τέλος η κλιματική αδράνεια σχετίζεται με το πρόβλημα του παρισταμένου. Άτομα που παρακολουθούν κάποιο ατύχημα ή ένα βίαιο καυγά δεν σπεύδουν να βοηθήσουν τα θύματα³¹. Όσο περισσότεροι είναι οι παριστάμενοι τόσο λιγότερο πιθανό είναι κάποιος να βοηθήσει. Οι παριστάμενοι αναρωτιούνται αν πράγματι πρόκειται για κάτι επείγον ή αν κάποιος άλλος θα αναλάβει δράση. Παρόμοια, σχετικά με το κλίμα, οι άνθρωποι πείθουν τους εαυτούς τους ότι είναι αδύναμοι και περιμένουν τους άλλους να αναλάβουν δράση. Η αυταπάτη της αδυναμίας συνδυάζεται με την αυταπάτη ότι οι άλλοι προκαλούν το πρόβλημα, ενώ η αλήθεια είναι ότι όλοι συμβάλλουμε σε αυτό με την προσωπική μας κατανάλωση.

Είναι σαφές ότι η κλιματική δράση δεν είναι ζήτημα επιστημονικής πληροφόρησης αλλά ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε μία πρόσφατη δημοσίευση³²  διαπιστώσαμε ότι στην Ελλάδα το κοινό δεν είναι καλά πληροφορημένο για την κλιματική αλλαγή. Επί πλέον οι άνθρωποι συνήθως δεν δρουν ορθολογικά. Όταν ρωτήσαμε αν θα δέχονταν να συμβάλουν με 500 ευρώ για τη διάσωση του κλίματος, 43% απάντησαν θετικά. Όταν όμως ρωτήσαμε αν θα δέχονταν έναν ετήσιο φόρο 3% διαρκώς, 82% απάντησαν θετικά αν και ένας τέτοιος φόρος θα τους στοίχιζε μακροχρόνια περισσότερο. Οι άμεσοι κίνδυνοι όπως η οικονομική κρίση βαραίνουν πολύ στις αποφάσεις. Τέλος ο τρόπος διατύπωσης της πληροφορίας παίζει σημαντικό ρόλο. Όταν ρωτήσαμε αν θα ήθελαν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μέσω φορολογίας, σε μια περίπτωση δηλώσαμε ότι η πιθανότητα επιτυχίας είναι 80% και σε άλλη ότι η πιθανότητα αποτυχίας είναι 20%. Αν και οι δύο διατυπώσεις είναι ταυτόσημες, η πρώτη διατύπωση έλαβε 82%, ενώ η δεύτερη 66% καταφατικές απαντήσεις.

Η επιτυχία μιας εκστρατείας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής εξαρτάται άμεσα από τον βαθμό πληροφόρησης των πολιτών. Ο τρόπος πληροφόρησης καθορίζει τις αντιδράσεις τους. Το γεγονός είναι ότι η κλιματική αλλαγή συντελείται και όλοι καλούμαστε να λάβουμε άμεσα μέτρα αν δεν θέλουμε τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας να κληρονομήσουν έναν αφιλόξενο πλανήτη.

Ο χρόνος εξαντλείται. Αν θέλουμε να συγκρατήσουμε την άνοδο της θερμοκρασίας σε 2°C, πρέπει να δράσουμε άμεσα. Από προσομοιώσεις κλιματικών μοντέλων που πραγματοποιήσαμε^32,33, καταφαίνεται ότι αν η δραστική και συστηματική μείωση των εκπομπών αρχίσει το 2020 θα σταθεροποιήσει το κλίμα σε μόλις 23 χρόνια. Αν η δράση αναληφθεί το 2030, τότε μας απομένουν μόνο 7 χρόνια για τη σταθεροποίηση στους 2°C. Ουσιαστικά, σε αυτή την περίπτωση έχουμε απωλέσει τον στόχο και βαδίζουμε προς μεγαλύτερη και καταστροφικότερη θερμοκρασιακή αύξηση. Οι πιθανές τροχιές μείωσης των ανθρωπογενών εκπομπών φαίνεται στο σχήμα 3. Στο σχήμα δίνονται οι εκπομπές σε άνθρακα οι οποίες εύκολα μετατρέπονται σε ισοδύναμο CO₂ με την αναλογία που προκύπτει από τα μοριακά βάρη: 1 τόνος άνθρακα = 3,67 τόνοι CO₂.

 

Σχήμα 3. Πιθανές τροχιές μείωσης εκπομπών άνθρακα

6. Τελευταίες εξελίξεις

Η έρευνα για την κλιματική αλλαγή είναι εκτεταμένη και κάθε ημέρα κάτι καινούργιο και συνήθως επιβαρυντικό ανακοινώνεται. Τον Απρίλιο του 2016 δημοσιεύθηκε ένα άρθρο³⁴ το οποίο αναθεωρεί την ευαισθησία του κλίματος. Ευαισθησία του κλίματος είναι η θερμοκρασιακή άνοδος όταν διπλασιάζεται η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε  CO₂. Έως τώρα εθεωρείτο ότι αυτή η άνοδος κυμαίνεται από 2 έως 4,6^oC. Η νέα αναθεωρημένη έρευνα έδειξε ευαισθησία κατά 1,3^oC μεγαλύτερη. Ήδη αυξάνουμε ραγδαία την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε  CO₂. Αν ο διπλασιασμός σε σχέση με το έτος 1900 συντελεστεί και η θερμοκρασία ανέλθει κατά 5^oC αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί καταστροφικό για τον πολιτισμό μας.

Φράσεις όπως «καταστροφή» ή «καταστροφικός» δεν συνηθίζονται στην επιστημονική βιβλιογραφία. Τα πράγματα όμως αλλάζουν όταν πρόκειται για την κλιματική αλλαγή. Σε άλλη δημοσίευση στο έγκριτο περιοδικό Science³⁵ πάλι τον Απρίλιο του 2016 γίνεται αναφορά στις κλιματικές αλλαγές στον πλανήτη πριν από 55,9 εκατομμύρια έτη. Τότε μια τεράστια ποσότητα CO₂ ελευθερώθηκε βαθμιαία στην ατμόσφαιρα, πιθανώς από πετρώματα που περιείχαν άνθρακα κατά την έντονη τεκτονική δραστηριότητα της γης. Η απελευθέρωση αυτή έγινε με ρυθμούς βραδύτερους των σημερινών και πολλά οικοσυστήματα είχαν τον χρόνο να προσαρμοστούν. Εν τούτοις, μεγάλης κλίμακας οικολογικές αλλαγές έλαβαν χώρα: ελάττωση του μεγέθους των μεγάλων ζώων, μεγάλες εξαφανίσεις ή μεταναστεύσεις ειδών, μειωμένη περιεκτικότητα οξυγόνου σε πολλές περιοχές, απελευθέρωση του τοξικού υδροθείου τοπικά, υψηλές θερμοκρασίες, αυξημένες επιθέσεις και βλάβες στα φύλλα από έντομα, απώλεια γονιμότητας του εδάφους, αυξημένη διάβρωση του εδάφους, απότομες βροχοπτώσεις και ξηρασίες και άλλα. Το άρθρο καταλήγει επί λέξει: «Είναι σαφές ότι η μεγάλη απελευθέρωση  CO₂ αυτή την περίοδο μετέβαλε την κατάσταση της ξηράς και των ωκεανών για περισσότερα από 100.000 έτη και αυτό μπορεί να θεωρηθεί καταστροφικό από πολλούς σήμερα. Η ιστορία εκείνης της εποχής δείχνει ότι οι αποφάσεις μας θα έχουν τεράστιες και μακροχρόνιες συνέπειες.»

Ας δούμε τις τελευταίες αποφάσεις μας για το κλίμα. Στις 12 Δεκεμβρίου του 2015 στο Παρίσι έκλεισε η λεγόμενη Σύνοδος του Παρισιού με μια διεθνή συμφωνία για το κλίμα. Το κείμενο που υπέγραψαν 195 κράτη έχει τη δομή νομικού εγγράφου. Η συμφωνία μιλάει για συγκράτηση της θερμοκρασιακής αύξησης στους 1,5 έως 2^oC. Η βάση της συμφωνίας επαφίεται στην καλή θέληση των χωρών. Τίποτα το ουσιαστικό δηλαδή δεσμευτικό δεν υπεγράφη. Οι κυβερνήσεις θα υποβάλλουν κάθε 5 έτη κάποιο σχέδιο κλιματικής δράσης, αρχίζοντας από το 2020, όποιο είναι αυτό. Μια συνήθης φράση της συμφωνίας είναι «τα κράτη παροτρύνονται» προς κάποια κατεύθυνση. Ούτως ή άλλως η συμφωνία πρέπει να κυρωθεί  από 55 κράτη που εκπέμπουν τουλάχιστον 55% του   CO₂. Το κείμενο γράφτηκε με τρόπο που θα μπορούσε να γίνει αποδεκτό από όλα τα κράτη. Χώρες όπως η Πολωνία θέλουν να συνεχίσουν να καίνε τον άνθρακα. Η τελική συμφωνία χαιρετίστηκε ως μεγάλο επίτευγμα αλλά δεν είναι απίθανο με τη συμφωνία και τα κατ’ ιδίαν σχέδια ανάπτυξης των κρατών που την υπέγραψαν το 2100 η μέση θερμοκρασία να ανέλθει³⁶ κατά 3,5^oC. Η μυωπική όραση των κρατών είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθεί.

7. Μέτρα

Το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι αν οι ΑΠΕ επαρκούν για να καλύψουν τις ενεργειακές μας ανάγκες. Η απάντηση είναι με έμφαση καταφατική. Ο MacKay³⁷ του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ έχει πραγματοποιήσει μια λεπτομερή και πειστική επιστημονική ανάλυση πάνω σ’ αυτό το ζήτημα. Η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα μπορεί να επιτευχθεί με συνδυασμό χρήσης ΑΠΕ, υιοθέτηση εναλλακτικών τρόπων κυκλοφορίας όπως τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, εξοικονόμηση ενέργειας με παθητική ηλιακή σχεδίαση σπιτιών, κοστολόγηση ενέργειας, εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας ηλιακών συστημάτων στις ερήμους ή μικρών στις κατοικίες και άλλα. Ο μέσος όρος ημερήσιας κατά κεφαλήν κατανάλωσης ενέργειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 125 kWh. Ενέργεια 1 kwh ισοδυναμεί με την ενέργεια ενός εργάτη την ημέρα. Ένας χορτοφάγος καταναλώνει ημερησίως 3 kwh σε ισοδύναμη ενέργεια και ένας κρεατοφάγος που τρώει κρέας, αυγά, και γαλακτοκομικά καταναλώνει 12 kwh ημερησίως που κυρίως προέρχονται από ορυκτά καύσιμα.

Οι ΑΠΕ μπορούν να εγγυηθούν τις 125 kWh ημερησίως για όλους τους κατοίκους της γης. Η τεχνολογία υπάρχει. Απαιτούνται οι γενναίες πολιτικές αποφάσεις προς τούτο.

Πρώτα πρέπει να εγκαταλειφθούν οι μακροχρόνιες επενδύσεις σε ορυκτά καύσιμα. Είναι ενδεικτικό της έλλειψης πολιτικής διορατικότητας και τόλμης το ότι πολλές χώρες έχουν αποδυθεί σε μια φρενήρη κούρσα εξεύρεσης πετρελαίου και φυσικού αερίου, όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία, το Ισραήλ, η Ελλάδα, και η Κύπρος. Οι χώρες αυτές επενδύουν τεράστια ποσά για να βλάψουν το παγκόσμιο κλίμα μη αναστρέψιμα στο άμεσο μέλλον. Τον Μάρτιο του 2013 η Ελληνική Κυβέρνηση υπέγραψε σύμβαση 1,4 δισεκατομμυρίων ευρώ για τη δημιουργία ενός μεγάλου λιγνιτικού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής ισχύος 660 MW, ο οποίος θα έχει μέση διάρκεια ζωής τουλάχιστον 50 ετών. Η ειρωνεία είναι ότι μέρος των χρημάτων θα δοθούν από τη Γερμανία, μια χώρα που υπερηφανεύεται ότι σύντομα το 40% της ενέργειάς της θα είναι από ΑΠΕ. Ο τερατώδης σταθμός έχει χαρακτηρισθεί από τους ειδικούς ως φιλικός στο περιβάλλον επειδή θα έχει μικρότερες εκπομπές αερίων σε σχέση με τους υπάρχοντες απαρχαιωμένους σταθμούς. Είναι σαν ένας ηπατολόγος να χαρακτηρίζει το βερμούτ φιλικό στο συκώτι σε ασθενείς με κίρρωση επειδή περιέχει λιγότερο οινόπνευμα από το ουίσκι.

Δύο δράσεις υπάρχουν για την κλιματική αλλαγή: προσαρμογή και μείωση εκπομπών.

Ι. Προσαρμογή

Πολλά μπορούν να γίνουν στον τομέα αυτό, μερικά από τα οποία ήδη εφαρμόζονται σε κάποια σημεία του κόσμου. Ενδεικτικά:

• Στροφή σε καλλιέργειες κατάλληλες για θερμά κλίματα.
• Μεταφορά της βιομηχανίας στο εσωτερικό για αποφυγή της έκθεσής της στα ανερχόμενα νερά.
• Προστασία σημαντικών ακτών από τη διάβρωση.
• Προστασία βιοποικιλότητας, υγροτόπων, ποταμών, λιμνών.
• Έλεγχος υδατικών πόρων, επαναχρησιμοποίηση – ανακύκλωση νερού.

ΙΙ. Μείωση εκπομπών             

Η μείωση των εκπομπών μπορεί να επιτευχθεί με συντονισμένες κυβερνητικές δράσεις μεγάλης κλίμακας και με ατομικά μέτρα των πολιτών.

Α. Κυβερνητικά μέτρα

Για να έχουν όλοι οι κάτοικοι της γης τη μέση ενεργειακή κατανάλωση των Ευρωπαίων μόνο από ηλιακά συστήματα απαιτούνται 2 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα επιφάνειας. Αυτή η επιφάνεια μπορεί να βρεθεί στις ερήμους. Μικρής κλίμακας φωτοβολταϊκά μπορούν πλέον να εγκαθίστανται οικονομικά στα σπίτια. Πάρα κάτω σκιαγραφούνται συγκεκριμένα μέτρα που μια κυβέρνηση μπορεί να πάρει με οικονομικό όφελος.

• Υποχρεωτική εγκατάσταση συλλογής CO₂ σε σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής.
• Φορολογία CO₂.
• Φωτοβολταϊκά. Τα φωτοβολταϊκά έχουν μέση ζωή 20 ετών και παράγουν 7 φορές την ενέργεια που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή τους.
• Ανεμογεννήτριες. Αυτές έχουν επίσης μέση ζωή 20 ετών και παράγουν 80 φορές την ενέργεια κατασκευής τους.
• Υποχρεωτική εισαγωγή ηλεκτρικών αυτοκινήτων.
• Υποχρεωτική χρήση ηλιοθέρμων.

Δυστυχώς υπάρχει συχνά αντίδραση στην εγκατάσταση ανεμογεννητριών, ακόμη και από ακτιβιστές-οικολόγους, επειδή σκοτώνουν πουλιά, είναι άσχημες αισθητικά, και θορυβώδεις. Στη Δανία οι ανεμογεννήτριες σκοτώνουν ετησίως 30.000 πουλιά, στη Βρετανία οι γάτες 55.000.000, και στην Ελλάδα οι κυνηγοί 2.500.000. Πράγματι υπάρχει κίνδυνος για τα πουλιά ο οποίος πρέπει να αντιμετωπισθεί, αλλά με την κλιματική αλλαγή ο κίνδυνος για τα πουλιά είναι πολλαπλάσιος. Παρόμοια επιχειρήματα αισθητικής ακούγονται και για τα φωτοβολταϊκά. Είναι περίεργο να έχει κανείς τέτοιες ευαισθησίες και ταυτόχρονα να προτιμά τα ορυκτά καύσιμα που μεταβάλλουν το κλίμα μη αναστρέψιμα, συχνά εκπέμπουν ραδιενέργεια μεγαλύτερη των πυρηνικών σταθμών, καθώς και υδράργυρο και άλλους ρυπαντές.

Β. Ατομικά μέτρα

Χρησιμοποιείτε:

1. Μικρά ή υβριδικά ή ηλεκτρικά αυτοκίνητα
2. Ηλιακούς συλλέκτες
3. Οικονομικές συσκευές
4. Οικονομικούς λαμπτήρες
5. Δημόσια μέσα μεταφοράς.

• Μονώσετε τα σπίτια.
• Μειώστε την κατανάλωση κρέατος.
• Πιέστε τους πολιτικούς για τη λήψη μέτρων.
• Αγοράζετε τοπικά προϊόντα επειδή δεν ταξιδεύουν σε μεγάλες αποστάσεις και τα χρήματα μένουν στον τόπο.
• Χρησιμοποιείτε αντλίες θερμότητας που είναι 4 φορές πιο αποδοτικές από τις ηλεκτρικές θερμάστρες.
• Χαμηλώστε τον θερμοστάτη τον χειμώνα στους 15-17 βαθμούς και φορέστε ένα πουλόβερ.
• Ανεβάστε τον θερμοστάτη στους 28 βαθμούς το καλοκαίρι και βγάλτε το πουλόβερ.
• Σταματήστε την υπερβολική χρήση ύλης, υλικών συσκευασίας, διαρκώς μοντέρνων συσκευών κοκ.
• Οδηγείτε λιγότερο και ηπιότερα χωρίς απότομες επιταχύνσεις και επιβραδύνσεις.
• Πετάτε λιγότερο.

Η κλιματική αλλαγή ήδη συντελείται και θα ενταθεί στο άμεσο μέλλον. Οποιαδήποτε καθυστέρηση στη λήψη μέτρων μετράει εις βάρος του κλίματος και των απογόνων μας καθώς ο στόχος της ανόδου κατά 2°C θα απομακρύνεται και σε λίγα χρόνια θα είναι ανέφικτος. Η επιστημονική πληροφορία υπάρχει και η τεχνολογία είναι σε θέση να αντικαταστήσει πλήρως τα ορυκτά καύσιμα. Αυτό που απαιτείται είναι άμεση πολιτική παρέμβαση. Για να συμβεί αυτό χρειάζονται ισχυρές κυβερνήσεις και πληροφορημένοι πολίτες που θα τις ωθήσουν στον δρόμο της δράσης αλλά και οι ίδιοι θα λάβουν προσωπικά μέτρα. Η εναλλακτική πορεία είναι να περάσουμε στην ιστορία ως οι μωροί που κατέστρεψαν το μέλλον των απογόνων τους.

Βιβλιογραφία-Σημειώσεις

1. IPCC Fifth Assessment Report, 2014, available at http://www.ipcc.ch/report/ar5.
2. Executive Office of the President, President’s Council of Advisors on Science and Technology, Climate Change, Washington, DC: The Whitehouse, March 2013, available at http://www.whitehouse.gov/administration/eop/ostp/pcast.
3. National Academy of Sciences and the Royal Society, Climate change: Evidence and causes, Washington, DC: The National Academies Press, 2014, available at http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=18730.
4. WHO 2014, available at www.who.int/features/2014/clean-energy/en.
5. US Energy Information Administration, International energy statistics, 2014available at www.eia.gov/tools/faqs/faq.cfm?id=527&=1.
6. NOAA, 2015, available at http://www.ncdc.noaa.gov/sotc/summary-info/global/2014/12.
7. Wikipedia, Death Valley, available at http://en.wikipedia.org/wiki/Death_Valley.
8. Wikipedia, Northern Hemisphere heat waves, available at http://en.wikipedia.org/wiki/2010_Northern_Hemisphere_summer_heat_wave
9. S. J. Scherr and S. Sthapit, Mitigating climate change through food and land use, Worldwatch Report 179, Worldwatch Institute, Washington, D.C., 2009.
10. Worldwatch Institute, 2009 State of the World, Norton, New York, 2009.
11. R. A. Kerr, Arctic summer sea ice could vanish soon but not suddenly, Science, Vol. 323, p. 1655, 2009.
12. World Bank, Turn down the heat: Why a 4°C warmer world must be avoided, Washington, D.C., November 2012.
13. I. Allison, N. L. Bindoff, R. A. Bindschandler, P. M. Cox, M. H. England, J. E. Francis, N. Gruber, A. M. Haywood, D. J. Karoly, G. Kaser, C. Le Quéré, T. M. Lenton, M. E. Mann, B. I. McNeil, A. J. Pitman, S. Rahmstorf, E. Rignot, H. J. Schellnhuber, S. H. Schneider, S. C. Sherwood, RCJ Somerville, K. Steffen, E. J. Steig, M. Visbeck, and A. J. Weaver, The Copenhagen diagnosis: Updating the world on the latest climate science, Sydney: University of New South Wales Climate Change Research Center, 2009.
14. J. D. Steinbruner, P. C. Stern, and J. L. Husbands, eds., Climate and social stress: Implications for security analysis, National Academies Press, Washington D.C., 2012.
15. P. Löw, Losses from natural disasters decline in 2009, Vital Signs 2011, Worldwatch Institute, Washington DC, pp. 47-50, 2011.
16. F. S. Paolo, H. A. Fricker, and L. Padman, Volume loss from Antarctic ice shelves is accelerating, Science, Vol. 348, pp. 327-331, 2015.
17. W. Schlenker, and D. B. Lobell, Robust negative impacts of climate change on African agriculture, Environmental Research Letters, Vol. 5, pp. 1-8, 2010.
18. C. R. Sunstein, Montreal vs Kyoto: A tale of two protocols, University of Chicago Law & Economics, Olin Working Paper No.302, 2006, available at http://www.law.uchicago.edu/files/files/302.pdf.
19. D. G. Baird, and E. R. Morrison, Serial entrepreneurs and small business bankruptcies, University of Chicago Law & Economics, Olin Working Paper No. 236, 2005, available at http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.660301.
20. W. D. Nordhaus, Managing the global commons: The economics of climate change, Cambridge, MA: MIT Press, Cambridge, 1994.
21. N. Stern, The economics of climate change: The Stern Review, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2007.
22. M. Hanemann, What is the economic cost of climate change? In: S. H. Schneider, A. Rosencranz, M. D. Mastrandea, and K. K. Duriseti (eds), Climate Change Science and Policy, Island Press Press: Washington DC, pp. 185–193, 2010.
23. ABC News, Reinsurer estimates 2012’s disasters cost $160b, January 4, 2013, available at www.abc.net.au/news/2013-01-04/reinsurer-estimates-2012s-disasters-cost-160b/4452288 .
24. J. M. Gowdy, Behavioral economics, neuroeconomics, and climate policy, Baseline review for the Garrison Institute Initiative on Climate Change Leadership, draft, February 20, 2010.
25. J. M. Gowdy, Behavioral economics and climate policy, Journal of Economic Behavior and Organization, Vol. 68, pp. 632–644, 2008.
26. D. Kahneman, and A. Tversky, Prospect theory: An analysis under risk, Econometrica, Vol. 47, pp. 263–291, 1979.
27. A. M. Buyx, Blood donation, payment, and non-cash incentives: classical questions drawing renewed interest, Transfusion Medicine and Hemotherapy, Vol. 36, pp. 329–339, 2009.
28. F. D. Kanellos, E. Grigoroudis, C. Hope, V. S. Kouikoglou, and Y. A. Phillis,  Optimal GHG emissions abatement and aggregate economic damages of global warming, IEEE Systems J, to appear 2016.
29. K. M. Norgaard, Climate denial: Emotion, psychology, culture and political economy, in “The Oxford Handbook on Climate Change and Society,” Dryzek JS et al. (eds), pp. 399–413, 2011.
30. D. Kahneman, and A. B. Krueger, Developments in the measurement of subjective well-being, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 20, pp. 3–24, 2006.
31. J. M. Darley, and B. Latané, Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 8, pp. 377–385, 1968.
32. Y. A. Phillis, A. M. Madni, E. Grigoroudis, F. Kanellos, V. S. Kouikoglou, and S. Papaefthymiou, Why climate action is urgent, The Bridge, US National Academy of Engineering, Vol. 44, pp. 30-37, 2014.
33. E. Grigoroudis, F. D. Kanellos, V. S. Kouikoglou, and Y. A. Phillis, Optimal abatement policies and related behavioral aspects of climate change, Environmental Development, Vol. 19, pp. 10-22, 2016.
34. I. Tan, T. Storelvmo, and M. D. Zelinka, Observational constraints on  mixed-phase clouds imply higher climate sensitivity, Science, Vol. 352, pp. 324-327, 8 April 2016.
35. R. Alley, A heated mirror for future climate, Science, Vol. 352, pp.151-152, 8 April 2016.
36. W. Cornwall, Inside the Paris climate deal, Science, Vol. 350, p. 1451, 18 December 2015.
37. DJC MacKay, Sustainable energy without the hot air, Cambridge, UK UIT 2009.

*Βασικά σημεία της εισήγησης του στην Ημερίδα του «ΜΑΧΩΜΕ» για την «Κλιματική Αλλαγή» στις 16.4.2019.

**Ο Φίλης Ιωάννης είναι πρώην Πρύτανης Πολυτεχνείου Κρήτης,