9+1 λόγοι ενάντια στην ιδιωτικοποίηση του νερού

Στις 10/05 εκδικάζεται στο ΣτΕ η προσφυγή των εργαζόμενων της ΕΥΔΑΠ για την ακύρωση του διαγωνισμού παραχώρησης σε ιδιωτικές εταιρείες μέσω ΣΔΙΤ της λειτουργίας και της συντήρησης του Εξωτερικού Υδροδοτικού Συστήματος (ΕΥΣ) Αθήνας. Το ΕΥΣ της Αθήνας περιλαμβάνει όλους τους υδάτινους πόρους, τις υποδομές και τις εγκαταστάσεις για την τροφοδότηση της πρωτεύουσας με πόσιμο νερό: τα φράγματα και τις τεχνητές λίμνες Ευήνου, Μόρνου, Μαραθώνα, τη λίμνη Υλίκη, τις γεωτρήσεις στον Βοιωτικό κάμπο, τα δίκτυα μεταφοράς μήκους 400 χιλιομέτρων και τα απαιτούμενα αντλιοστάσια.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν δημόσια περιουσία, της οποίας την ευθύνη συντήρησης και λειτουργίας έχει έως τώρα η ΕΥΔΑΠ, παρέχοντας απρόσκοπτα νερό υψηλής ποιότητας ακόμα και σε περιόδους σημαντικών βλαβών και λειψυδρίας. Παρόλα αυτά η κυβέρνηση της ΝΔ, πιστή στις νεοφιλελεύθερες ιδεοληψίες της για την ιδιωτικοποίηση όλων των κοινωνικών αγαθών και την παράδοσή τους σε μεγαλοεργολάβους, επιμένει στην πραγματοποίηση του διαγωνισμού. Συνεχίζεται με αυτό τον τρόπο ένας μακρύς δρόμος μνημονιακής πολιτικής, η γενικευμένη απορρύθμιση της οποίας υπηρετείται πιστά από την τωρινή και την προηγούμενη κυβέρνηση. Όπως τονίζεται σε σχετική έρευνα γύρω από την ιδιωτικοποίηση του νερού [2], η εν λόγω απορρύθμιση “δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες κερδοσκοπίας προς όφελος συγκεκριμένων ομάδων συμφερόντων. Ξένοι και εγχώριοι αγοραστές δείχνουν ενδιαφέρον για την εξαγορά του ελληνικού δημόσιου πλούτου σε εξωφρενικές τιμές ευκαιρίας. Ο πλούτος αυτός περιλαμβάνει τους φυσικούς πόρους και τις σχετικές υποδομές, που κατασκευάστηκαν με τις εισφορές γενεών Ελλήνων φορολογουμένων.[…] Φυσικοί πόροι, όπως το νερό, βγαίνουν σε πλειστηριασμό ως εμπόρευμα ευκαιρίας και οι ενδιαφερόμενοι «επενδυτές» αντιμετωπίζονται ως εθνικοί ευεργέτες, την ίδια στιγμή που στο εξωτερικό κλιμακώνεται η τάση να επανέλθουν οι υπηρεσίες ύδρευσης σε δημόσιο έλεγχο.”

Αν δεν ακυρωθεί ο διαγωνισμός, λοιπόν, θα είναι το πρώτο ουσιαστικό βήμα για την πλήρη ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών νερού στην Ελλάδα. Για το λόγο αυτό τα σωματεία εργαζομένων της ΕΥΔΑΠ μαζί με δεκάδες περιβαλλοντικές κινήσεις και άλλους φορείς και έχοντας την υποστήριξη πολλών αυτοδιοικητικών αρχών της Αττικής και άλλων συνδικαλιστικών, επιστημονικών και πολιτικών φορέων έχουν συγκροτήσει την “Πρωτοβουλία για τη Διασφάλιση της Δημόσιας Διαχείρισης του Νερού” [3] με σκοπό τη ματαίωση του διαγωνισμού. Η πρωτοβουλία παρουσίασε τους σκοπούς της και τη δράση της σε συνέντευξη τύπου στις 13.04, με ευρεία συμμετοχή δεκάδων φορέων.

Στα πλαίσια της δημόσιας συζήτησης γύρω από το θέμα και προς ενίσχυση των δράσεων της Πρωτοβουλίας, στο παρόν άρθρο συγκεντρώνονται 9+1 λόγοι για τους οποίους πρέπει να ακυρωθεί ο διαγωνισμός και να μπει ταφόπλακα σε όλα τα σχέδια ιδιωτικοποιήσεων του πιο σημαντικού κοινωνικού αγαθού, του νερού.

Η καθολική πρόσβαση στο νερό είναι απαραίτητη για τη ζωή και την υγεία όλων. Η σημασία του νερού ως αποκλειστικά δημόσιου αγαθού αναγνωρίζεται από μία σειρά από διεθνείς οργανισμούς και συνθήκες (τη συνθήκη «Ευρωπαϊκή Χάρτα για τις Υδάτινες Πηγές» του 2001, το ψήφισμα 64/292 της ΓΣ του ΟΗΕ του 2010, την ομόφωνη απόφαση A/HRC/15/L.14 του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επίσης το 2010, βλ. [4]) και η πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες ύδρευσης θεωρείται θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα που προστατεύεται από το Σύνταγμα. Δε νοείται να σχετίζεται η παροχή του νερού με τη δυνατότητα πλουτισμού και ανάπτυξης ιδιωτικής κερδοφορίας. Με αυτή την έννοια η όποια προσπάθεια ιδιωτικοποίησης είναι προφανώς ενάντια στα συμφέροντα των κοινωνιών και παραβιάζει βασικές αξίες της κατοχύρωσης μιας ζωής με αξιοπρέπεια για όλες/ους. Αξιοποιώντας τα διεθνή παραδείγματα, μπορούμε και στην Ελλάδα να κατοχυρώσουμε συνταγματικά τον δημόσιο χαρακτήρα του νερού, του εξωτερικού υδραγωγείου, των δικτύων του και των συνοδών έργων.

Είναι ευρέως γνωστό ότι σε όσες πόλεις του κόσμου ιδιωτικοποιήθηκε το νερό, τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά, με κατακόρυφη αύξηση της τιμής του, αύξηση των διαρροών λόγω πλημμελούς συντήρησης των δικτύων και πτώση της ποιότητας του νερού. Για αυτούς τους λόγους τα τελευταία χρόνια έχουν συμβεί δεκάδες επανακρατικοποιήσεις ή ακυρώσεις ιδιωτικοποιήσεων εταιρειών παροχής νερού σε όλο τον κόσμο κάτω υπό την πίεση ισχυρών κοινωνικών κινημάτων. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι η επαναδημοτικοποίηση της ύδρευσης στο Παρίσι, που ολοκληρώθηκε το 2010 και έφερε άμεσα μείωση των τιμών και εξοικονόμηση χρημάτων, η επανακρατικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης στο Μπουένος Άιρες και οι μεγαλειώδεις αγώνες του βολιβιανού λαού που έφεραν την ακύρωση όλων των σχεδίων για τις ιδιωτικοποιήσεις νερού στο Λα Παζ και ειδικά στη πόλη της Κοτσαμπάμπα (για την οποία έχει γυριστεί και η ταινία “Tambien la lluvia”-Ακόμα και η βροχή, 2010, [5]). Επιπλέον, είναι γνωστές οι καταστροφικές επιπτώσεις από την πινοσετικής έμπνευσης αγορά νερού στη Χιλή (κάτι ανάλογο με το χρηματιστήριο ενέργειας που φέρνει τους υπέρογκους λογαριασμούς ρεύματος στην Ελλάδα), που έχουν αναδειχθεί στο δημοφιλές ντοκιμαντέρ του Εξάντα, “Πωλείται Ζωή” (2009–2010, [6]). Ακόμα, ωστόσο, και όταν το νερό παραμένει τυπικά σε δημόσια χέρια (κρατική ιδιοκτησία), πολλές φορές “ακόμα και όταν ιδιωτικές εταιρείες δεν λυμαίνονται τα κοινά αγαθά, αναλαμβάνει αυτό το ρόλο η τοπική πολιτική και οικονομική ελίτ, η οποία μεταχειρίζεται τους φυσικούς πόρους και τις υπηρεσίες σαν να είναι ιδιοκτησία της, αποκλείοντας τη συμμετοχή των πολιτών. Υψώνει τείχη και φραγμούς, εδραιώνοντας τη θέση της σε μια ιδιότυπη «δημοκρατία των ειδικών και των τεχνοκρατών», στην καλύτερη περίπτωση, ή δομώντας δίκτυα πατρωνίας και μοιράζοντας θέσεις εξουσίας, στη χειρότερη” [2]. Οι κυβερνήσεις αυτού του τόπου (ΝΔ-ΠΑΣΟΚ και ΣΥΡΙΖΑ συμπεριλαμβανομένου) έχουν δυστυχώς παίξει πολλάκις αυτό το παιχνίδι, κάνοντας επιτακτικό ότι η όποια μορφή δημόσιας ιδιοκτησίας δεν πρέπει να στέκεται μόνο στο τυπικό κομμάτι αλλά πρέπει να βάζει μπροστά τους εργαζόμενους στις εταιρίες ύδρευσης και τη σχετική τεχνογνωσία που κατέχουν, τις συνδικαλιστικές τους ενώσεις, καθώς και τους πολίτες με την ιδιότητά τους ως χρήστες και δημότες ή/και συμμέτοχους στην κοινωνία των πολιτών.

Ακόμα και σε περιόδους έντονης λειψυδρίας (όπως στη μεγάλη ξηρασία στα τέλη της δεκαετίας του 80’) και σε περιόδους βλαβών (σήραγγα Γκιώνας 1986, υδραγωγείο Μόρνου το 1988 στην Ζάλτσα και το 2011 στους Ταξιάρχες Βοιωτίας, [4]) και έκτακτων καταστάσεων όπως στην πρόσφατη πανδημία, η ΕΥΔΑΠ συνέχισε να υδροδοτεί απρόσκοπτα την πρωτεύουσα χάρη στην πολύχρονη εμπειρία των εργαζόμενων της εταιρείας, που έχουν αναπτύξει ένα πολυσύνθετο και αποτελεσματικό σύστημα διαχείρισης. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να τροποποιηθεί η λειτουργία του συστήματος αυτού για χάρη των κερδών οποιουδήποτε ιδιώτη επενδυτή. Οι πιθανές βελτιώσεις στη διαχείριση του συστήματος στα πλαίσια της βιωσιμότητας και της εξοικονόμησης πόρων είναι φυσικά αναγκαίες, ωστόσο δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως δούρειος ίππος για την εισαγωγή ιδιωτών, οι οποίοι σύμφωνα και με τη διεθνή εμπειρία ενδιαφέρονται ελάχιστα για την ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος.

Πρόκειται για τις γνωστές κατασκευαστικές εταιρείες ΑΚΤΩΡ, την κοινοπραξία ΤΕΡΝΑ-ΙΝΤΡΑΚΑΤ και την εταιρεία Μηχανική, που έχουν εμπλακεί διαχρονικά σε μία σειρά από σκανδαλώδεις αναθέσεις και παραχωρήσεις, όπως για παράδειγμα στην Αττική Οδό, στον Ε65 και σε πολλές περιπτώσεις έργων ΑΠΕ, με ζημιογόνο πολλές φορές αποτέλεσμα για το Δημόσιο και το δημόσιο συμφέρον. Είναι ενδεικτικό της βούλησης της κυβέρνησης να συνάψει μία ακόμα τέτοια ζημιογόνα παραχώρηση με μεγαλοεργολάβους, το γεγονός ότι η εταιρεια ΕΥΔΑΠ ΑΕ, η οποία έχει έως τώρα τη διαχείριση όλου του δικτύου, αποκλείστηκε μεθοδικά από το διαγωνισμό. Σημειώνεται ότι η ΕΥΔΑΠ πραγματοποιεί τις ίδιες εργασίες με πολύ μικρότερο κόστος από τα 300 εκατ. ευρώ που “αποτιμάται” το κόστος παραχώρησης μέσω ΣΔΙΤ. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι σε περίπτωση προχωρήματος του διαγωνισμού το κράτος θα υποχρεώσει ουσιαστικά την ΕΥΔΑΠ να μεταβιβάσει την εμπειρία της στον ανάδοχο που θα οριστεί, μια ενέργεια που καθιστά σαφές ότι δεν υπάρχει κανένα όφελος για το δημόσιο συμφέρον.

Ήδη από το 1999 η ΕΥΔΑΠ έσπασε στα δύο [7]: Στην ΕΥΔΑΠ ΑΕ, που περιλαμβάνει τα διυλιστήρια και τη διανομή νερού, η οποία μετοχοποιήθηκε και εισήχθη στο χρηματιστήριο, ώστε, σήμερα, μόνο το 60% των μετοχών έχει παραμείνει στο ελληνικό δημόσιο και στην ΕΥΔΑΠ Παγίων, που ανήκει εξ’ ολοκλήρου στο δημόσιο και διαχειρίζεται τους υδάτινους πόρους που αποτελούν το αντικείμενο του τωρινού διαγωνισμού παραχώρησης. Έως και τώρα η ΕΥΔΑΠ ΑΕ έχει αναλάβει ουσιαστικά τη λειτουργία της ΕΥΔΑΠ Παγίων με πολύ επιτυχημένα αποτελέσματα. Η είσοδος ενός ακόμα φορέα, και συγκεκριμένα ενός ιδιώτη επενδυτή που θα ενδιαφέρεται μόνο για την μέγιστη αποκόμιση κερδών από τη δραστηριότητα της συντήρησης και λειτουργίας του δικτύου, θα οδηγήσει στον περαιτέρω τεμαχισμό της ενιαίας διαχείρισης της παροχής του νερού της Αττικής και θα οδηγήσει στην απαξίωση των υδραγωγείων μεταφοράς νερού. Ο κίνδυνος που ενέχει μια τέτοια κίνηση για την ύδρευση της πρωτεύουσας είναι τεράστιος και ειδικά σε περιπτώσεις βλαβών ή έκτακτων καταστάσεων ο ιδιώτης δε θα διστάσει να ενεργήσει εις βάρος του κοινωνικού συνόλου για να προστατεύσει τα κέρδη του. Πρόσφατη είναι η εμπειρία του φιάσκου με τις χιονοπτώσεις στην Αττική Οδό, όπου ο ιδιώτης διαχειριστής του δρόμου έσπευσε να δηλώσει την αναρμοδιότητά του και χιλιάδες οδηγοί κατέληξαν για ώρες εγκλωβισμένοι στον πιο ακριβοπληρωμένο αυτοκινητόδρομο της χώρας. Επίσης, εταιρίες οι οποίες λειτουργούν ως φυσικά μονοπώλια και λειτουργούν με καθετοποιημένο τρόπο επιτρέπουν την ενεργοποίηση οικονομιών κλίμακας, μειώνοντας το κόστος των συνολικών επενδύσεων που απαιτούνται για την προσθήκη νέων υποδομών στο σύστημα, την αντικατάσταση αγωγών, αντλιών, τις επισκευές, τη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού. Σε περίπτωση που περάσουμε σε ένα μοντέλο αγοράς ρυθμισμένου ολιγοπωλίου (ή ακόμα χειρότερα ελεύθερου ανταγωνισμού) τότε αυτό θα συνεπάγεται αυξημένα κόστη στο τελικό προϊόν, την ανάγκη εισαγωγής μίας νέα ρυθμιστικής αρχής υπεύθυνης για τη ρύθμιση της αγοράς του νερού, καθώς και θα ανοίξει το δρόμο για φαινόμενα κερδοσκοπίας προς όφελος των ανεξάρτητων παρόχων. Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η αγορά ενέργειας, με τα σχετικά τιμολόγια να αποτελούν σοβαρό πλήγμα στο λαϊκό εισόδημα.

Τα ΣΔΙΤ (Συμπράξεις Δημόσιου Ιδιωτικού Τομέα) αποτελούν μακροχρόνιες συμβάσεις που συνάπτονται μεταξύ ενός δημόσιου και ενός ιδιωτικού φορέα με σκοπό την εκτέλεση έργων ή/και την παροχή υπηρεσιών. Αυτό γενικώς σημαίνει ότι η αρχική χρηματοδότηση προέρχεται από τον ιδιώτη, με το Δημόσιο να πληρώνει ανά έτος για τη χρήση των εγκαταστάσεων και την παροχή υπηρεσιών από τη διαχειρίστρια εταιρεία. Τα ΣΔΙΤ υποτίθεται ότι μειώνουν το κόστος υλοποίησης των έργων όπως και το χρόνο αποπεράτωσής τους και αυξάνουν, υποτίθεται πάλι, το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών. Σύμφωνα όμως με ειδική έκθεση του 2018 [8] από το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (που αποτελεί θεσμό της ΕΕ), που εξέτασε δεκάδες τέτοιες παραχωρήσεις σε ευρωπαϊκές χώρες και στην Ελλάδα, αποδείχθηκε ότι με τα ΣΔΙΤ και αυξάνεται το κόστος υλοποίησης των εργασιών, και σημειώνονται σημαντικές καθυστερήσεις, αλλά και αποδυναμώνεται η ισχύς των δημόσιων φορέων στη λήψη αποφάσεων και άρα εκτίθεται το κοινωνικό σύνολο σε μεγαλύτερους κινδύνους. Η πρόθεση εξυπηρέτησης διάφορων επιχειρηματικών συμφερόντων από τη ΝΔ, ντυμένη με μπόλικες ιδεοληψίες αποθέωσης του ιδιωτικού τομέα, έχει ανάγει τα αποτυχημένα ΣΔΙΤ σε βασικό μοντέλο εκτέλεσης έργων από το δημόσιο, με επέκτασή τους σε κρίσιμους τομείς για την κοινωνική ζωή, όπως είναι η υγεία, οι μεταφορές και άλλα έργα σχετιζόμενα με το νερό όπως τα αρδευτικά δίκτυα και τα φράγματα.

Εκτός από τα όλα σωματεία των εργαζόμενων της ΕΥΔΑΠ αλλά και της ΕΥΑΘ, όπως και τους φορείς των εργαζόμενων στις ΔΕΥΑ (ΠΟΕ ΔΕΥΑ) και των εργαζόμενων στις ΔΕΚΟ της Κύπρου (ΣΥΔΗΚΕΚ-ΠΕΟ), ενάντια στην ιδιωτικοποίηση έχουν ταχθεί η ΑΔΕΔΥ, η ΠΟΘΑ, ΕΛΜΕ της Αθήνας, πλήθος περιβαλλοντικών και κοινωνικών οργανώσεων και δεκάδες φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, μεταξύ των οποίων ο Δήμος Αθηναίων και η Περιφέρεια Αττικής και όλα τα κοινοβουλευτικά κόμματα πλην της ΝΔ [9], παρότι ορισμένα από αυτά (ΣΥΡΙΖΑ-ΚΙΝΑΛ) έχουν συμβάλει σε παλαιότερες προσπάθειες ιδιωτικοποίησης. Σημαντικές αποφάσεις έλαβαν επίσης ο Σύνδεσμος Γεωλόγων Μελετητών Ελλάδας, όπως και το ΤΕΕ, όπου κατόπιν πίεσης των κινηματικών δυνάμεων εντός της Διοίκησης, λήφθηκε ομόφωνη απόφαση υπέρ της ακύρωσης του διαγωνισμού και του δημόσιου χαρακτήρα του νερού [10].

Είναι δεδομένη η πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ (190-191/2022) που έκρινε για λόγους δημοσίου συμφέροντος ως αντισυνταγματική τη μεταβίβαση της ΕΥΔΑΠ και της ΕΥΑΘ στο Υπερταμείο το 2016 με νόμο της τότε κυβέρνησης, κλείνοντας ουσιαστικά το δρόμο για την ιδιωτικοποίηση των κύριων εταιρειών νερού. Έτσι, οι δυνάμεις που απεργάζονται τις ιδιωτικοποιήσεις, αφού στρέφονται αρχικά στο ΕΥΣ που εκφεύγει της δικαιοδοσίας της ΕΥΔΑΠ ΑΕ, είναι δεδομένο ότι με θετική έκβαση του διαγωνισμού παραχώρησης θα στραφούν στις ΔΕΥΑ, τις δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης και αποχέτευσης, θέλοντας να βάλουν χέρι στους υδάτινους πόρους και στην διανομή νερού σε σημαντικές πόλεις της χώρας, διευρύνοντας τα καταστροφικά αποτελέσματα των ιδιωτικοποιήσεων νερού για τις τοπικές κοινωνίες ανά την Ελλάδα.

Η εγκαθίδρυση της πλήρους απελευθέρωσης της αγοράς ενέργειας από την τωρινή και τις προηγούμενες κυβερνήσεις έχει φέρει τους καταναλωτές αντιμέτωπους με τον εφιάλτη της πληρωμής υπέρογκων λογαριασμών, που φουσκώνουν τεχνηέντως από τους παρόχους ρεύματος μέσω της γνωστής ρήτρας αναπροσαρμογής, με σκοπό να διασφαλίζουν οι κοινωνίες τα υπερκέρδη του καρτέλ ενέργειας στην Ελλάδα. Το νερό έχει απομείνει το μοναδικό κοινωνικό αγαθό που έχει παραμείνει σχετικώς ανεξάρτητο από λογικές εμπορευματοποίησης και κερδοφορίας. Να μην επιτρέψουμε να χάσουμε μετά το ρεύμα και το νερό.

Μία ακόμη απόφαση του ΣτΕ που θα κρίνει αντισυνταγματική την οποιαδήποτε εμπορευματική λογική σε ένα κοινωνικό αγαθό όπως το νερό, δυναμώνει των αγώνα της κοινωνίας για την επανάκτηση όλων των ιδιωτικοποιημένων κοινωνικών αγαθών. Αρχής γενομένης από την ενέργεια, όπου η πλήρης κοινωνικοποίησή της επείγει λόγω των αυξήσεων στις τιμές και της ανάγκης εκπόνησης συνολικού κοινωνικού σχεδιασμού για την ενεργειακή μετάβαση λόγω της κλιματικής κρίσης, αλλά και από τη δημόσια υγεία, η σημασία της οποίας αναδείχθηκε ξεκάθαρα στην πανδημία με το προσωπικό των δημόσιων νοσοκομείων να δίνει μέχρι τέλους τη μάχη να σωθούν ανθρώπινες ζωές, και τον ιδιωτικό τομέα να αισχροκερδεί με τα τεστ και να εμποδίζει την ανακούφιση των δημόσιων δομών. Το νερό, η ενέργεια, η υγεία, η παιδεία όπως και οι μεταφορές, οι τηλεπικοινωνίες, οι δημόσιοι χώροι, τα δάση είναι δημόσια αγαθά και θα πρέπει να προσφέρονται σε όλους τους πολίτες δωρεάν ή σε συμβολικές τιμές, καθώς σχετίζονται με την ικανοποίηση των βασικών κοινωνικών μας αναγκών και των δικαιωμάτων μας. Απέναντι στη νεοφιλελεύθερη φρενίτιδα αποθέωσης της ελεύθερης αγοράς και των ιδιωτικοποιήσεων, μία νίκη της κατοχύρωσης του δημόσιου χαρακτήρα του νερού, να ανοίξει το δρόμο για να πάρουμε πίσω όλα όσα μας ανήκουν!