Εισαγωγή
Την παραμονή της πρωτοχρονιάς 1959, ο δικτάτορας της Κούβας Φ.Μπατίστα εγκαταλείπει με τους στενούς του συνεργάτες την Κούβα. Την 1η Γενάρη του 1959 ο Επαναστατικός Στρατός, με επικεφαλείς τον Φιντέλ Καστρο και τον Τσε Γεβάρα, μπαίνει στην Αβάνα. Η εξουσία περνάει στα χέρια Προσωρινής κυβέρνησης, στην οποία συμμετείχαν και δεξιοί αστοί ηγέτες. Ωστόσο στην ύπαιθρο, η εξουσία βρισκόταν στα χέρια του Επαναστατικού Στρατού και των ηγετών του. Το Φλεβάρη 1959, αρχηγός της Επαναστατικής Κυβέρνησης της Κούβας γίνεται ο Φ. Κάστρο.
Για τη σημασία της κουβανικής επανάστασης έχουν γραφεί πολλά. Δεν επρόκειτο απλά μια λαϊκή εξέγερση, αλλά για μια νικηφόρα λαϊκή αντιιμπεριαλιστική επανάσταση που μετεξελίχθηκε σε σοσιαλιστική και άνοιξε ελπιδοφόρους ορίζοντες στους λαούς της αμερικανικής ηπείρου και στις πρώην αποικίες της Αφρικής και Ασίας, για αποτίναξη της επικυριαρχίας των ΗΠΑ, με προοπτική τη δημιουργία μιας ανώτερης κοινωνίας. Ωστόσο η μεγαλύτερη σημασία της επανάστασης ήταν ότι 60 χρόνια μετά και ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού», εξακολουθεί να εμπνέει το λαό της Κούβας και όλους τους καταπιεσμένους λαούς της γης, αποτελώντας φωτεινό παράδειγμα στη γόνιμη αναζήτηση του δρόμου, προς το «ιστορικά αναγκαίο».!
1.Ριζοσπαστικές κοινωνικές αλλαγές και το εμπάργκο των ΗΠΑ
Η πραγματοποίηση της κουβανικής επανάστασης και η μετεξέλιξη της σε σοσιαλιστική, με την εφαρμογή ριζοσπαστικών κοινωνικών μετασχηματισμών, αποτέλεσε…. «casus belli» για τους αμερικανούς ιμπεριαλιστές. Από την πρώτη στιγμή προσπάθησαν να ανατρέψουν τη λαϊκή κυβέρνηση, πρώτα με τη εισβολή μισθοφόρων αντικαθεστωτικών στον «Κόλπο των Χοίρων», καθώς και την απειλή πυρηνικού πολέμου, με αφορμή την εγκατάσταση σοβιετικών πυραύλων στο έδαφος της για την ασφάλεια της. Παρ’ ότι οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν να μην απειλήσουν εκ νέου στρατιωτικά την Κούβα (με ανταλλαγή τη μη εγκατάσταση σοβιετικών πυραύλων), δεν σταμάτησαν τις υπονομευτικές ενέργειες. Εκτός από τα σαμποτάζ των αντικαθεστωτικών, η CIA οργάνωσε πολλές απόπειρες δολοφονίας του Φ.Κάστρο, ενώ με την εφαρμογή «οικονομικού αποκλεισμού» (του γνωστού «embargo»), προσπάθησε να στραγγαλίσει οικονομικά την Κούβα.
Σύμφωνα με το υπουργείο Εξωτερικών της Κούβας, σε όλη την περίοδο εφαρμογής του «embargo» (1962-2017), η οικονομία της Κούβας υπέστη απώλειες ύψους 134,49 δις δολάρια.[1] Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ κατ’ επανάληψη (26 φορές) έχει καταδικάσει την εφαρμογή του «εμπάργκο» (οικονομικό, εμπορικό, χρηματοδοτικό). Παρ’ ότι το 2015 οι ΗΠΑ αποκατέστησαν διπλωματικές σχέσεις με την Κούβα, το αμερικανικό Κογκρέσο διατήρησε το «οικονομικό αποκλεισμό».!! Το 2017 ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ ο Ντ.Τράμπ, αύξησε περεταίρω τις «κυρώσεις».!!
Η επαναστατική κυβέρνηση με την ενεργητική στήριξη του λαού, όχι μόνο αντιμετώπισε τις υπονομευτικές ενέργειες και εκβιαστικές πρακτικές των ιμπεριαλιστών, αλλά με την εφαρμογή ριζοσπαστικών οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών, πέτυχε η Κούβα να ξεπεράσει τα χρόνια προβλήματα υπανάπτυξης, να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο του λαού και να εξασφαλίσει την προσφορά κοινωνικών υπηρεσιών προς όλους τους πολίτες (υγείας, παιδείας, πολιτισμού, κά), πετυχαίνοντας δείκτες «ανθρώπινης ανάπτυξης» από τους υψηλότερους στον κόσμο. Αντίθετα οι ΗΠΑ, παρά το υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και τη μεγάλη οικονομική της δύναμη, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, περισσότεροι από 41 εκατ. αμερικανοί πολίτες (ένας στους οκτώ), ζουν σήμερα σε συνθήκες ακραίας φτώχειας.[2]
2.Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις της πρώτης περιόδου
Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις που εφάρμοσε η λαϊκή κυβέρνηση στην πρώτη περίοδο της επανάστασης ήταν:[3]
- Αγροτική σοσιαλιστική Μεταρρύθμιση, χωρίς βίαιη κολεκτιβοποίηση.
- Εθνικοποίηση των βορειοαμερικανικών επιχειρήσεων.
- Γενική Μεταρρύθμιση της Εκπαίδευσης, δημιουργώντας ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα, εντελώς δωρεάν.
- Δημιουργία ενός Σοσιαλιστικού Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης κατοχυρωμένο από το Σύνταγμα.
- Δημιουργία επαναστατικού Συστήματος Υγείας, που καλύπτει δωρεάν και ισότιμα όλους τους πολίτες.
- Δημιουργία μια επιστημονικής και τεχνολογικής πολιτικής.
- Δημιουργία μιας νέας πολιτικής πολιτισμού και αθλητισμού.
- Δημιουργία των Επαναστατικών Ενόπλων Δυνάμεων και ένα ισχυρό Σύστημα Πολιτικής Άμυνας.
- Δημιουργία μιας νέας εξωτερικής πολιτικής της σοσιαλιστικής Επανάστασης.
- Οικοδόμηση μιας νέας δομικής σοσιαλιστικής βάσης της οικονομίας της Κούβας.
Τέλος ο διεθνισμός και ο ανθρωπισμός, ήταν από τα βασικά χαρακτηριστικά της κουβανικής επανάστασης. Η πρώτη κουβανική αποστολή ιατρικής βοήθειας στο εξωτερικό, ξεκίνησε το 1963 προς την Αλγερία. Στη συνέχεια, μέχρι και τις 30 Απρίλη του 2017, είτε επρόκειτο για δωρεάν ιατρική βοήθεια, είτε για προγράμματα συνεργασίας, οι κουβανοί γιατροί και το παραϊατρικό προσωπικό, παρείχαν ιατρικές υπηρεσίες σε πολλές χώρες σε περισσότερους από 580 εκατομμύρια ανθρώπους, στο ένα τρίτο από αυτούς με επισκέψεις σε σπίτια φτωχών κυρίως νοικοκυριών. Έχουν πραγματοποιήσει 11 εκατομμύρια χειρουργικές επεμβάσεις, 3 εκατομμύρια γέννες, 14 εκατομμύρια εμβολιασμούς, κά.
Το 1999, η Κούβα ίδρυσε την «Λατινοαμερικάνικη Σχολή Ιατρικής» (ΕΛΑΜ), ως μέρος του Ολοκληρωμένου Προγράμματος Υγείας. Μορφώνει γιατρούς δωρεάν για όλον τον κόσμο και ειδικότερα για τις φτωχές χώρες. Σύμφωνα με τον πρώην Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Μπαν Κι Μουν, «η ΕΛΑΜ είναι η πιο προχωρημένη σχολή του κόσμου». Το μόνο που ορίζεται ως προϋπόθεση συμμετοχής είναι μετά την αποφοίτηση τους, να επιστρέψουν και να εργαστούν στις ταπεινές γειτονιές τους ανταποδίδοντας έτσι αυτά που έμαθαν, σε αυτούς που το έχουν ανάγκη. Στις 20 Αυγούστου του 2005, αποφοίτησαν από την ΕΛΑΜ οι πρώτοι 1.610 γιατροί. Έχει 1.500 εγγραφές φοιτητών ετησίως, και ένα σύνολο περίπου 10.000. Σήμερα, έχει φοιτητές από όλες τις ηπείρους που ανήκουν σε 80 εθνότητες.[4]
Μεταξύ 1975 και 1989, 300.000 κουβανοί στρατιώτες εκπλήρωσαν το καθήκον της «διεθνιστικής βοήθειας» στον λαό της Αγκόλα, μετά από αίτημα της νόμιμης κυβέρνησής της με επικεφαλής τον πρόεδρο Αγκουστίνο Νέτο. Η ανεξαρτησία της Αγκόλα, της Ναμίμπια και η καταστροφή του επονείδιστου καθεστώτος του «απαρτχάιντ», δείχνουν ότι το αίμα που χύθηκε από περισσότερους από 2.000 κουβανούς, αποτέλεσε «μια δοξασμένη συνεισφορά, μαζί με τους αφρικανούς αδερφούς τους, για την εξόφληση του χρέους τιμής προς μια Ήπειρο που ήταν θύμα του μισητού εμπορίου μαύρων, που σκλαβώθηκαν και αφανίστηκαν σε διάστημα αιώνων, στις φυτείες της Κούβας και άλλων χωρών της περιοχής».[5]
3.Δημιουργία του λαϊκού κράτους και ο σύνθετος ρόλος του
Με τη συγκρότηση της επαναστατικής κυβέρνησης, άρχισε και η δημιουργία του νέου κράτους, που οι λειτουργίες του στήριζαν και προωθούσαν τις βαθιές αλλαγές στην οικονομία (εθνικοποίηση εργοστασίων και γης, που ως τότε κατείχαν εγχώριοι καπιταλιστές, μεγαλο-ιδιοκτήτες και πολυεθνικές εταιρίες, αγροτική μεταρρύθμιση και εθελοντική συνεταιριστικοποίηση, εξασφαλισμένη εργασία και κατοικία, δωρεάν υγεία και παιδεία, κά). Οι αλλαγές στην οικονομία και στις λειτουργίες του κράτους εξυπηρετούσαν την ταξική συμμαχία της εργατικής τάξης με τους μικρομεσαίους αγρότες, καθώς τα μεσαία στρώματα στις πόλεις και ένα μικρό τμήμα της αστικής τάξης που δεν είχε δεσμούς με το ξένο κεφάλαιο.
Στηv Κoύβα τα αιρετά και αvακλητά όργαvα εξoυσίας, δημιoυργήθηκαv στη διάρκεια μιας δεκαπενταετίας από την επικράτηση της επανάστασης. Αρχικά τις βασικές αποφάσεις έπαιρνε η επαναστατική κυβέρνηση. «Παρά τηv απoυσία αιρετώv oργάvωv, η κυβέρvηση δεv δρoύσε αυθαίρετα. Αvτίθετα, αξιoπoιoύσε διάφoρoυς τρόπoυς πρoσέλκυσης τoυ λαoύ στις κρατικές υπoθέσεις. Είvαι πασίγvωστες oι γιγάvτιες λαϊκές συvελεύσεις στηv Αβάvα αλλά και στις συvoικίες και στoυς τόπoυς εργασίας, oι συχvές δημόσιες συζητήσεις πριv ψηφιστoύv σημαvτικoί vόμoι καθώς και oι απoλoγισμoί και oι αυτoκριτικές τoπoθετήσεις της κυβέρvησης και της κρατικής διoίκησης μπρoστά στo λαό»[6] κά.
Παρά τη συνέχιση του «οικονομικού αποκλεισμού» της από τις ΗΠΑ, η Κούβα πέτυχε βαθμιαία να διευρύνει τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Ιδιαίτερα αναβάθμισε τη θέση της μετά την ένταξη (1970) στο «Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας» (ΣΟΑ), τη γνωστή Comecon, στην οποία εκτός από την ΕΣΣΔ, συμμετείχαν Πολωνία, Βουλγαρία, Λ.Δ.Γερμανίας, Τσεχοσλαβακία, Ρουμανία, Μογγολία, Βιετνάμ, ενώ 11 ακόμα χώρες κυρίως αναπτυσσόμενες, είχαν την ιδιότητα του παρατηρητή. Στη διάρκεια των δεκαετιών 1960-1990, οι ριζοσπαστικές αλλαγές στην Κούβα, μετασχημάτισαν γρήγορα τις κοινωνικές της δομές και από την άποψη βασικών κοινωνικών δεικτών, ξεπέρασε σε πολλές περιπτώσεις το επίπεδο των αναπτυγμένων χωρών.
Χρησιμοποιώντας ηθικά και υλικά κίνητρα, η κυβέρνηση προχώρησε στην εκρίζωση των χαρτοπαικτικών λεσχών, της πορνείας, της διακίνησης ναρκωτικών, των παραγκουπόλεων, της επαιτείας, της παιδικής εργασίας, των φυλετικών διακρίσεων, κά. Επέφερε γενναία επανακατανομή εισοδήματος με μείωση των ενοικίων, των τιμών φαρμάκων και βιβλίων, των τιμολογίων τηλεφώνου, ηλεκτρικού ρεύματος και μέσων μαζικής μεταφοράς, κλείσιμο της μισθολογικής ψαλίδας και αύξηση της αγοραστικής δύναμης των λαϊκών στρωμάτων, μείωση της ανεργίας μέσω μεγάλων έργων, ορθολογική και ισότιμη διανομή προϊόντων με δελτίο {libreta), διακοπή εισαγωγών ειδών πολυτελείας, εγκαθίδρυση καθολικού συστήματος κοινωνικής ασφάλισης και συνταξιοδότησης, εκστρατεία καταπολέμησης του αναλφαβητισμού, δωρεάν εκπαίδευση, υγεία, κά.
4.Η «ειδική περίοδος» μετά την πτώση του «υπαρκτού»
Η κατάσταση άλλαξε δραματικά το 1991, όταν η Κούβα έχασε τους βασικούς εμπορικούς της εταίρους, εξαιτίας των ανατροπών στην πρώην Σοβιετική Ένωση και στις «σοσιαλιστικές χώρες» και της διάλυση της ΚΟΜΕΚΟΝ. Η Κούβα βρέθηκε πλήρως απομονωμένη, χωρίς να μπορεί να πουλήσει ή να αγοράσει βασικά είδη από την παγκόσμια αγορά. Το εμπάργκο των ΗΠΑ ήταν ήδη δυσβάσταχτο και απέκτησε πλέον καταθλιπτική ισχύ. Το βιοτικό επίπεδο του λαού υπέστη δραματική πτώση. Οι τότε «σειρήνες» του νεοφιλελευθερισμού άρχισαν να ηχούν ισχυρά, ότι δεν υπήρχε άλλος δρόμος από την «θεραπεία-σοκ» που εφάρμοζαν οι άλλες χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού», που ακολουθούσαν το δρόμο επιστροφής στον καπιταλισμό.
Η πεισματική άρνηση του Φιντέλ Κάστρο να δεχτεί την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου μοντέλου και την παλινόρθωση του καπιταλισμού, ορισμένοι θεώρησαν ότι η «τελευταία ώρα του Φιντέλ είχε φθάσει».![7] Ωστόσο η ιστορία τους διέψευσε οικτρά, όπως και το γνωστό «απόφθεγμα» του Φ.Φουκουγιάμα περί του «τέλους της ιστορίας». Οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην Κούβα μετά τη διάλυση της ΚΟΜΕΚΟΝ, ήταν ασφαλώς εξαιρετικά δύσκολες. Η χώρα είχε ενταχτεί σε ένα διεθνή καταμερισμό εργασίας, όπου διέθετε σε προνομιακές τιμές τη ζάχαρη και εξασφάλιζε σε χαμηλές τιμές καύσιμα, καθώς αναγκαία μηχανήματα και πρώτες ύλες για ανάπτυξη της βιομηχανίας της. Με τη διάλυση της ΚΟΜΕΚΟΝ, τα έσοδα από τις εξαγωγές μειώθηκαν δραματικά, καθώς και οι πηγές εξωτερικής χρηματοδότησης.
Το ΔΝΤ ενώ χρηματοδοτούσε τις πρώην χώρες του «υπαρκτού» που εφάρμοζαν προγράμματα «μετάβασης» στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο, στην Κούβα, λόγω του «εμπάργκο», αρνήθηκε οποιαδήποτε πίστωση. Η αδυναμία εξεύρεσης πόρων για εισαγωγές οδήγησε σε δραματική μείωση των εισαγωγών κατά 70% στο διάστημα 1991-93, φέρνοντας σε δύσκολη θέση την οικονομία και το λαό της Κούβας. Το οικονομικό πλάνο στην ουσία σταμάτησε να λειτουργεί αφού δεν υπήρχαν οι αναγκαίες «εισροές» για πραγματοποίηση των στόχων του.!
Η λαϊκή κυβέρνηση χαρακτήρισε την κατάσταση, ως «ειδική περίοδο εν καιρώ ειρήνης» και πήρε συγκεκριμένα μέτρα αντιμετώπισης της. Τα «έκτακτα μέτρα» στηρίχτηκαν σε δύο βασικά πλεονεκτήματα που διέθετε. Πρώτον τα «θεσμικά πλεονεκτήματα» της κεντρικής διεύθυνσης της οικονομίας (έλεγχος τιμών, μονοπώλιο ξένου συναλλάγματος, δημόσια ιδιοκτησία στα βασικά μέσα παραγωγής, κά), καθώς στη συλλογική αντίδραση του λαού της Κούβας με επικεφαλής την επαναστατική κυβέρνηση, όπου υπήρχε μακρά παράδοση καλλιέργειας της εθελοντικής υποστήριξης καταστάσεων πολιτικής άμυνας για αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων (φυσικές καταστροφές, τυφώνες), που υποστηριζόταν από μηχανισμούς δημόσιας «συμμετοχής» και «συζήτησης». Παρ’ ότι η οικονομία συρρικνώθηκε κατά 1/3 και ορισμένα εργοστάσια έκλεισαν, ωστόσο διαφυλάχτηκε κατά 2/3 η αγοραστική δύναμη των εργαζόμενων, ενώ εφαρμόστηκαν διάφοροι τρόποι εξοικονόμησης καυσίμων, χρησιμοποίησης παλιών μηχανών, κά. Επίσης με την οργάνωση της διανομής τροφίμων, καθώς με δωρεάν γεύματα στους χώρους δουλειάς και στα σχολεία, αποτράπηκαν φαινόμενα πείνας και κοινωνικής περιθωριοποίησης.[8]
Σε αντίθετη με τα μέτρα φιλελευθεροποίησης που εφαρμόστηκαν στις πρώην χώρες του «υπαρκτού», στην Κούβα δεν υπήρξε «θεραπεία-σοκ». Οι δημόσιες δαπάνες για υγεία, παιδεία, επιδοτήσεις για κοινωνικούς σκοπούς, κά, διατηρήθηκαν, ενώ περιορίστηκαν οι δαπάνες για άμυνα και αυξήθηκε το δημόσιο έλλειμμα, το οποίο ωστόσο οδήγησε σε διάβρωση της αξίας του νομίσματος (πέσο) και σε εμφάνιση της «μαύρης αγοράς». Οι δυσκολίες κορυφώθηκαν το 1993, τις οποίες μοιράζονταν και οι αξιωματούχοι, ενώ λιγότερο βίωσαν τις δυσκολίες όσοι έπαιρναν εμβάσματα στο εξωτερικό. Το 1994 η κυβέρνηση πήρε μέτρα στήριξης του νομίσματος με την νομιμοποίηση της «μαύρης αγοράς» και δυνατότητα χρήσης ξένου νομίσματος (δολαρίου) για αγορά ειδών από ειδικά καταστήματα. Ταυτόχρονα εντάθηκαν οι προσπάθειες αξιοποίησης ξένων επενδύσεων, σε επιλεγμένους τομείς (εξόρυξη, ενέργεια, τουρισμός, κά), υπό τον αυστηρό έλεγχο του κράτους.
Από το 2000 και μετά, η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά. Ιδιαίτερα η ανάπτυξη των σχέσεων με τη Ρωσία, Κίνα, Βραζιλία και η δημιουργία της «κοινής αγοράς» ALBA («Μπολιβαριανή Συμμαχία των Λαών της Αμερικής»),[9] έδωσε ουσιαστικές δυνατότητες στην Κούβα να ξεφύγει από τις συνέπειες του αμερικανικού «εμπάργκο» και να ενισχύσει την οικονομική της ανάπτυξη. Ωστόσο η παγκόσμια κρίση του 2008 δημιούργησε νέα προβλήματα. Η πτώση της διεθνούς τιμής του νικελίου δημιούργησε σοβαρές δυσκολίες στην εξασφάλιση του αναγκαίου συναλλάγματος για την εξυπηρέτηση του χρέους. Ταυτόχρονα έπληξε τον τουρισμό, βασική πηγή συναλλάγματος, ενώ η αύξηση των διεθνών τιμών πετρελαίου και ειδών εισαγωγής δημιούργησαν πρόσθετα προβλήματα στο ισοζύγιο πληρωμών. Μόνο για το 2011 η αύξηση των διεθνών τιμών σε εισαγόμενα είδη, προκάλεσε μια επιπλέον επιβάρυνση 800 εκατομμυρίων δολαρίων στην οικονομία της Κούβας.
Το 2011 αποφασίστηκε η εφαρμογή σειράς μέτρων, τα οποίο έγιναν αντικείμενο πλατιάς συζήτησης στο λαό και τα οποία προέβλεπαν μείωση των εισαγωγών, μείωση προσωπικού κρατικών επιχειρήσεων, ανάπτυξη μικρών προσωπικών επιχειρήσεων, δημιουργία ειδικών αναπτυξιακών ζωνών για ξένες επενδύσεις με αυστηρή εποπτεία του κράτους κά, τα οποία τόνωσαν την οικονομία και οδήγησαν σε αύξηση του ΑΕΠ κατά 3%. Στην αντιμετώπιση των δυσκολιών σημαντική ήταν η υπογραφή οικονομικής συνεργασίας με τη Ρωσία (2013) που μεταξύ άλλων προέβλεπε και διαγραφή 90% του χρέους της Κούβας (35,2 δις δολάρια) και αποπληρωμή του υπόλοιπου (3,5 δισ. δολάρια) σε βάθος δεκαετίας. Μάλιστα τα ποσά της εξόφλησης συμφωνήθηκε να καταβάλλονται σε ειδικό λογαριασμό και να χρησιμοποιηθούν για επενδύσεις στην κουβανική οικονομία.[10]
Συμπερασματικά, η στάση της λαϊκής κυβέρνησης της Κούβας, έδειξε ότι ένας λαός και μια γνήσια λαϊκή εξουσία, μπορούν να αντιμετωπίσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο έκτακτα γεγονότα και καταστάσεις. Ιδιαίτερα αποδείχτηκε ότι ο δρόμος προς την «καπιταλιστική παλινόρθωση», δεν ήταν «μονόδρομος», όπως ισχυρίζονταν οι οπαδοί του νεοφιλελευθερισμού, αλλά ότι υπήρχαν «εναλλακτικές» για αναζήτηση των κατάλληλων δρόμων κίνησης της κοινωνίας προς το «ιστορικά αναγκαίο» μέλλον. Στην περίπτωση της Κούβας ουσιαστικά δικαιώθηκε η ιστορική εμπειρία της ΕΣΣΔ με τη «Νέα Οικονομική Πολιτική» (ΝΕΠ) του Λένιν, στην πρώτη δεκαετία της Οκτωβριανής Επανάστασης. Επιδιώκοντας τη συμμαχία εργατών και αγροτών, εφάρμοσε μέτρα αναζωογόνησης της οικονομίας, που παρ’ ότι περιείχαν βήματα υποχώρησης (ενίσχυση ρόλου αγοράς και καπιταλιστικών στοιχείων) σε σχέση με τους πολιτικούς στόχους που έθετε (στήριξη της σοβιετικής εξουσίας), στην ουσία διευκόλυναν τη τελική νίκη του σοσιαλισμού.
Ασφαλώς στην πορεία των κοινωνικών μετασχηματισμών της ΕΣΣΔ, προέκυψαν ερωτήματα και η ανάγκη επίλυσης κρίσιμων προβλημάτων της σοσιαλιστικής «οικοδόμησης», τα οποία δεν ερευνήθηκαν επαρκώς, ούτε και δόθηκαν βιώσιμες λύσεις, με αποτέλεσμα το εγχείρημα του «σοσιαλιστικού μετασχηματισμού» να οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Στην περίπτωση της Κούβας, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία να τονιστεί, δεν υπήρξε κατ’ αρχάς «άτακτη φυγή» επιστροφής στον καπιταλισμό και δεύτερον, το εγχείρημα παραμένει ζωντανό και γίνεται προσπάθεια βήμα-βήμα για υπέρβαση των δυσκολιών, με διατήρηση της λαϊκής εξουσίας και παράλληλα να ανιχνευτούν βιώσιμοι δρόμοι προς μια ανώτερη κοινωνία. Και αυτή η εμπειρία έχει πολύ μεγάλη σημασία, όχι μόνο για την Κούβα, όσο για το διεθνές αριστερό κίνημα.!
- 60 χρόνια μετά, ποια η διαφαινόμενη προοπτική;
Παρά τις ελλείψεις και τις δυσκολίες, συνεχίζουμε να εφαρμόζουμε την αξία να μοιραζόμαστε αυτό που έχουμε. Σήμερα 65.000 κουβανοί συνεργάτες εργάζονται σε 89 χώρες, κυρίως στις σφαίρες της ιατρικής και της εκπαίδευσης. Έχουν αποφοιτήσει στο νησί μας 68.000 επαγγελματίες και τεχνικοί, από τους οποίους 30.000 στην υγεία, σε 157 χώρες.
Η 60ή επέτειος της κουβανικής επανάστασης, φέρνει στο προσκήνιο το κρίσιμο ερώτημα για την προοπτική της. Για το λαό της Κούβας και την ηγεσία του ΚΚ Κούβας, δεν τίθεται ούτε θεωρητικά το ερώτημα, δηλ. το «σενάριο» επιστροφής στον καπιταλισμό στο όνομα της ύπαρξης οικονομικών δυσκολιών και αναπάντητων ερωτημάτων, στην κίνηση της χώρας προς μια ανώτερη κοινωνία. Ήδη η αλλαγή ηγεσίας στην χώρα και στο ΚΚ Κούβας, διαψεύδει τα σενάρια για «ανατροπές» στην μετά-Κάστρο εποχή. Το Φιντέλ Κάστρο αποχώρησε από πρόεδρος της χώρας το 2008 και ως το θάνατό του (25/11/16) παρέμεινε επί κεφαλής του Κ.Κ. Κούβας. Επικεφαλής της κυβέρνησης ετέθη από το 2008 ο αδελφός του Ραούλ Κάστρο, ο οποίο παράμεινε ως το 2018 και τη θέση του πήρε ο μέχρι τότε αντιπρόεδρος της κουβανικής κυβέρνησης, ο Μιγκέλ Μάριο Ντίας Κανέλ Μπερμούντες, ενώ ο Ραούλ Κάστρο παρέμεινε επί κεφαλής του ΚΚ Κούβας, θέση από την οποία θα αποχωρήσει, όπως ο ίδιος δήλωσε, στο επόμενο συνέδριο του κόμματος. Κατά συνέπεια και σε αυτό το πεδίο, η ηγεσία της κουβανικής επανάστασης, έδειξε ιστορική ανωτερότητα σε σχέση με τις εμπειρίες άλλων ηγεσιών των κομμουνιστικών κομμάτων του πρώην «υπαρκτού».
Το 2016, διεξήχθη το 6ο Συνέδριο του ΚΚ Κούβας, το οποίο κατέληξε σε μια σειρά σημαντικές αποφάσεις για την οικονομική πολιτική και ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Παρά τα βήματα που έχουν γίνει στην οικονομία της, το γεγονός ότι η Κούβα είναι αναγκασμένη να ζει υπό καθεστώς «εμπάργκο» και συνεχών ενεργειών υπονόμευσης του λαϊκού καθεστώτος, περιορίζοντας τις δυνατότητες ολόπλευρης ανάπτυξης των πλεονεκτημάτων του σοσιαλισμού και επιμηκύνοντας αναπόφευκτα τη δημιουργία των υλικών προϋποθέσεων κίνησης της προς τα εμπρός, προς την κομμουνιστική κοινωνία.
Ειδικότερα στο κρίσιμο οικονομικό πεδίο, η Κούβα έχει θέσει στο επίκεντρο, εξασφάλισης την προσεχή δεκαετία «διατροφικής αυτοδυναμίας» (food sovereignty), με μείωση των εισαγωγών τροφίμων και αύξηση των εξαγωγών βιομηχανικών προϊόντων, καθώς και αύξηση της παραγωγικότητας στο δημόσιο τομέα. Προς την κατεύθυνση αυτή σχεδιάζονται κίνητρα μετακίνησης εργαζόμενων σε αγροτικές παραγωγικές δραστηριότητες, τόσο με τη μορφή της οικογενειακής γεωργίας όσο και της συνεταιριστικής, με την παραχώρηση εκτάσεων που σήμερα μένουν αναξιοποίητες. Από την άλλη στον τομέα των υπηρεσιών, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται την ανάπτυξη του τουρισμού και στις συνδεδεμένες υπηρεσίες, καθώς και στον τομέα της εξυπηρέτησης, με την ανάπτυξη ατομικών και οικογενειακών μικροεπιχειρήσεων και συνεταιρισμών.
Όσον αφορά τη βελτίωση της παραγωγικότητας στις κρατικές επιχειρήσεις, εδώ κρίσιμο ρόλο θα παίξει η μεγαλύτερη αυτοτέλεια τους στην επιλογή των αποφάσεων και η χρήση εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων ως μηχανισμού ενίσχυσης της αποδοτικότητας (μέτρησης του αναγκαίου χρόνου στην παραγωγή προϊόντων). Ωστόσο η αυτοτέλεια θα είναι σχετική, διότι οι επιλογές τους θα εντάσσονται στα πλαίσια του γενικότερου σχεδίου κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης. Στην ουσία η προσπάθεια θα είναι η αναζήτηση της «άριστης» σχέση μεταξύ δύο μηχανισμών διεύθυνσης της οικονομίας (του «σχεδίου» και της «αγοράς») με στόχο την ανάπτυξη της παραγωγικότητας. Η αξιοποίηση των ατομικών επιχειρήσεων θα γίνεται κυρίως στις σφαίρες που δεν μπορεί να οργανωθεί η μεγάλη παραγωγή και απαιτείται μεγαλύτερο ενδιαφέρον και προσοχή στο ποιοτικό αποτέλεσμα των παρεχόμενων υπηρεσιών, με την ύπαρξη πάντα εποπτείας και ελέγχου εκ μέρους του κράτους. Από την άλλη στο δημόσιο τομέα θα τηρείται η αρχή της κατανομής «στον καθένα ανάλογα με την προσφορά του» (ποσότητα και ποιότητα εργασίας) και συνδυασμό υλικών και ηθικών κινήτρων.
Ασφαλώς οι αλλαγές στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής, ενέχουν και ορισμένους κινδύνους, που πηγάζουν από τη φύση των εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων. Η απλή εμπορευματική παραγωγή και η ανταλλαγή εμπορευμάτων μεταξύ ατομικών παραγωγών, κάτω από τη δράση του νόμου της αξίας και του ανταγωνισμού, οδηγεί σε ταξική διαφοροποίηση τους (σε μεγάλους και μικρούς) και παραπέρα στην εμφάνιση της καπιταλιστικής εμπορευματικής παραγωγής (με καπιταλιστές και μισθωτούς εργάτες). Επίσης η εμπορευματική παραγωγή από τη φύση της, αμφισβητεί ρυθμίσεις και ελέγχους που βάζουν φραγμό στη μεγιστοποίηση του κέρδους και της συσσώρευσης κεφαλαίου σε λιγότερα χέρια, κά. Κατά συνέπεια η εκτεταμένη ανάπτυξη των μικρών επιχειρήσεων και πολύ περισσότερο, η απασχόληση μισθωτών, είναι βήμα ενίσχυσης των καπιταλιστικών στοιχείων που «εν δυνάμει» αντιτίθεται στις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής και στη γενικότερη πολιτική της επαναστατικής κυβέρνησης.
Γιαυτό δεν είναι τυχαίο, που από την ηγεσία του ΚΚ Κούβας στο τελευταίο συνέδριο του, απορρίφθηκαν προτάσεις που προέβλεπαν τη δυνατότητα επέκτασης της ατομικής ιδιοκτησίας σε μέσα παραγωγής και σε μικρο-μεσαίες επιχειρήσεις με την απασχόληση μισθωτών. Ακόμα και αν κριθεί ότι για κάποιους ειδικούς λόγους, χρειάζεται να γίνουν κάποιες εξαιρέσεις, αυτές πρέπει να είναι προσωρινές και πάντα κάτω από έλεγχο και εποπτεία του κράτους, ενώ το τελικό αποτέλεσμα να οδηγεί πραγματικά σε άνοδο της παραγωγικότητας και αποδοτικότητας της λαϊκής οικονομίας. Ταυτόχρονα θα πρέπει να ληφθούν μέτρα κατά της οικονομικής διαφθοράς και φαινομένων «παραοικονομίας» (μαύρη αγορά, λαθραία διακίνηση συναλλάγματος, κά). Ο γραμματέας του ΚΚ Κούβας, Ραούλ Κάστρο, στην τελική του ομιλία στο 16ο συνέδριο δήλωσε με έμφαση, πως «στόχος μου είναι η υπεράσπιση, η διατήρηση, η συνέχιση τελειοποίησης του σοσιαλισμού και οπωσδήποτε, ο αποκλεισμός της επιστροφής στον καπιταλισμό».[11] Υπενθύμισε επίσης στους συνέδρους και στο λαό γενικότερα, ότι η εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία της Κούβας, μπορούν να υπάρχουν μόνο με το σοσιαλισμό.
Ο καθοριστικός παράγοντας που θα κρίνει τις μελλοντικές εξελίξεις, πέρα από τις πιέσεις και τα εμπόδια του αμερικανικού παράγοντα και τα περιθώρια αξιοποίησης της συνεργασίας με άλλες χώρες, είναι η σταθερότητα του Κομμουνιστικού Κόμματος και οι ιδεολογικο-πολιτικές του επιλογές, καθώς η ενότητα λαού και κόμματος. Οι υποχωρήσεις στον καπιταλισμό θα ασκήσουν αναπόφευκτα επίδραση, στον ένα ή άλλο βαθμό, στο εσωτερικό του ΚΚ Κούβας. Η εμπειρία από το ΚΚ Κίνας είναι διδακτική και δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Ίσως μάλιστα, κάποια στελέχη του να θελήσουν να εμπλακούν σε επιχειρηματικές δραστηριότητες, γεγονός που «θα αρχίσει να διακυβεύεται ο εργατικός – λαϊκός χαρακτήρας του κόμματος».[12] Επίσης μεγάλη σημασία έχει η καταπολέμηση της διαφθοράς και της γραφειοκρατίας. Βεβαίως τέτοια φαινόμενα υπήρχαν και στο παρελθόν, αλλά εντάθηκαν τα δύσκολα χρόνια μετά το 1991.
Το δεύτερο στοιχείο αφορά τους δεσμούς της επαναστατικής ηγεσίας με το λαό. Αν η λαϊκή εξουσία στην Κούβα κατάφερε να αντέξει 60 χρόνια τις πιέσεις των αμερικανών ιμπεριαλιστών, καθώς και στα προβλήματα από την κατάρρευση του «υπαρκτού», αυτό κυρίως οφείλεται στους στενούς δεσμούς της επαναστατικής ηγεσίας με τον κουβανικό λαό. Οφείλεται επίσης και στο γεγονός ότι, παρά τα υπαρκτά λάθη και τις ολοφάνερες αδυναμίες, ο λαός συμμετείχε στη συζήτηση και στη λήψη των αποφάσεων μέσα από το σύνολο των θεσμών άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Το νέο Σύνταγμα της Κούβας που θα τεθεί σε δημοψήφισμα στις 24 Φεβρουαρίου 2019, έχει στόχο την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών λαϊκής εκπροσώπησης και την ενεργότερη συμμετοχή του λαού στη λήψη και εφαρμογή των αποφάσεων. Ήδη οι συζητήσεις που έγιναν στο Σχέδιο Συντάγματος στις 133.000 λαϊκές συνελεύσεις το 2018, άλλαξαν 60% των άρθρων του τελικού Σχεδίου.
Στην ομιλία του ο πρόεδρος της Κούβας, Μιγκέλ Μάριο Ντίας-Κανέλ Μπερμούντες, στη Λαϊκή Συνέλευση των Αντιπροσώπων, τις παραμονές της επετείου των 60 χρόνων της κουβανικής επανάστασης (22.12.18), έδωσε με ρεαλισμό και αισιοδοξία τη μελλοντική της προοπτική. «Το νέο Σύνταγμα που μόλις εγκρίναμε, επιβεβαιώνει το σοσιαλιστικό δρόμο της Επανάστασης και μας επιτρέπει να στηρίξουμε το έργο του Κράτους, της κυβέρνησης, των οργανισμών και όλου του λαού, στη συνεχή τελειοποίηση της κοινωνίας και στην ενίσχυση των θεσμών της. Το νέο Σύνταγμα εξασφαλίζει μεγαλύτερη συνοχή, δικαιοσύνη και κοινωνική ισότητα στο έργο μας και ενισχύει τη συμμετοχή του λαού στην διακυβέρνηση του έθνους. Αντιθέτως με ότι ισχυρίζονται οι εχθροί του Επαναστατικού κράτους, η Κούβα για άλλη μια φορά έχει δείξει πως θεμελιώδεις αποφάσεις και συναινέσεις στα ζητήματα που καθορίζουν τη ζωή του έθνους μας, οικοδομούνται με την αποφασιστική συνεισφορά όλων. Θα θέλαμε να πούμε στους αμφισβητίες μας, να τολμήσουν να υλοποιήσουν στις χώρες τους μια διαδικασία με χαρακτηριστικά όμοια σαν και αυτά που εφαρμόζουμε εμείς».![13]
Αναφερόμενος στη σημερινή κοινωνικο-οικονονομική κατάσταση της Κούβας, ο πρόεδρος Μιγκέλ Μάριο Ντίας-Κανέλ, σημείωσε ότι το ΑΕΠ της Κούβας το 2018 αυξήθηκε κατά 1,2%, ενώ το 2019 προβλέπεται να αυξηθεί κατά 2,5%. Στα πλαίσια αυτά αποφασίστηκε η αύξηση των κατώτατων συντάξεων, από 200 σε 242 πέσο για 300.000 συνταξιούχους, καθώς και η αύξηση κατά 70 πέσο των επιδομάτων σε 99.000 νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος. Το συνολικά ύψος των ενισχύσεων ανέρχεται σε 224 εκατ. πέσο και αποτελούν μέρος της γενικότερης πολιτικής ενίσχυσης μισθών, συντάξεων, επιδομάτων και παροχής δωρεάν υπηρεσιών. Επίσης το νέο χρόνο θα ολοκληρωθεί το πρόγραμμα 29.000 λαϊκών κατοικιών από το κρατικό σχέδιο, ενώ άλλες 11.000 κατοικίες από ιδιώτες.
Ο πρόεδρος επισήμανε ότι το πεδίο της οικονομίας παραμένει στο επίκεντρο των προσπαθειών της κουβανικής κυβέρνησης. Στα πλαίσια του μακροπρόθεσμου πλάνου ως το 2030, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αύξηση της παραγωγής τροφίμων (κυρίως κτηνοτροφικών), ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, νικελίου, προϊόντων νέας τεχνολογίας, κά. Τόνισε την ιδιαίτερη σημασία που έχει η συνεργασία με ξένες εταιρίες για επενδύσεις στην παραγωγή και για αύξηση εξαγωγών, ενίσχυση της αποδοτικότητας του δημόσιου, καθώς των αυτοαπασχολούμενων και ατομικών επιχειρήσεων, με έλεγχο της εφαρμογής των σχετικών διατάξεων στη λειτουργία τους. Το 2018 τα έσοδα του κράτους από τους φόρους του μη-κρατικού τομέα, ανήλθαν σε 12%, ενώ από τους 600.000 αυτοαπασχολούμενους στο 5%. Τέλος τόνισε ότι κρίσιμο ρόλο στην βελτίωση της αποδοτικότητας του δημοσίου, θα παίξει η μετάβαση του στην «ηλεκτρονική διακυβέρνηση», κά.
Συμπερασματικά, στο διάστημα 1959-2018, οι κοινωνικές αλλαγές στην Κούβας, έχουν καλύψει μόνο ένα στάδιο του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της. Γνωρίζοντας τη φύση των τεράστιων εμποδίων, εσωτερικών και εξωτερικών, η Κούβα, θα διατηρήσει τις κοινωνικές κατακτήσεις της και θα βελτιώνει το σοσιαλιστικό μοντέλο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης και ασφαλώς δεν θα επιτρέψει την καπιταλιστική παλινόρθωση. Τα μέτρα που υιοθετήθηκαν τα τελευταία χρόνια, για την αύξηση των μορφών αυτό-απασχόλησης και εργασίας για ίδιο όφελος, η αναγνώριση του ρόλου της αγοράς και το άνοιγμα μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων σε κάποιες μη βασικές οικονομικές δραστηριότητες, παρότι είναι μια αναγκαιότητα που επιβάλλεται από την αντικειμενική πραγματικότητα, έχουν γεννήσει εύλογες ανησυχίες σε ανθρώπους εντός και εκτός της Κούβας. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην Κούβα ως τώρα υπήρξε πάντα ένας μικρός ιδιωτικός τομέας.
Η Επανάσταση έδωσε γη στους αγρότες και ένας αριθμός πάνω από 100 χιλιάδες αγρότες είναι ιδιοκτήτες γης. Η Αγροτική Μεταρρύθμιση επηρέασε δραστικά τα μεγάλα τσιφλίκια και μοίρασε τη γη στους παραγωγούς, ενώ αναπτύχθηκαν συνεταιρισμοί, χωρίς ποτέ να γίνει βίαιη κολεκτιβοποίηση των αγροτών. Στο διάστημα όλων αυτών των δεκαετιών η σοσιαλιστική κρατική ιδιοκτησία συμβίωσε με μορφές ιδιωτικής ιδιοκτησίας, συνεταιριστικές και ιδιωτών αγροτών. Αυτές οι νέες μορφές, όπως τόνισε ο πρόεδρος της Κούβας, δεν είναι αντισοσιαλιστικές, ούτε αντεπαναστατικές. «Οι αυτοαπασχολούμενοι εργαζόμενοι δεν είναι εχθροί της Επανάστασης.»[14] Ωστόσο δεν πρέπει να γίνουν κυρίαρχες.!
Ως μέρος της ανάπτυξης του σοσιαλιστικού οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου, ο λαός της Κούβας εργάζεται για την υπέρβαση των υπαρκτών προβλημάτων, κατά των στρεβλώσεων και των αρνητικών φαινομένων, εφαρμόζοντας την αρχή της σοσιαλιστικής κατανομής «από τον καθένα σύμφωνα με την ικανότητά του, στον καθένα σύμφωνα με την εργασία του». Στην Κούβα ο σοσιαλισμός ξεπέρασε αυτό που πρόσφερε ο καπιταλισμός στις λαϊκές μάζες. Πάνω από όλα ξεπέρασε την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και δημιούργησε μια ανώτερη κοινωνία βασισμένη στην αλληλεγγύη, τον διεθνισμό και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Παρ’ ότι σήμερα, κυρίως λόγω και των διεθνών συνθηκών, η Κούβα αντιμετωπίζει προβλήματα, στο διάστημα των 60 χρόνων, δεν υπήρξε κάποια νέα κοινωνική ιδέα ή κοινωνικό σύστημα, που να ξεπερνά τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού. «Δεν έχει αναδειχθεί ένα άλλο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης που να ξεπερνά σε δικαιοσύνη και κοινωνική ισότητα το σοσιαλισμό».[15] Για τους λαούς που θέλουν να πετάξουν από πάνω τους τις αλυσίδες της πολύμορφής κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής καταπίεσης, που από τη φύση του γεννάει ο ιμπεριαλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός, ο δρόμος αυτός είναι ο μόνος πραγματικά ελπιδοφόρος, για όλους τους λαούς και τους εργαζόμενους του πλανήτη.
[1]. Αναλυτικότερα βλ. «Το απάνθρωπο αμερικανικό εμπάργκο». «Ημερόδρομος», 25/10/18 www.imerodromos.gr,
[2]. Αναλυτικότερα βλ. Φίλιπ Άλιστον, Ειδικός Επιτετραμμένος του ΟΗΕ για την Ακραία Φτώχεια και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, «Καθημερινή», 16.12.18
[3] Αναλυτικότερα βλ. Χοσέ Οριόλ Μαρέρο Μαρτίνες, Πρόξενος και σύμβουλος της Πρεσβείας της Δημοκρατίας της Κούβας στην Ελλάδα. Εισήγηση στο διήμερο Επιστημονικό Συνέδριο για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ, που οργάνωσε ο «Μαρξιστικός Χώρος Μελέτης και Έρευνας» (ΜΑ.ΧΩ.Μ.Ε) στις 10 και 11 Νοεμβρίου 2018, στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.
[4]. Το ίδιο με πιο πάνω
[5]. Το ίδιο με πιο πάνω
[6]. Αναλυτικότερα βλ. Δημήτρης Καλτσώνης, «Η Επανάσταση στην Κούβα: Παρελθόν και μέλλον». www.tvxs.gr, 31 Ιουλ. 2013,
[7]. Eliana Cardoso and Ann Helwege, Cuba after Communism, Cambridge, ma 1992, σσ. 51, 1, 11. Andrés Oppenheimer, Castro’s Final Hour, New York 1992
[8]. Αναλυτικότερα βλ. Emily Morris «Η απροσδόκητη Κούβα», Νεw left review 7-8/2014
[9]. Η ALBA συνιστά ένα αντιιμπεριαλιστικό και εν γένει αντικαπιταλιστικό μπλοκ εννέα χωρών, με κοινό νόμισμα (σούκρε), που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Κούβας και της Βενεζουέλας. Αντιπροσωπεύει, μια συνεργασία χωρών μέσω διακυβερνητικών συμφωνιών που υποστηρίζει έργα κοινωνικής πρόνοιας στους τομείς της Υγείας, της Παιδείας και της στέγης, με συμμετοχή λαϊκών οργανώσεων και με κρατικά προγράμματα, ενώ προωθεί τις ανταλλαγές προϊόντων μεταξύ χωρών, κά.
[10]. Ναυτεμπορική, 4 Ιουλίου 2014
[11]. Βλέπε σχετικά κείμενα στο, www.cubadebate.cu
[12]. Αναλυτικότερα βλ. Δημήτρης Καλτσώνης, «Η Επανάσταση στην Κούβα: Παρελθόν και μέλλον», www.tvxs.gr, 31/7/2013
[13]. Miguel M. Díaz-Canel Bermúdez, «We will move forward. And we will continue to be victorious», Speech at the close of the Second Ordinary Session of the National Assembly of People’s Power’s Ninth Legislature, Havana International Conference Center, December 22, 2018, http://en.cubadebate.cu/news/2018/12/24Dec.
[14]. Το ίδιο με πιο πάνω.
[15]. Το ίδιο με υποσημείωση αριθ. 3.
