21 Δεκέμβρη:Δυσκολεύει η κατάσταση για τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα–Διαλύεται ο ΕΔΕΣ στην Ήπειρο

Πέμπτη 21 Δεκέμβρη 1944 

H 21η του Δεκέμβρη είναι μια ακόμη δύσκολη μέρα για τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τον Πειραιά. Οι Εγγλέζοι και οι δυνάμεις της κυβέρνησης Παπανδρέου  που τους βοηθούν προωθούνται συνεχώς. Μερικές επιτυχίες , όπως η απόκρουση της επίθεσης αποικιακών στρατευμάτων στη Δραπετσώνα, δεν μπορούν ν’ αλλάξουν τη γενική εικόνα.

Ενδεικτική της κατάστασης που επικρατεί είναι η περιγραφή του  καπετάνιου του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ Αθήνας Σπύρου Κωτσάκη-Νέστορα («Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα»,σ.190,191, Σύγχρονη Εποχή , Αθήνα 1986):

«…Την εξέλιξη της κατάστασης φαίνεται ότι δεν την κατάλαβε καλά η ΚΕ ( σ.σ.: Σιάντος, Μάντακας, Χατζημιχάλης που έδρευαν στη Χασιά). Αυτό βγαίνει από Διαταγές της για επιθετικές ενέργειές μας σε διάφορα σημεία. Τους το είπαμε στο τηλέφωνο. Κατέβηκαν ο Σιάντος και ο Μάντακας στο Σταθμό Διοίκησης μας και είχαμε σύσκεψη για την εξέλιξη της μάχης. Είδαμε ότι δεν είχαν σαφή εικόνα, ούτε της διάταξης ούτε της κατάστασης. Υποσχέθηκαν αόριστα ότι θα ’ρθουν να μας βοηθήσουν δυνάμεις απ’ έξω.

Χαρακτηριστικά της κατάστασης:

Ι Ταξιαρχία: Το 1ο Σύνταγμα έχει σμπαραλιάσει από τις απώλειες και τον σκληρό συνεχή αγώνα στου Μακρυγιάννη και στην Καλλιθέα. Κόπηκε στα δυο. Ένα κομμάτι με τον Γιάννη Κιλισμανή πήγε ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού στην Ι Ταξιαρχία. Και άλλο,  60 περίπου μαχητές, με τον Αχιλλέα (Μιχάλη Παπαπαναγιωτάκη), πήγε με το 11ο της VIII Ταξιαρχίας. Με την Ιη Ταξιαρχία τώρα έχουμε επαφή μόνον με το τηλέφωνο και τον ασύρματο. Πυρομαχικά δεν καταφέραμε να της στείλουμε. Συνεννοηθήκαμε με το Λογοθέτη   (Γιώργο Σαμαρίδη), επιτελάρχη της ΙΙ Μεραρχίας, να προσπαθήσουν αυτοί να προωθήσουν από το Κορωπί.

ΙΙ Ταξιαρχία: Όλες οι συνοικίες της σφυροκοπούνται όλη την ημέρα. Προσπάθειά της να καταλάβει τις φυλακές Χατζηκώστα απότυχε. Θα επαναλάβει απόψε.

7ο Συγκρότημα: Αποκρούει συνεχείς σφοδρές επιθέσεις από το πρωί μέχρι το βράδυ. Με προπαρασκευή πυροβολικού, όλμων ,τανκς.

VIII Ταξιαρχία: Έγινε τη νύχτα η απαγκίστρωση και μετακίνησή της στο Περιστέρι- Πυριτιδοποιείο. Πολύ πεσμένο το ηθικό της. Χειροτερεύουν τα πράγματα, τώρα που δεν υπάρχει το 1ο Σύνταγμα να πολεμάει μαζί της. Η πείρα έδειξε  ότι οι αντάρτες πολεμάνε καλά μέσα στην πόλη άμα πολεμάνε με ντόπιους ελασίτες, που είναι πιο έμπειροι σε τέτιον αγώνα. Υπάρχει κίνδυνος να σπάσει και ν’ αφήσει κενό. Να βρεθεί ο εχθρός στα νώτα μας…».

 

Παράλληλα με τις μάχες οι Εγγλέζοι και ο Παπανδρέου συνέχισαν τις προσπάθειες για στρατολογία και συγκρότηση μονάδων Εθνοφυλακής  με σκοπό να χρησιμοποιήσουν τους άνδρες τους ως χωροφύλακες στις συνοικίες που περνούσαν στα χέρια τους . Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα  αυτό το Α΄ Σ.Σ. του ΕΛΑΣ απαγόρευσε την είσοδο στις περιοχές τις ελεγχόμενες από τους Εγγλέζους με ειδική και «εξαιρετικώς επείγουσα» διαταγή:

 

«Διαταγή

Από λήψεως παρούσης απαγορεύομεν την είσοδον εις το κέντρον της πόλεως και γενικώς εις τας περιοχάς τας κατεχομένας υπό του εχθρού ή και ευρισκομένας υπό τον έλεγχόν του, παντός άρρενος ηλικίας άνω των 16 ετών. Να ληφθώσι άπαντα τα μέτρα ώστε η διαταγή μας αυτή να εκτελεσθή μετά πάσης αυστηρότητος.

ΣΔ 21-12-44

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ

ΠΥΡΙΟΧΟΣ-ΝΕΣΤΟΡΑΣ»

Η δολοφονία της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη από τον Ορέστη της Πολιτοφυλακής Πατησίων

Την ίδια μέρα πιάστηκε από μέλη της Πολιτοφυλακής Γαλατσίου- Πατησίων η πρωταγωνίστρια του Εθνικού Θεάτρου Ελένη Παπαδάκη και στη συνέχεια εκτελέστηκε από τον πολιτοφύλακα Ορέστη και δύο συνεργάτες του, που όπως αποδείχθηκε στην πορεία ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις. Η διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού ενημερώθηκε για τη δολοφονία της ηθοποιού από τον γιατρό Μήτσο Μπαρτζιώτα, αδελφό του Βασίλη Μπαρτζιώτα ( Φάνη) γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ. Ο Σπύρος Κωτσάκης γράφει σχετικά « Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα οπ.π. σ.211.212):

«… Ο γιατρός μόλις έμαθε το θάνατο της εξαίρετης ηθοποιού ήρθε τρέχοντας στο Στρατηγείο τους Σώματος. Παρ’ όλο που είχαμε τόσες έγνοιες και πόνο- οι Άγγλοι ισοπέδωναν σπίτια και αφάνιζαν χιλιάδες γυναικόπαιδα στους συνοικισμούς της Αθήνας-Πειραιά- σε όλους μας προκάλεσε αναστάτωση και αγανάκτηση. Εμένα πιο πολύ γιατί τη γνώριζα. Και το ’δειξα έντονα. Παραφέρθηκα. Τόσο περισσότερο που το πρωί είχαμε μάθει ότι στην Κυψέλη η Πολιτοφυλακή είχε πιάσει για ομήρους 56 μέλη του Κόμματος…

Ο Φάνης έλειπε. Μόλις γύρισε και του το είπαμε, έγινε έξω φρενών. Η αντίδρασή μας ήταν ραγδαία. Την υπόθεση την παρακολουθήσαμε προσωπικά με το Φάνη. Το ξεκαθάρισμα της ανατέθηκε στο Νίκο Ανδρικίδη, Ακροναυπλιώτη, έμπιστο και ικανό στέλεχος μας. Ο Ανδρικίδης γρήγορα εντόπισε σαν υπεύθυνους του εγκλήματος τον Ορέστη της Πολιτοφυλακής Πατησίων και δυο άμεσους συνεργάτες του.

Ερεύνησε τη ζωή και δράση του κι ανακάλυψε κι άλλες πράξεις και ενέργειες βρώμικες και ύποπτες. Προχωρώντας η ανάκριση, αποκαλύφθηκε ότι ο Ορέστης ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις στις γραμμές μας.

Στο έκτακτο Στρατοδικείο που συγκροτήθηκε και στη δίκη τους που έγινε ανοιχτά παραδέχθηκε ότι ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις κι ενεργούσε σύμφωνα με τις εντολές της. Καταδικάστηκαν και οι τρεις σε θάνατο κι εκτελέστηκαν δημόσια στην Πλατεία Κολιάτσου.

Το 1946- όταν ήμουν στην Κλινική του  Κόκκαλη για εγχείρηση θωρακοπλαστική- ήρθε και με βρήκε ο αδερφός του Ορέστη. Θεώρησε υποχρέωσή του να μου ειπεί, ότι δεν μου κρατάει κακία για την εκτέλεση του αδελφού του. Όλη η οικογένεια του Ορέστη τίμιοι και καλοί άνθρωποι και δικοί μας.

«Πώς ξεστράτισε, σύντροφε εκείνος;» τον ρωτώ.

«Οι γυναίκες!» μου λέει. «Τους είχε μεγάλη αδυναμία». Απ’ αυτό το κουσούρι τον ψώνισαν οι πράκτορες της Ιντέλιτζενς Σέρβις και τον χάλασαν».

Στη δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη αναφέρθηκε και ο Νίκος Ζαχαριάδης στην εισήγησή του στη 12^η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ ( 25-27 Ιούνη του 1945):

«Ερχονται τώρα οι “αγριότητες”. Τέτοιες γένηκαν με τούτη τη διαφορά: α) Πολύ πιο πολλές γένηκαν και γίνονται από την αντίδραση. β) Απ’ τις άλλες οι περισσότερες σκηνοθετήθηκαν απ’ την αντίδραση που και τίποτα αν δεν κάναμε πάλι θα σκηνοθετούσε σε βάρος μας “αγριότητες” και γ) φρόντισα και έψαξα να βρω, μα ούτε μια περίπτωση υπάρχει, που νάχει δοθεί σαν γραμμή του ΚΚΕ να γίνουν αγριότητες. Όμως αγριότητες έγιναν και τέτοιες έκαναν και μέλη του Κόμματος. Τέτοια μέλη που, είτε προβοκάτορες ήταν, είτε που δεν ήταν άξια νάναι μέλη του Κόμματος. Φυσικά οι πράξεις που κάναν τα μέλη του Κόμματος δημιουργούν ευθύνες και για το ίδιο. Μα μια που το ΚΚΕ δεν έδωσε τέτοια γραμμή και αυτούς που έκαναν υπερβασίες και τις υπερβασίες τις ίδιες τις απεκήρυξε και τις αποκηρύσσει, δε δημιουργείται ζήτημα ηθικής τάξης για το ΚΚΕ. Γιατί το Κόμμα μας έχει το θάρρος να διακηρύξει ότι τέτοιες περιπτώσεις, όπως του Κορώνη (καθηγητής Πολυτεχνείου), είτε της ηθοποιού Παπαδάκη, δεν μπορούν να βρουν δικαίωση και πρέπει να καταδικαστούν ανοιχτά».

O EΛΑΣ μέσα σε οχτώ μέρες διαλύει στην Ήπειρο τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα

Στις 21 του Δεκέμβρη άρχισε η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των δυνάμεων του ΕΔΕΣ του Ζέρβα στην Ήπειρο. Το σχέδιο της επίθεσης το κατάστρωσε ο θεωρητικός και ουσιαστικός επιτελάρχης του προερχόμενος από τον τακτικό στρατό Θόδωρος Μακρίδης (Έκτορας), επικεφαλής του ΙΙΙ Γραφείου του Γενικού Στρατηγείου. Το σχέδιο προέβλεπε τον εγκλωβισμό των Ζερβικών μέσα σε μια μεγάλη λαβίδα και την εξουδετέρωσή τους από ηπειρωτικά, μακεδονικά και θεσσαλικά συντάγματα.

Η επίθεση έγινε ταυτόχρονα από τρεις κατευθύνσεις. Η πρώτη  προς Άρτα-Φιλιππιάδα – Λάκκα Σούλι, η δεύτερη προς Δρίσκο-Ιωάννινα-Λάκκα Σούλι και η τρίτη  βόρεια του Καλαμά. Όπως γράφει ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης (σ.σ.: Στο βιβλίο του «Ο ΕΛΑΣ», Επικαιρότητα, Αθήνα 1999) το σύνολο της παρατακτής δύναμης ήταν  11.500 άνδρες ( συσσιτούντες 14.500), έναντι 9.000 παρατακτής (12.000 συσσιτούντες) του Ζέρβα. Μέσα σε οκτώ μέρες , και μετά από μόνο δύο σοβαρές μάχες, οι δυνάμεις του Ζέρβα έπαθαν πανωλεθρία. Στις 22  Δεκέμβρη ελευθερώθηκε η Άρτα και την τρίτη μέρα από την επίθεση ( 23.12.44) τα Γιάννενα. Όσοι Ζερβικοί διασώθηκαν πέρασαν στην Κέρκυρα παίρνοντας μαζί τους και 1.000 ομήρους.

Η έναρξη της επίθεσης

« Το βράδυ στις 20 του Δεκέμβρη- γράφει ο Σαράφης, όλες οι μονάδες ήταν έτοιμες για την εξόρμηση.

Το πρωί στις 21 του Δεκέμβρη στην  ορισμένη ώρα όλες οι μονάδες εξόρμησαν και κατέλαβαν τους αντικειμενικούς τους σκοπούς. Μόνο στις νότιες υπώρειες του Μιτσικέλι ένα τάγμα του 28 Συντάγματος πεζικού αιφνιδιάστηκε από τμήμα του ΕΔΕΣ,  που είχε περάσει κρυφά με βάρκα στη Λίμνη και αργοπορούσε ωσότου ανασυνταχθεί και φτάσει στον αντικειμενικό του σκοπό. Και την άλλη μέρα επίσης οι επιχειρήσεις εξελίχτηκαν όπως είχε προβλεφθεί. Ο Ζέρβας διέταξε κ’ έγινε μιά αντεπίθεση ΒΔ από τα Γιάννενα κατά της ΙΧ Μεραρχίας υποστηριζόμενη με ισχυρά μέσα πυρός και πυροβολικό, αλλά απέτυχε και τα τμήματά της εξακολούθησαν την προχώρησή τους, και κατέλαβαν τους αντικειμενικούς σκοπούς, ανάτρεψαν τα τμήματά του ΕΔΕΣ και τα καταδίωκαν προς τη θάλασσα. Την πρώτη μέρα είχε καταληφθεί η Άρτα και στις 23 τα Γιάννενα ( σ.σ.: Η Άρτα καταλήφθηκε στις 22.12.Πρόκειται περί μικρού λάθους).

Ο Λόχος των κοριτσιών της ΙΧ Μεραρχίας

Από τα πρώτα τμήματα που είχαν μπει στα Γιάννενα ήταν ο λόχος των κοριτσιών της ΙΧ Μεραρχίας, που στη μάχη στο Πισδούνι βόρεια από τα Γιάννενα είχε τρία θύματα ( μία νεκρή και δύο τραυματίες).

 

Είχαν γίνει δύο σοβαρές συγκρούσεις, μία στην Άρτα και άλλη μία ΒΔ στα Γιάννενα, που είχαν αρκετά θύματα. Έπειτα από τις μάχες αυτές τα τμήματα του ΕΔΕΣ  σχεδόν διαλύθηκαν, μόνον ορισμένα τμήματα που αποτελούνταν από διαλεγμένους αξιωματικούς και αντάρτες υποχωρούσαν προς την Πρέβεζα και Ηγουμενίτσα καταδιωκόμενα από τμήματα του ΕΛΑΣ. Ύστερα από αυτή την κατάσταση δόσαμε διαταγή στις μεραρχίες να μην κρατούν παρά μόνον αξιωματικούς και αρχηγούς που είναι επικίνδυνοι και βαρύνονται με εγκληματικές πράξεις ή και αντάρτες που βαρύνονται με εγκληματικές πράξεις , όλους δε τους άλλους αφού τους αφοπλίσουν να τους αφήσουν ελεύθερους να πάνε στα σπίτια τους.

«Η αλήθεια είναι ότι δεν περιμέναμε τόση γρήγορη διάλυση του ΕΔΕΣ»

Από το ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου μάθαμε ότι τα τμήματα του Ζέρβα διαλύθηκαν και τα υπολείμματα μεταφέρονταν στην Κέρκυρα. Η αλήθεια είναι ότι δεν περιμέναμε τόση γρήγορη διάλυση του ΕΔΕΣ. Περιμέναμε μεγαλύτερη αντίσταση και υπολογίζαμε τουλάχιστο 10 μέρες για την υπόθεση αυτή.

 

Το πρωί στις 28 του Δεκέμβρη αφήσαμε το Μέτσοβο και το απόγευμα φτάσαμε στα Γιάννενα. Χιόνιζε πάντα κ’ έκανε κρύο. Δεν είχαμε ειδοποιήσει κανένα. Στις 4 το απόγευμα μπήκαμε στην πόλη και όλα τα μαγαζιά ήταν κλειστά λόγω εορτής. Πήγαμε στην πλατεία και ζητήσαμε το μέραρχο στα γραφεία του.

 

Ο κόσμος αντιλήφθηκε την άφιξή μας και σε λίγα λεπτά η πλατεία γέμισε. Μιλήσαμε εγώ και ο Άρης. Μου έκανε εντύπωση ότι οι εκδηλώσεις του κόσμου ήταν περισσότερο ζωηρές από τις εκδηλώσεις στις εαμικές περιοχές. Μας εξήγησαν ότι αυτοί τώρα κατάλαβαν λευτεριά. Με τα τμήματα του Ζέρβα υπέφεραν, δεν είχαν καμμιά ελευθερία, υπήρχε στρατιωτικός νόμος , απαγορεύονταν οι συγκεντρώσεις καθώς και η κυκλοφορία πέραν από ορισμένη ώρα. Ήταν η ίδια κατάσταση που ήταν πρωτήτερα με τους Γερμανούς. Ενώ τώρα ήταν απόλυτα ελεύθεροι να κυκλοφορούν όλη νύχτα, να συγκεντρώνονται, να γιορτάζουν και ήταν ενθουσιασμένοι (…)

Οι ζερβικοί για ασφάλεια των δικών τους και έχοντας υπόψη τα εγκλήματα που είχαν κάνει, πήραν μαζί τους από την Ήπειρο 1000 και πλέον άτομα για ομήρους. Από τα Γιάννενα είχαν πάρει περί τα 600 άτομα άνδρες και γυναίκες, επιστήμονες, εμπόρους, υπαλλήλους και φυσικά όλα τα στελέχη του ΕΑΜ που βρίσκονταν εκεί. Η κατάσταση των ομήρων ήταν τραγική. Άγριο ξυλοκόπημα, αφαίρεση των χρημάτων και των ειδών που είχαν, μεταφορά μέσα στα χιονισμένα βουνά, διανυκτέρευση σε εκκλησίες χωρίς φωτιά, ρούχα και τρόφιμα (…)

 

Οι Εγγλέζοι βοηθούν τον Ζέρβα να μεταφέρει τους ομήρους στην Κέρκυρα

Τις μέρες των Χριστουγέννων δεν έμεινε κανένας αντάρτης στη στρατώνα. Οι Γιαννιώτες παρ’ όλη τη δυστυχία τους και τη στενοχώρια τους για τους ομήρους, πήραν τους αντάρτες στα σπίτια τους και τους φιλοξενούσαν. Αν δεν εύρισκαν αντάρτες για να φιλοξενήσουν, γιατί η μεγαλύτερη δύναμη κινιόταν προς καταδίωξη του Ζέρβα, στενοχωριούνταν. Δώσαμε αμέσως διαταγές στις μεραρχίες να φροντίσουν για την απελευθέρωση των ομήρων, αλλά δυστυχώς δεν πρόλαβαν να κάνουν τίποτα, γιατί με την επίβλεψη των Άγγλων είχαν μεταφερθεί με αγγλικά καράβια στην Κέρκυρα (…).

 

Στις 29 του Δεκέμβρη με τον Άρη πήγαμε στο χωριό Λούρος, όπου ήταν η VIII Μεραρχία για να δούμε άμεσα την κατάσταση και διατάξουμε την τελική ενέργεια. Φτάσαμε στις 4 το απόγευμα. Περιμέναμε το μέραρχο υποστράτηγο Αυγερόπουλο που είχε πάει για αναγνώριση.

 

 

 

 

 

 

Γύρισε, μας έκανε μιά ανασκόπηση της κατάστασης και ετοιμαζόμαστε να διατάξουμε την τελική εξόρμηση, όταν τα τμήματα πρώτης γραμμής ανάφεραν ότι τα τμήματα ΕΔΕΣ άρχισαν να υποχωρούν και ανάλαβαν την καταδίωξή τους. Το βράδυ με το σκοτάδι εγκαταλείφθηκε και η Πρέβεζα κ’ έτσι κανένα τμήμα του ΕΔΕΣ δε βρισκόταν στην Ήπειρο.  Την άλλη μέρα ύστερα από επίθεση καταλήφθηκε και η Λευκάδα. Τα υπολείμματα του ΕΔΕΣ είχαν μεταφερθεί στην Κέρκυρα. Μεγάλες φλόγες φαίνονταν στην κατεύθυνση Πρέβεζας. Οι Άγγλοι και ζερβικοί φεύγοντας έβαλαν φωτιά κ’ έκαψαν όλα τ’ αποθέματα βενζίνας, κάρβουνου και τροφίμων για να μην τα πάρει ο ΕΑΣ…».

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ – ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ

«Προειδοποίηση του ΕΛΑΣ»

Από την πρώτη σελίδα του «Ριζοσπάστη» στις 21.12.1944:

« Η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ με έγγραφό της στο Βρετανικό Στρατηγείο της Αθήνας τονίζει ότι παρά το Διεθνές Δίκαιο οι Βρετανικές δυνάμεις εξακολουθούν να βομβαρδίζουν και να πολυβολούν καθαρώς αμάχους πληθυσμούς και νοσοκομεία. Υστερ’ απ’ αυτό προειδοποιεί την Βρετανική Διοίκηση και όλους τους Βρετανούς αξιωματικούς και στρατιώτες ότι κάθε ενέργεια κατά των αμάχων θα θεωρείται ως έγκλημα πολέμου. Όσοι στρατιωτικοί πιάνονται θα δικάζονται στα στρατοδικεία του ΕΛΑΣ και οι ένοχοι θα τιμωρούνται σαν εγκληματίες πολέμου».

«Οι ανταλλαγές με τις επαρχίες»

«Η Παναθηναϊκή Λαϊκή Επιτροπή στην προσπάθεια της να βοηθήσει επισιτιστικά τον αγωνιζόμενο λαό της Αθήνας και του Πειραιά αποφάσισε να ξαναεφαρμόσει το σύστημα των ανταλλαγών με τις επαρχίες. Όλα τα βιομηχανική είδη που θα συγκεντρώσει από διάφορες κρυφές αποθήκες, θα τα στέλνει στις επαρχίες, όπου θα γίνεται ανταλλαγή με τρόφιμα. Οι ανταλλαγές θα γίνονται σε συνεργασία της Παναθηναϊκής με τους γεωργικούς Συνεταιρισμούς των Επαρχιών».

« Η Ελλάδα, αλίμονο η Ελλάδα…»

Καταγραφή του Γιώργου Σεφέρη στις 21 του Δεκέμβρη, πάντα από το σπίτι της οδού Κυδαθηναίων 9 («Μέρες Δ΄ 1 Γενάρη 1941-31 Δεκέμβρη 1944», σ.379, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1986):

« Πέμπτη, 21 Δεκέμβρη

Πρέπει ν’ αναβάλουμε το γιόρτασμα των Χριστουγέννων, έλεγε κάποιος Άγγλος τις προάλλες. Ποιών Χριστουγέννων;

Δεν έχει σκοτεινιάσει ακόμη. Αυτές οι ώρες μετά το μεσημέρι είναι οι καλύτερες.

Κουράζουν ως. Σήμερα, ίσως πρώτη φορά από τότε, διάβασα λίγο. Στο βάθος, κάπου πίσω από το Ζάππειο και τον Φιλόπαππο, βαριοί γδούποι από κανόνια και εκρήξεις. Αεροπλάνα πολυβολούν. Η Ελλάδα, αλίμονο η Ελλάδα: ένα σταυρωμένο κορμί κι όλοι το καρφώνουν, λυσσασμένοι.

Κατά βάθος προβλήματα και λάθη όπως εδώ κι ένα χρόνο. Δεν έχω εκπλήξεις, κι όμως το να μην ξαφνιάζεσαι σε κάνει ύποπτο. Έπρεπε να γίνει τούτο το μακελειό για να μάθουν εδώ την πείρα της Μέσης Ανατολής, αν τη μάθουν ποτέ».

«Επανάσταση των προσφύγων εναντίον των γηγενών»

Από τις  σημειώσεις του Γιώργου Θεοτοκά ( « Τετράδια Ημερολογίου (  1939-1953)», σ.545,546, εκδόσεις Εστία). Η ματιά ενός αστού διανοούμενου , που σ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής έμεινε μακρυά από το μεγαλείο της  αντίστασης και τώρα προσπαθεί να εξηγήσει τι είναι τέλος πάντων αυτά τα «παιδιά της γαλαρίας», όπως τα ονομάτισε ο Μάνος Χατζιδάκις:

«21 Δεκεμβρίου

Μία από τις πλευρές του ζητήματος είναι και τούτη, πως ολοένα περισσότερο έχει κανείς την εντύπωση ότι η επανάσταση αυτή είναι , στην Αθήνα τουλάχιστο, επανάσταση των προσφύγων εναντίον των γηγενών. Είναι αναμφισβήτητο ότι στους προσφυγικούς συνοικισμούς, που αποτελούν σήμερα την «κόκκινη ζώνη» της περιοχής της Αθήνας και του Πειραιά, η μεγίστη πλειοψηφία του πληθυσμού βρίσκεται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κάτω από την επίδραση και τον έλεγχο του Κ.Κ.Ε. ενώ αντίστροφα, στις παλαιοαθηναϊκές συνοικίες, όχι μόνο στις αστικές μα και τις λαϊκές και εργατικές, και στα γηγενή κέντρα του Πειραιά, εξίσου μεγάλη πλειοψηφία δυσπιστεί προς τον κομμουνισμό ή βρίσκεται σε φανερή αντίθεση μαζί του. Θέμα που πρέπει ν’ απασχολήσει αναλυτικά τον κοινωνιολόγο ιστορικό.

Μετά την Καταστροφή του 1922, οι βενιζελικοί πολιτικοί, που τότε κυβερνούσαν, εγκαταστήσανε γύρω στην Αθήνα και τον Πειραιά μία μάζα προσφυγική αισθητά μεγαλύτερη από κείνην που θα δικαιολογούσαν οι οικονομικές δυνατότητες του τόπου, αντί να στείλουν τους πρόσφυγες σε αγροτικές περιφέρειες, όπως προτιμούσαν οι περισσότεροι. Το έκαμαν για να μεταβάλλουν την εκλογική πλειοψηφία της πρωτεύουσας, που ήταν σταθερά βασιλική και αντιβενιζελική. Για τον ίδιο λόγο χωρίσανε την εκλογική περιφέρεια της Αθήνας και του Πειραιά από τα χωριά της Αττικής, φανατικά βασιλικά, με τη δικαιολογία ότι αυτά αποτελούν αγροτική περιφέρεια με διαφορετικά προβλήματα. Έτσι αποκτήσανε την πλειοψηφία στην πρωτεύουσα για όλη την περίοδο του μεσοπολέμου.

Τώρα, που ήρθε στο προσκήνιο μια δεύτερη προσφυγική γενεά, παρατηρούμε πως η διαφορά ιδεολογικού κλίματος ανάμεσα στην προσφυγική και τη γηγενή μάζα μετατοπίστηκε από το πολιτικό πεδίο στο κοινωνικό. Η προσφυγική μάζα δε συγχωρεί τη μειονεκτική θέση στην οποία έζησε αυτά τα είκοσι χρόνια. Εξάλλου δείχνει ότι δεν έχει ριζώσει ακόμα στον τόπο, δε συνδέθηκε μαζί του ολότελα και δεν αγάπησε την παράδοσή του. Η γηγενής μάζα παρακολουθεί το κίνημα , βουβή, πεισματωμένη, γεμάτη μνησικακία. Κι αυτή δεν έχει διάθεση να συγχωρέσει».

Λίγες μέρες αργότερα ( στις 8.1.45) κι όταν πλέον η μάχη είχε κριθεί και ο «προσφυγοπατέρας» Πλαστήρας είχε αναλάβει την πρωθυπουργία, ο Θεοτοκάς πρόσθεσε στο τέλος των  σημειώσεών του μέσα σε παρένθεση και τα εξής: « (Αυτά θα έπρεπε να αναθεωρηθούν. Εκ των υστέρων έχει κανείς την εντύπωση ότι η προσχώρηση των προσφύγων στο Κ.Κ.Ε. δε ήταν τόσο γενική όσο νομίστηκε, ενώ εξάλλου πολέμησαν στην Αθήνα πολλές παλαιοελλαδίτικες μονάδες του ΕΛΑΣ 8.1.45)».

Οι Εγγλέζοι καταλαμβάνουν τα Νέα Σφαγεία και τα Πετράλωνα- Μάχες στο Α΄ Νεκροταφείο και το Δουργούτι

Συνέχεια της αφήγησης του  Oρέστη Μακρή καπετάνιου του Β΄ Συγκροτήματος του ΕΛΑΣ Αθήνας για τις μάχες στην Καλλιθέα το Κουκάκι και τη Νέα Σμύρνη στις 21.12.1944 ( από το βιβλίο του « Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας – Άνεμος λευτεριάς στις Ανατολικές και Νότιες συνοικίες 1941-1945:Χρονικό» , σ.125-127, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985):

«Η VIII ταξιαρχία Πελοποννήσου συμπτύχθηκε, ύστερα από πίεση των άγγλων, τόσο από τα Νέα Σφαγεία, όσο κι από τα Πετράλωνα. παρά τη διαταγή του Α’ Σώματος να μείνουν στη θέση τους.

Το Α’ Σώμα Στρατού με την Α.Π. 234 διαταγή του αναγκάστηκε να κάνει αυστηρές παρατηρήσεις στη διοίκηση της VIII ταξιαρχίας για τις εκδηλώσεις ανυπακοής τους στις διαταγές του Α’ Σώματος.

Η κυκλωμένη I ταξιαρχία μας στις ανατολικές συνοικίες δέχτηκε τα ξημερώματα σφοδρή επίθεση σ’ ολόκληρη την περίμετρο του μετώπου. Από το βορρά η ταξιαρχία του Τσακαλώτου επιτίθεται ενάντια στην Καισαριανή και αποκρούεται με επιτυχία απ’ το πρότυπο τάγμα μας και το τάγμα του Κρόνου.

Ο Τσακαλώτος στο βιβλίο του δικαιολογείται για την αποτυχία του με τα πιο κάτω λόγια:« Οι ελασίται ήρχισαν να χρησιμοποιούν και νάρκες και οι απώλειες μας καθημερινώς αυξάνουν…».

Και τώρα ας δούμε τι έγινε στον τομέα του Β’ συγκροτήματος.

α) Ο Γιώργης Ζαφειρόπουλος (Μουστάκιας) μου αναφέρει:« … Ο λόχος μας στον Άγιο Παντελεήμονα– Φυλακές δέχεται ισχυρή πίεση. Υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το λόφο, γιατί δέχεται καταιγισμό πυρών πυροβολικού και όλμων κι έχει πολλές απώλειες. Μόλις σταματήσουν τα πυροβόλα τους, θα ανακαταλάβουμετο λόφο» .

Πραγματικά, ως το μεσημέρι ξαναπήραν το λόφο.

Σφοδρές συγκρούσεις γίνονται και στην περιοχή του Α’ νεκροταφείου (στα δεξιά) και στο Δουργούτι (αριστερά). Το τάγμα του Γιώργη αντιμετωπίζει ισχυρές δυνάμεις αγγλικού πεζικού με 10 τανκς « Σέρμαν».

Αλλά οι μεγάλες απώλειες του οφείλονται στο φοβερό μπαράζ του εχθρικού πυροβολικού, που όπως δείχνουν τα γεγονότα έχει ενισχυθεί με μεγάλο αριθμό πυροβόλων όλων των διαμετρημάτων. Και οι απώλειες του άμαχου πληθυσμού είναι τρομαχτικές. Όλα τα Νοσοκομεία είναι γεμάτα. Επίσης σήμερα έχει αυξηθεί πολύ και η δράση των αεροπλάνων τους, που ρίχνουν με βουτιές από χαμηλό ύψος συνέχεια ρουκέτες.

β) Το Ιο τάγμα της Νέας Σμύρνης δέχεται το κύριο αποφασιστικό χτύπημα των άγγλων που έχουν ενισχυθεί κι εδώ το τελευταίο24ωρο. Υπολογίζουμε ότι στην επίθεση παίρνουν μέρος μια ταξιαρχία πεζικού της V μεραρχίας, περίπου 2500 άνδρες, με όλμους,ελαφρά πυροβόλα και 30 τανκς. Προχωρούν, τόσο απ’ τα νότια, (Βουρλοπόταμο), όσο κι από τα δυτικά, (Ιωσηφόγλειο).

Ο Μιχάλης μου στέλνει αναφορά:

«… Οι άγγλοι έχουν μετατρέψει όλη την περιοχή του μετώπου μας σε κόλαση απ’ τις εκρήξεις του πυροβολικού, τα τανκς και τους όλμους. Οι απώλειες μας είναι βαριές σε νεκρούς και τραυματίες. Κρατιόμαστε με μεγάλη δυσκολία στις θέσεις μας. Αχρηστέψαμε ένα τανκ. Οι άμαχοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και τραβήχτηκαν προς το Φάρο του Κατσιποδίου. Ο σταθμός διοίκησης του τάγματος μεταφέρθηκε στην οδό Αρτάκης και Βαπορίδη…

Έφυγα αμέσως για το ΣΔ του Ιου τάγματος, σε μια προσπάθειά μου να το ενισχύσω ηθικά για να συγκροτήσουμε τον εχθρό τουλάχιστον στην πλατεία Σκατζουράκη (πλατεία Βασ. Σοφίας – σήμερα πλατεία Ηρώων).

Με μεγάλη δυσκολία κατόρθωσα να φτάσω στο Μιχάλη. Γευόμουν κι εγώ από κοντά την κόλαση, όπως μου την περιέγραφε στην αναφορά του.

Ένας όλμος έσκασε σε 10 μέτρα απόσταση. Ένιωσα ένα ελαφρύ τσίμπημα στον αριστερό αγκώνα μου. Δεν έδωσα σημασία. Όταν έφτασα στο Σταθμό σήκωσα το μανίκι μου κι είδα, ότι είχε σφηνωθεί επιφανειακά ένα μικρό θραύσμα από το βλήμα. Το τράβηξα με το χέρι μου κι αυτό ήταν όλο. Τις επόμενες μέρες, ιδιαίτερα στην υποχώρησή μας, μου δημιούργησε προβλήματα γιατί  μολύνθηκε η πληγή και μεγάλωσε σαν εικοσάρικο, πρήστηκε και μούφερε πυρετό. Κι αντί να πέσω στο κρεβάτι, ήμουν υποχρεωμένος να βαδίζω με τα τμήματά μας 14 ώρες το 24ωρο.

Είναι II το πρωί και η πίεση του εχθρού συνεχώς αυξάνει. Οι δυο διμοιρίες του Πάσχου με το Μιχάλη Θεοδωράκη( σ.σ.: Ο Μίκης Θεοδωράκης) πήραν νέες θέσεις στο ύψος της μεγάλης πλατείας της Νέας Σμύρνης. Τα τανκς έχουν καταλάβει την πλατεία Σκατζουράκη. Το πεζικό τους καθηλώθηκε 50 μέτρα πιο κάτω. Οι αναφορές των λόχων παρουσιάζουν μια τραγική εικόνα της κατάστασης.

Οι λόχοι δυσκολεύονται στις μετακινήσεις και δεν μπορούν να μεταφέρουν πίσω ούτε τους τραυματίες. Και στον Άγιο Σώστη η διμοιρία μας υποχώρησε στην περιοχή Σουλιώτικα Ταμπούρια.

Γύρω στο μεσημέρι κατορθώσαμε να συγκρατήσουμε την επίθεση στο ύψος της πλατείας Σκατζουράκη. Τα τανκς του εχθρού σταμάτησαν εκεί και κάλυπταν το πεζικό τους, που έφτασε ως εκεί. Σ’ αυτή τη γραμμή οχυρώθηκαν σε βάθος όλες οι αγγλικές δυνάμεις.

Το τάγμα μας από το απόγευμα και όλη τη νύχτα οργάνωνε τις νέες αμυντικές θέσεις, στην οδό Βαπορίδου ως την κεντρική πλατεία της Νέας Σμύρνης. Ο σταθμός διοίκησης έμεινε στην πρώτη γραμμή. Αρκετοί νέοι εθελοντές πήραν τις θέσεις των νεκρών και τραυματισμένων συντρόφων μας. Γύρισα στο ΣΔ του συγκροτήματος αρκετά ανήσυχος. Οι δυνάμεις μας στη Νέα Σμύρνη, σε σχέση μ’ αυτές του αντιπάλου, ήταν πολύ μικρές, για να αντέξουν στην τρομαχτική δύναμη πυρός των άγγλων.

Σε σχετική αναφορά μου προς την ταξιαρχία, μου απέκλεισαν κάθε δυνατότητα αποστολής ενισχύσεων. Η μόνη βοήθεια που κατόρθωσα να δώσω στο Μιχάλη Παναγιωτίδη ήταν μια ομάδα με έναν ατομικό όλμο από το λόχο του Κρόνου, που ακόμη δε δεχόταν πίεση του εχθρού. Χειριστής του όλμου ήταν ο Νίκος Οικονομίδης (Ορφέας)– που έφτασε τα ξημερώματα κι άρχισε να ρίχνει αμέσως βλήματα στην πλατεία Σκατζουράκη, ανάμεσα σε χαριτωμένα ανέκδοτα που μας διηγούνταν στα διαλείμματα τη νύχτα.

Είχε φορτωμένο τον όλμο επάνω σ’ ένα φορτηγάκι αυτοκίνητο και τον μετακινούσε γρήγορα από δρόμο σε δρόμο, για να δημιουργείται εντύπωση στον εχθρό ότι διαθέτουμε πολλούς όλμους. Σε συνεργασία με την κομματική οργάνωση της Νέας  Σμύρνης, ζήτησα να επιστρατευθούν όλα τα μέλη του Κόμματος και να οργανώσουν μια δεύτερη γραμμή άμυνας με ότι όπλα διαθέτουν ακόμη στο ύψος της εκκλησίας Αγίας Φωτεινής και στην οδό Γρηγορίου του Ε’.

Συμφωνήσαμε και με το Μιχάλη να τους στηρίξουμε και με μια διμοιρία του, σαν εφεδρεία. Έτσι. αν αντιμετωπίσουν το πρωί ισχυρότερη πίεση, να μπορέσουν να κρατηθούν εκεί ως το βράδυ.

Στο μεταξύ κι’ οι μαχητές μας αποχτούσαν πείρα για τη σωστή αντιμετώπιση της κατάστασης και συνήθισαν σιγά–σιγά την κόλαση που δημιουργούσε ο εχθρός με τη βροχή των οβίδων στα κεφάλια μας.

Διάλεγαν απυρόβλητες γερές θέσεις. Το ηθικό τους ήταν υπέροχο. Τραγουδούσαν και κορόιδευαν τους σκόμπυδες…».

« Οι αντάρτες έφυγαν.Τα εγγλέζικα τανκς προχώρησαν…».

Από τις ημερολογιακές σημειώσεις του ποιητή Σωτήρη Σκίπη , που κρατούσε στο σπίτι του στην Καλλιθέα ( δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Πνευματική Ζωή», τεύχος 184):

«21 Δεκεμβρίου

Η ώρα 10 π.μ.

Οι αντάρτες έφυγαν. Τα εγγλέζικα τανκς προχώρησαν και στάθμεψαν λίγα τετράγωνα μακριά απ’ το πρώτο τετράγωνο της οδού Σκρα. Βγήκα στο δρόμο και τα είδα με τα κανόνια τους στραμμένα απειλητικά προς τα σπίτια μας. Ανάμεσ’ από χαλάζι σφαιρών, ξεμυτίζω πια, σα για να ξεμουδιάσω, και πάω στο σπίτι του κ. Φωκά, του υπέργηρου ζωγράφου. Γωνία Μουσών- Ανακρέοντα. Βρήκα μαζεμένες δυο- τρεις οικογένειες που αφήκαν τα σπίτια τους, του λόφου Φιλαρέτου, ταμπουρωμένου απ’ τους αντάρτες, κι ήρθαν εκεί για περισσότερη σιγουριά. Ανάμεσά τους ο κ. Φωκάς, σχεδόν ανύποπτος για όσα συμβαίνουν γύρω του , σκυμμένος στο τραπεζάκι του , ρίχνει την πασιέντσα του.

Τέσσερα απ’ τα πενηντάχρονα πεύκα του πεζοδρομίου του σπιτιού του κείτονται φαρδιά-πλατιά κάτου κι αγγίζουν με τις φαρδιές κορφές τους το απέναντι πεζοδρόμιο. Τα ’κοψαν οι ΕΛΑΣίτες για να χρησιμέψουν ως οδοφράγματα στα τανκς των Άγγλών… Σ’ όλες στις γωνιές των τοίχων φρουρούν αντάρτες. Σύμφωνα με τα λόγια τους, έχουν εφτά μερόνυχτα να σφαλήξουν μάτι.

Γυρίζω στο σπίτι μου. Κάθουμαι στο γραφείο μου κι αρχίζω τη συνέχιση των εντυπώσεών μου αυτών. Όταν ξάφνου ένας γδούπος-σαν το τέλος του κόσμου- ακούεται στο πάνω πάτωμα, συνοδευόμενος με σπασίματα τζαμιών. Όλμος. Δεν καταλαβαίνω αν έπεσε μέσα ή λίγα βήματα απ’ έξω.

Από τις 10 η ώρα π.μ. το σπίτι μου, λες κι έγινε στόχος των όλμων… Πέφτουν απ’ όλες τις μεριές… Τα τζάμια σπαν από παντού…

Κινδυνεύω από στιγμή σε στιγμή. Τρέχω απ’ αγκωνάρι, σ’ αγκωνάρι για να βρω κάποια υποθετική προφύλαξη… Τα πόδια μου δεν βαστάνε πια απ’ την πείνα και την αϋπνία. Μου ’ρχεται να πέσω κάτου…

Κινδυνεύω».

«Εις την μπλε πολυκατοικίαν της Πλατείας Εξαρχείων εγκατεστάθη και πάλιν δύναμις επαναστατών»

Απόσπασμα του «Δελτίου Πληροφοριών από της 14ης ώρας της 21/12/44 μέχρι της 14ης ώρας της 22/12/44» της Στρατιωτικής Διοίκησης Αθηνών  με πηγή πληροφοριών «Ιδιωτική θετική» για την περιοχή των Εξαρχείων ( διατηρείται η ορθογραφία του πρωτότυπου).

« Eπί της οδού Τοσίτσα και εις όλας τας γωνίας έχουν τοποθετηθή φρουραί με μέτωπον προς Εξάρχεια. Οπλισμός αυτών: Τυφέκια, 3, οπλοπολυβόλα, χειροβομβίδες.

Επί της οδού Μεταξά (Εξάρχεια) και επί των διασταυρώσεων αυτής μετά των οδών Θεμιστοκλέους- Μπενάκη- Μεσολογγίου όμοίως φρουραί με μέτωπον προς την οδόν Ζ. Πηγής.

Ο ΕΛΑΣ του βουνού ανεχώρησε εκ της περιοχής Ν.Δ. Στρέφι. Τούτο εγνώσθη από τον Καπετάνιον, όστις απεχαιρέτησε την οικογένειαν Καρατζά επί της οδού Οικονόμου ένθα εφιλοξενείτο, δηλώσας ότι μεταβαίνουν εις Γκύζη.

Επί της μπλε Πολυκατοικίας της Πλατείας Εξαρχείων εγκατεστάθη και πάλιν δύναμις επαναστατών (25 ανδρών περίπου).

Εις την διασταύρωσιν των οδών Ζωσιμάδων και Μεθώνης υπάρχει αντιαρμ.  πυροβόλον το οποίον έβαλε χθες.

Εις το Τέρμα της οδού Κουντουριώτου και επί του λόφου Στρέφι υπάρχει πολυβόλον.

Άπαντα τα ανωτέρω παρετηρήθησαν σήμερον την πρωίαν».

(«Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τ.1, σ. 276, έκδοση της Διεύθυνσης  Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1998).

 

*Πηγή: imerodromos.gr