Η είσοδος του ΕΛΑΣ στη μοναστική Πολιτεία ξεσηκώνει τους πένητες μοναχούς κατά των προϊσταμένων των πλούσιων μοναστηριών.
Τους τελευταίους μήνες της Κατοχής και έως την αρχή της Άνοιξης του 1945, στο Άγιον Όρος ήρθε πάλι στην επιφάνεια και με μεγαλύτερη οξύτητα μια ιδιότυπη ταξική σύγκρουση, ανάμεσα στους «έχοντες» και τους «μη έχοντες» μοναχούς, που ζούσαν στα διάφορα Εξαρτήματα, έξω από τις μονές. Καταλύτη γι΄ αυτές τις εξελίξεις αποτέλεσε η είσοδος στον Άθω στελεχών του ΕΑΜ και τμημάτων του ΕΛΑΣ, που μετέφεραν στη μοναστική πολιτεία της ιδέες της εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης Και όπως ήταν φυσικό, οι «μη έχοντες» μοναχοί πίστεψαν πως έφθασε η ώρα της απολύτρωσης από δεσμά αιώνων.
Εκείνη την εποχή, στο Άγιον Όρος ζούσαν περίπου 4000 μοναχοί και 1000 λαϊκοί εργάτες ( επίσημη στατιστική του 1935). Οι περισσότεροι από τους μοναχούς αυτούς ζούσαν έξω από τις μονές, σε Σκήτες, Κελλία, Καλύβες, Καθίσματα και Ησυχαστήρια. Εκτός από αυτούς υπήρχαν και οι ερημίτες ασκητές που έμεναν μέσα σε βράχια και σπηλιές, ενώ ένας αριθμός «απείθαρχων» μοναχών, οι λεγόμενοι «Καβιώτες», κινούνταν έξω από την οργανωμένη μοναχική κοινωνία, περιφερόμενοι στον Άθω χωρίς να υπακούουν σε νόμους και κανονισμούς.
Οι αφέντες και οι υποτελείς
Οι σχέσεις των κυρίαρχων μονών προς τα παραπάνω ιδρύματα (Εξαρτήματα) και τους μοναχούς που ζούσαν σ’ αυτά, ήταν σχέσεις αφέντη προς υποτελή, ουσιαστικά φεουδαρχικές
Ένα σύστημα άδικο, σκληρό, που κρατούσε αιώνες και κατοχυρωνόταν και με τον Καταστατικό Χάρτη του 1924 που ισχύει μέχρι σήμερα.
-Τα Εξαρτήματα είναι «αναφαίρετα και αναπαλλοτρίωτα» κτήματα των κυρίαρχων μονών, στα οποία δεν αναγνωρίζεται καμία προσωπικότητα Το καθεστώς αυτό στηρίζεται σε Πατριαρχικά Σιγγίλια (έγγραφα που γράφονταν πάνω σε μεμβράνη και αναφέρονταν συνήθως στα προνόμια των μοναστηριών και στο αναπαλλοτρίωτο της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας). Τα Σιγγίλια προέβλεπαν «φρικτάς αράς» εναντίον οποιουδήποτε θα ήθελε να διαταράξει την «καθεστυκυίαν τάξιν».
Αγιορείτες μοναχοί στα τέλη της δεκαετίας του ‘30
-Οι εξαρτηματικοί μοναχοί είναι αποκλεισμένοι από όλα τα νομοθετικά, διοικητικά και δικαστικά όργανα του Αγίου Όρους ( Ιερά Επιστασία, Ιερά Κοινότης, Διπλή Ενιαύσιος Σύναξις κ.λπ.).
-Οι μοναχοί που ζουν σε Σκήτες, Κελλία, Καλύβες κ.λπ. υποχρεώνονται σε δυσβάσταχτες οικονομικές αποδόσεις στις κυρίαρχες μονές. Δεν ελέγχουν τη γη που καλλιεργούν και παράλληλα δεν προβλέπεται κανένα οικονομικό δικαίωμα γι΄ αυτούς. Ιδιαίτερα βαρύς είναι ο φόρος, το λεγόμενο τριμερίδιο, που έπρεπε να πληρωθεί στην κυρίαρχη μονή σε περίπτωση θανάτου του «γέροντος» μοναχού ενός Κελλίου, από τους υποτακτικούς του.
Σφραγίδα Αδελφότητος Κελλιωτών του Αγίου Όρους.
Οι αντιπαραθέσεις των εξαρτηματικών μοναχών με τις κυρίαρχες μονές πήραν μεγάλη έκταση τον 18ο αιώνα. Μετά την επιβολή υπέρογκων χαρατσιών από τους Τούρκους, η Ιερά Σύναξις τα μετακύλησε στους εξαρτηματικούς, υποχρεώνοντας τους να πληρώσουν μεγάλα ποσά, ανάλογα με τα κτήματα και τον αριθμό των μοναχών που τα καλλιεργούσαν Οι εξαρτηματικοί προσπάθησαν να αντιδράσουν, αλλά οι κυρίαρχες μονές, έχοντας τη στήριξη της κοσμικής εξουσίας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τους υποχρέωσαν να συμμορφωθούν.
Τον 19ο αιώνα τα προβλήματα οξύνθηκαν και πάλι και χρειάστηκαν οι παρεμβάσεις του Πατριαρχείου για να εξαναγκαστούν σε υποταγή οι εξαρτηματικοί. Το ζήτημα έλαβε και χαρακτήρα εθνικών αντιπαραθέσεων, λόγω της προσπάθειας της Τσαρικής Ρωσίας να αυξήσει την επιρροή της στον Άθω με την αθρόα αγορά Εξαρτημάτων από μονές, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση των κελλιωτών μοναχών.
Το ζήτημα των εξαρτηματικών μοναχών οξύνθηκε και πάλι στη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Κελλιώτες μοναχοί συγκρότησαν δική τους Αδελφότητα και διεκδικώντας το δικαίωμα στην ελεύθερη σκέψη και κρίση και στην κυριότητα και αγοραπωλησία των Κελλίων, καθώς και την προστασία από τις αυθαιρεσίες και καταχρήσεις των μονών. Όμως συνάντησαν την έντονη αντίδραση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που αποκήρυξε και κατάργησε την Αδελφότητα «ως παρανόμως υφισταμένην και λειτουργούσα».
Η πείνα της Κατοχής
Στη διάρκεια της Κατοχής το χάσμα μεταξύ των εξαρτηματικών μοναχών και των κυρίαρχων μονών μεγάλωσε. Το πρόβλημα του επισιτισμού ήταν ιδιαίτερα έντονο στους μοναχούς που ζούσαν στις σκήτες , τα καλύβια και τα ησυχαστήρια , των οποίων η παραγωγή δεσμεύονταν από το γερμανικό στρατό. Ακόμη και όσοι ήταν χειροτέχνες δεν μπορούσαν να διαθέσουν τα προϊόντα τους.
Ιδιαίτερα βαρύς ήταν ο χειμώνας του 1941-1942, που προκάλεσε σε όλη την Ελλάδα δεκάδες χιλιάδες θανάτους από πείνα. Τότε πέθαναν από ασιτία και πολλοί λαϊκοί ζητιάνοι που είχαν καταφύγει στο Άγιον Όρος ζητώντας ελεημοσύνη από τα μοναστήρια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι κυρίαρχες μονές επεδίωκαν να καλύψουν πρώτα τις δικές τους ανάγκες και κατά δεύτερο λόγο να φροντίσουν για τους εξαρτηματικούς. Έτσι υπήρχαν διακρίσεις στη διανομή των τροφίμων, αλλά και πλήρης αποκλεισμός των εξαρτηματικών από αυτά, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να οξυνθούν οι αντιθέσεις.
Κατοχή. Αγιορείτες μοναχοί με Γερμανούς στρατιωτικούς
Όταν λοιπόν εμφανίστηκαν οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, με τις ιδέες της εθνικής και της κοινωνικής απελευθέρωσης, ήταν φυσικό οι κελλιώτες να πιστέψουν πως έφθασε η ώρα της απολύτρωσης τους από τα δεσμά αιώνων.
Το κενό εξουσίας και τα Τάγματα Ασφαλείας
Το Μάιο- Ιούνιο του 1944, στο Άγιον Όρος δημιουργήθηκε ένα κενό εξουσίας μετά την αποχώρηση των ανδρών της γερμανικής αστυνομίας, του διοικητή Δ. Ρωμανού και του μεγαλύτερου μέρους της δύναμης Χωροφυλακής και των δημοσίων υπαλλήλων, που εκπροσωπούσαν την κυβέρνηση δοσιλόγων της Αθήνας υπό τον Ιωάννη Ράλλη.
Τις ημέρες εκείνες έγινε μια προσπάθεια να μπουν στον Άθω άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας που έδρευαν στον Άγιο Νικόλαο Χαλκιδικής. Οι ταγματασφαλίτες, μεταμφιεσμένοι σε άνδρες του ΕΛΑΣ, προσπάθησαν να αποβιβαστούν στο νησάκι της Αμουλιανής. Όμως έγιναν αντιληπτοί από το γερμανικό φυλάκιο, που ειδοποίησε το βουλγαρικό τάγμα της Ιερισσού. Ακολούθησε συμπλοκή και μέχρι να λυθεί η «παρεξήγηση» είχαν χάσει τη ζωή τους τέσσερις ταγματασφαλίτες.
Η αποτυχία της επιχείρησης αυτής υποχρέωσε τη διοίκηση του τάγματος να εγκαταλείψει τα σχέδια για είσοδο στο Άγιον Όρος. Όμως μεμονωμένες ομάδες ταγματασφαλιτών συνέχιζαν να κάνουν επιδρομές στον Άθω (μονή Μεγίστης Λαύρας και αλλού) κυρίως για πλιάτσικο.
«Υποκρίνονται τον εθνικιστήν δια να εύρωσιν αφορμήν ληστεύσεως»
Για να σταματήσουν τη δράση των συμμοριών ταγματασφαλιτών, οι αγιορείτες ζήτησαν την παρέμβαση της κατοχικής κυβέρνησης, μέσω του μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος Ιεζεκιήλ, που είχε οριστεί επίτροπος του Αγίου Όρους και σύνδεσμος με την Αθήνα. Σε επιστολή του προς τον Ιεζεκιήλ ο ηγούμενος της μονής Διονυσίου ανέφερε και τα εξής:
« Από απόψεως ασφαλείας μένομεν εις το έλεος του Θεού. Δεν έφθανον δε τα άτακτα μέχρι τούδε σώματα, ήδη έχομεν εις την γειτονίαν μας και τα κατ’ ευφημισμόν λεγόμενα «Τάγματα Ασφαλείας», πραγματικήν μάστιγα της υπαίθρου, αποβράσματα του Άδου (….). Υποκρίνονται τον εθνικιστήν, τον κομμουνιστήν και οτιδήποτε δια να εύρωσιν αφορμήν ληστεύσεως και εξοντώσεως παντός πολίτου (…). Αλλοίμονον εάν πράγματι το Κράτος ανέθεσεν εις τοιαύτα τέρατα την ασφάλειάν του, δεν χρειάζεται να κοπιάση ο κομμουνισμός δια την επικράτησίν του, φθάνουν αυτοί. Ο κόσμος εν τη απομονώσει του ως μόνον κριτήριον έχει την σύγκρισιν. Όπου επικρατούν οι άλλοι, οι λεγόμενοι αριστεροί, επικρατεί άκρα ασφάλεια τιμής και περιουσίας, όπου δε αυτοί οι φερώνυμοι της ασφαλείας, γενική ρεμούλα και το χείριστον, το ανυπόφορον, το ανομολόγητον , άκρα ατίμωσις, τα κορίτσια και αι γυναίκες πήραν κυριολεκτικώς τα βουνά, ίνα προστατευθώσιν από τους άλλους τους λεγόμενους κακούς…».
Η ενίσχυση της παρουσίας του ΕΛΑΣ στην περιοχή έθεσε οριστικό τέρμα στις επιδρομές των ταγματαλητών.
H κυβέρνηση του Καΐρου και ο ΕΔΕΣ
Το καλοκαίρι του 1944 στο Άγιον όρος και στις γύρω περιοχές εμφανίστηκαν και μόνιμοι αξιωματικοί, εκπρόσωποι της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου, οι οποίοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν οργανώσεις σε συνεργασία με μοναχούς. Έγιναν όμως αντιληπτοί από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ και συνελήφθησαν Για τις κινήσεις αυτές, η Περιφερειακή Επιτροπή Χαλκιδικής του ΚΚΕ αναφέρεται σε έκθεση της προς το Μακεδονικό Γραφείο του κόμματος, που γράφτηκε στις 23 Αυγούστου 1944 ( η έκθεση υπάρχει στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας). Αξίζει να παραθέσουμε απόσπασμα αυτής της έκθεσης, η οποία έχει και μια ξεχωριστή σημασία, αφού σ’ αυτήν η Περιφερειακή Επιτροπή Χαλκιδικής εκφράζει την αντίθεσή της στους όρους της συμφωνίας του Λιβάνου και στη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Παπανδρέου:
« Με την υπόθεση των αξιωματικών είναι μπλεγμένοι και αρκετοί άλλοι μεταξύ των οποίων αξιωματικοί της Χωροφυλακής, καλόγεροι και ο μηχανικός Στρατονίου Ανδρεόπουλος. Μερικοί πιάστηκαν και ακολούθησαν την τύχη των αξιωματικών. Τους άλλους δεν τους πιάσαμε ακόμα, μερικούς παρακολουθούμε και άλλους θα πιάσουμε όσο να μας ειδοποιήσετε επίσημα πως δεχτήκαμε τους όρους του Λιβάνου και τη συμμετοχή μας στην κυβέρνηση Παπανδρέου ( όπως λέει το Λονδίνο). Πάντως εμείς δεν θέλουμε να πιστεύουμε μια τέτοια συμμετοχή χωρίς υποχωρήσεις ουσιώδεις από μέρους της ψευτοκυβέρνησης του Καΐρου Στον Πολύγυρο πιάσαμε άλλο αξιωματικό εδεσίτη που μας αποκάλυψε όλη την αντιεαμική δράση και όλα τα μέλη της οργάνωσης τους. Όλους αυτούς τους θεωρούμε προδότες και σαν τέτοιους τους πιάνουμε και τους κρίνουμε. Κει που υπάρχει η πιο μεγάλη βρωμιά, το άντρο της αντίδρασης είναι το Άγιον Όρος. Εκεί έχουμε ανοίξει τα πλοκάμια μας, παρακολουθούμε και καμιά μέρα θα γεμίσουμε καμιά καϊκιά από προδότες κάθε μάρκας…».
Η εμφάνιση του ΕΛΑΣ
Η πρώτη εμφάνιση του ΕΛΑΣ στο Άγιον Όρος έγινε στις 9 Φεβρουαρίου 1944. Αντάρτες πήγαν στη μονή Βατοπεδίου αφού προηγουμένως έκοψαν τα καλώδια του τηλεφώνου και ζήτησαν από τους επιτρόπους να τους δώσουν υποζύγια και τρόφιμα. Προσφέρθηκαν μάλιστα να αποζημιώσουν με χρήματα τους μοναχούς, αλλά αυτοί δεν δέχθηκαν . Κατά την αποχώρησή τους οι αντάρτες του ΕΛΑΣ πήραν μαζί τους και ένδεκα χωροφύλακες.
Μονή Ιβήρων, Σεπτέμβριος 1944. Μοναχοί με το στέλεχος του ΕΑΜ Στράτο Παπανικολάου.
Στην αρχή η απαγωγή αποδόθηκε σε Βούλγαρους κομιτατζήδες, που δρούσαν στις γειτονικές περιοχές. Όμως μόλις η Ιερά Κοινότης πληροφορήθηκε την αλήθεια, ζήτησε την παρέμβαση του πολιτικού διοικητή Δ. Ρωμανού. Αυτός συνάντησε τους επικεφαλής των ανταρτών και τους εξήγησε τους κινδύνους από μια είσοδο του βουλγαρικού στρατού, ο οποίος θα μπορούσε να επικαλεσθεί το «κενό ασφαλείας» από την απουσία της Χωροφυλακής. Έτσι πέτυχε , προσωρινά, να μην ενοχληθούν οι εναπομείναντες χωροφύλακες.
Η Διακήρυξη του ΕΑΜ
Ένα μήνα μετά, στις αρχές Μαρτίου 1944 η Περιφερειακή Επιτροπή Χαλκιδικής του ΕΑΜ έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με την Ιερά Κοινότητα. Σε διακήρυξη, που εστάλη στις 3 Μαρτίου σε όλα τα ιδρύματα του Αγίου Όρους, τις μονές και τα εξαρτήματα τους, αναλύονται οι στόχοι του Απελευθερωτικού Μετώπου και ζητείται η βοήθειά τους. Πρόκειται για ένα κείμενο στην καθαρεύουσα, γραμμένο πολύ προσεκτικά, στο οποίο κυριαρχούν οι αναφορές στην προσφορά του κλήρου στους εθνικούς αγώνες και η συμμετοχή ανωτάτων κληρικών και γνωστών μονίμων στρατιωτικών στις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ:
«ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΑΜ
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
3η Μαρτίου 1944
Προς
Τας Ιεράς Μονάς, Σκήτας και Κελλία του Αγίου Όρους
Άγιοι Πατέρες,
Είναι γνωστόν εις Υμάς πόσον ο Ελληνικός Λαός δοκιμάζεται από την βάρβαρον επιδρομήν των μισητών Γερμανοβουλγάρων. Εις εν εκατομμύριον περίπου ανέρχονται οι θάνατοι λόγω στερήσεων. Εις χιλιάδας οι θανατωθέντες εις τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ολόκληροι περιοχαί έχουν γυμνωθή τελείως από κλοπάς, καταστροφάς κ.τ.λ. Χιλιάδες οικογένειαι καταστραφέντων χωρίων ευρίσκονται εις τα βουνά, όπου υποφέρουν τα πάνδεινα. Γενικά ο Ελληνικός Λαός των πόλεων και χωρίων , δοκιμάζεται σκληρώς.
Η ιστορία του Έθνους μας λέγει ότι και άλλας φοράς η Φυλή μας αντιμετώπισε καταστροφάς και επιδρομάς Τούρκων, Βουλγάρων και άλλων Βαρβάρων. Πάντοτε όμως ηγωνίσθη και ενίκησεν. Η Ιστορία του 1821 απέδειξε πως η Φυλή μας με επικεφαλής τον κλήρον εύρε τα πεπρωμένα της. Ποια ελληνική ψυχή δεν κλίνει το γόνυ προ των Εθνομαρτύρων και Ηρώων Δεσπότου Γερμανού, Πατριάρχου Γρηγορίου, Διάκου, Παπαφλέσσα και χιλιάδων άλλων κληρικών και Λαϊκών αγωνιστών;
Η Ελληνική Φυλή ουδέποτε έχασε το θάρρος της, το πνεύμα των θυσιών, και πιστή πάντοτε εις τα πεπρωμένα της, ηγωνίσθη δια την Πίστην, Πατρίδα και Ελευθερίαν. Πάντοτε δε ανέδειξε τους Ήρωάς της.
Εμπρός λοιπόν εις την σημερινήν δοκιμασίαν, ο Ελληνικός Λαός παρ’ όλας τας πιέσεις, βανδαλισμούς και κάθε άλλην βαρβαρότητα, ως ανωτέρω αναφέρομεν, ενωμένος κάτω από την Σημαίαν του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και με τον Ηρωικόν του Εθνικόν Λαικόν Απελευθερωτικόν Στρατόν (ΕΛΑΣ) δίδει σκληρά κτυπήματα εις τους κατακτητάς και τους εντοπίους προδότας, επιδιώκων να επιτύχη την Εθνικήν του ανεξαρτησίαν.
Επί κεφαλής έχοντες τον Σεβασμιώτατον Ιωακείμ, τους Στρατηγούς Σαράφην, Δημάρατον, Καλαμπαλίκην, Νάσσην, κ.λπ. και περί τους 1200 ανωτέρους και κατωτέρους μονίμους αξιωματικούς, ως και τα υγιέστερα πολιτικά στοιχεία του ελληνικού λαού, όλων των κομματικών αποχρώσεων, ήρχισεν από διετίας, τον πλέον σκληρόν και τιτάνειον αγώνα εναντίον του κατακτητού.
Εις τα Ελληνικά βουνά και τους κάμπους γράφονται και πάλιν χρυσές σελίδες. Ο κατακτητής παίρνει σκληρά διδάγματα της Ελληνικής Ανδρείας. Σύσσωμος ο Ελληνικός Λαός αγωνίζεται με πίστην, αλλά και καρτερικότητα εις τον Υπέρ όλων αγώνα. Πιστεύει απολύτως εις αυτόν και προσδοκά την Θεϊκήν Δικαίωσιν. Βασίζεται εις την ζωτικότητα του και τας ενισχύσεις των Συμμάχων ( Αγγλίας, Αμερικής, Ρωσίας και Γιουγκοσλαβίας). Όλα τα εξωτερικά και εσωτερικά γεγονότα μαρτυρούν ότι ο αγών ευρίσκεται προς το τέρμα του. Ο σημερινός όμως γιγάντειος αγών απαιτεί και τεράστιες θυσίες. Ο Ελληνικός Λαός προσέφερε πάρα πολλά και προσφέρει το πάν. Καθήκον όμως όλων των Ελλήνων επιτακτικόν είναι να συμμετάσχουν εις τον Ιερόν αυτόν αγώνα, είτε ως πολεμισταί, είτε ως οικονομικοί ενισχυταί.
Αποτεινόμεθα λοιπόν και εις Υμάς Άγιοι Πατέρες , πιστεύοντες απολύτως ότι είσθε οι συνεχισταί των ηρωικών παραδόσεων του κλήρου.
Δυστυχώς η καθυστέρησις του κινήματος εις την Χαλκιδικήν μας αναγκάζει να αποτανθώμεν κάπως αργά προς Υμάς. Είμεθα όμως βέβαιοι ότι δικαιώνοντες τον αγώνα μας θέλετε ενισχύσει τούτον προσφέροντες ό,τι η Εθνική σας ψυχή εγκρίνει εις τρόφιμα, επένδυσιν και υπόδυσιν. Οι αντιπρόσωποί μας θα περιέλθουν όλας τας Ιεράς Μονάς και Σκήτας. Δύνασθε να έχητε εμπιστοσύνην όσον και εις την Εθνικήν των αποστολήν. Εμπιστευθείτε εις τούτους αδιστάκτως και όλας σας τας προσφοράς δια τον Εθνικόν αγώνα. Είμεθα πεπεισμένοι ότι η Ιστορία του μέλλοντος θα αφιερώσει χρυσάς σελίδας δια την συμμετοχήν σας εις τον σημερινόν αγώνα.
Όλα δια την Πίστην, Πατρίδα και Ελευθερίαν.
Ζήτω η Ορθοδοξία. Ζήτω το έθνος. Ζήτω το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ.
Η Περιφερειακή Επιτροπή ΕΑΜ Χαλκιδικής».
Έρανος για τους αντάρτες
Η ανταπόκριση των Αγιορειτών ήταν θετική και μέσα στο Μάιο στελέχη του ΕΑΜ και μοναχοί, χωρισμένοι σε έξι ομάδες, συγκέντρωσαν τα προϊόντα του εράνου και τα έστειλαν στους αντάρτες , που απάντησαν με ευχαριστήριες επιστολές προς όλα τα μοναστήρια.
Στις 10 Αυγούστου στη νησίδα Αμουλιανή εγκαθίστανται οι πρώτοι άνδρες του ΕΛΑΝ οι οποίοι με εξοπλισμένα καΐκια αρχίζουν επιχειρήσεις στη θαλάσσια περιοχή του Αγίου Όρους. Στις 17 Αυγούστου καταλαμβάνουν ένα γερμανικό επίτακτο σκάφος με μεγάλες ποσότητες όπλων και τροφίμων. Ακόμη, στις 22 Αυγούστου, επιτίθενται στο γερμανικό ναυτικό παρατηρητήριο του Ακράθωνα στο νοτιοανατολικό άκρο του Αγίου ΄Όρους, το καταλαμβάνουν και υψώνουν την ελληνική σημαία. Από εκείνη την ημέρα δεν ξαναπλησίασαν το Άγιον Όρος γερμανικά σκάφη.
Σε όλη τη διάρκεια του Αυγούστου, τμήματα ανταρτών εμφανίστηκαν αρκετές φορές στο Άγιον Όρος, για να εφοδιαστούν με τρόφιμα. Το ζήτημα αυτό, μαζί με μεμονωμένα περιστατικά κακοποίησης μοναχών από άτομα που εμφανίζονταν ως αντάρτες, δημιούργησε τριβές στις σχέσεις των αγιορειτών με τον ΕΛΑΣ. Οι ηγούμενοι των μονών Διονυσίου, Γαβριήλ, και Αγίου Παύλου, Σεραφείμ, συναντήθηκαν με εκπροσώπους του ΕΑΜ, που τους διαβεβαίωσαν πως δεν πρόκειται να απαλλοτριωθούν τα μεγάλα μετόχια των μοναστηριών στην Χαλκιδική, όπως είχε δια διαδοθεί εκείνες τις μέρες, ούτε θα επιβληθεί φορολογία στους αγιορείτες. Παράλληλα, έδωσαν εγγυήσεις για αυστηρή τιμωρία των υπευθύνων των εκτρόπων κατά μοναχών.
Μονή Βατοπεδίου, 30 Δεκεμβρίου 1944. Οι αντιπρόσωποι της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ Χαλκιδικής Αθ. Γεροχρήστος και Στ. Οικονόμου με μοναχούς.
Στις 19 Σεπτεμβρίου εγκαταστάθηκε μόνιμα στις Καρυές μια δεκαμελής ομάδα του ΕΛΑΣ που έγινε δεκτή με τιμές από την Ιερά Κοινότητα. Οι Καρυές και τα μοναστήρια που επισκέπτονταν ο επικεφαλής των ανταρτών σημαιοστολίστηκαν και αποφασίστηκε να γίνουν έρανοι για τη διατροφή του Ελασίτικου τμήματος. Τις ίδιες μέρες το έργο της αστυνόμευσης ανέλαβε η Εθνική Πολιτοφυλακή και ο διοικητής της Ν. Αμπελάς εγκαταστάθηκε στη μονή Σίμωνος Πέτρα. Ακόμη σε όλα τα μοναστήρια συγκροτήθηκαν τετραμελείς Επιτροπές του ΕΑΜ , οι αποφάσεις των οποίων, αφού εγκρίνονταν από την πλειοψηφία των μοναχών, ήταν υποχρεωτικές για τους ηγουμένους.
Σε όλη τη διάρκεια της παρουσίας των ΕΑΜικών οργανώσεων στον Άθω, τα ζητήματα της συνεισφοράς των μονών στον στρατωνισμό και την τροφοδοσία των ανταρτών και της παράδοσης των όπλων που κατείχαν πολλοί μοναχοί ήταν οι κυριότερες αιτίες για τις συνεχείς διενέξεις μεταξύ των διοικήσεων του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής και των προϊσταμένων των μοναστηριών.
Η πονηριά των καλογήρων και η αφέλεια των ανταρτών
Αρχικά οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ, μη γνωρίζοντας την αγιορείτικη νοοτροπία και την αρχή που επικρατούσε επί αιώνες στα μοναστήρια, να τα έχουν καλά με την εξουσία όποια κι αν είναι αυτή, φτάνει να μην τους θίγει τα προνόμια, εντυπωσιάστηκαν από τη «διάθεση προσαρμογής» των προϊσταμένων των μονών. Χαρακτηριστικά της «αφέλειας»- όπως τη χαρακτηρίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Δ.Γ.Τσάμης στο βιβλίο του για το Άγιον Όρος εκείνη την εποχή- των στελεχών του ΕΑΜ είναι τα όσα έγραψε στις 24.11.1944 στο βιβλίο επισκεπτών της μονής Ξενοφώντος ο γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής Χαλκιδικής Τρ. Πήττας ( Κλεάνθης):
«Όταν στα γραφεία της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ κατέφθαναν επιτροπές από το Όρος, μου’ κανε εντύπωση το γεγονός αυτό. Δεν μπορούσα να εξηγήσω στη συνείδησή μου πώς τόσο εύκολα ο επαναστατικός άνεμος του καιρού μας άπλωσε και στο προπύργιο αυτό της παράδοσης, του βυζαντινισμού και της συντηρητικότητας. Ωστόσο μια πρώτη επαφή ήταν αρκετή για να δώσει απάντηση σε όλα τα ερωτηματικά μου και να δώσει αποκάλυψη στις προοδευτικές δυνάμεις που δρουν κι εδώ, κάτω από το περίβλημα νεκρών μορφών ζωής του παρελθόντος. Χαιρετίζουμε το Όρος, που βαδίζει ολοταχώς προς ένα προοδευτικό συγχρονισμό και …ας προσθέσουμε προς ένα αληθινό εξαγνισμό».
Όμως τα γεγονότα απέδειξαν πόσο ασύμβατες ήταν οι θέσεις του ΕΑΜ με το καθεστώς και την παράδοση του Αγίου Όρους. Και δεν ήταν λίγες οι φορές που τα πράγματα έφθαναν στα άκρα και οι διοικητές της Εθνικής Πολιτοφυλακής απειλούσαν ακόμη και με εκτέλεση όσους δεν συμμορφώνονταν με τις διαταγές για παράδοση τροφίμων και οπλισμού. Όπως ο Ν. Αμπελάς, ο οποίος σε διαταγή του την 1η Οκτωβρίου 1944 προειδοποιεί:
« Δίνουμε παράταση προθεσμίας για να παραδοθούν όλα τα στρατιωτικά είδη (όπλα, ρούχα, παπούτσια,εξαρτήματα, ζώα κ.λπ.) μέχρι 6 Οκτωβρίου. Μετά την προθεσμία αυτή όποιος πιασθή να κατέχη τέτοια είδη θα τουφεκίζεται…».
Την περίοδο εκείνη έγιναν και εκτελέσεις μοναχών και ανδρών της Χωροφυλακής του Αγίου Όρους. Κοντά στις Καρυές εκτελέστηκε ο Ιωακείμ Παπαστεργίου.
Ακόμη, την 1η Νοεμβρίου 1944, εκτελέστηκαν στην Αρναία ο μοναχός Αγαθάγγελος Λαυριώτης και οι ανθυπασπιστές της Χωροφυλακής Ι. Γκλέκας και Δ. Καρβελάς, που συνελήφθησαν τον Οκτώβριο γιατί προσπάθησαν να διαφύγουν στη Νότιο Ελλάδα.
Βασική βιβλιογραφία
1.Δημητρίου Γ. Τσάμη «Άγιον Όρος- Προσέγγιση στην πρόσφατη ιστορία του», Θεσσαλονίκη ( Φωτοσύνθεση- Εκτύπωση- Βιβλιοδεσία «Βιβλιοδετική Μέλισσα».Η πιο ολοκληρωμένη μελέτη για το Άγιον Όρος στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου από τον καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που διετέλεσε και διοικητής του Αγίου Όρους. Στο βιβλίο δημοσιεύεται το πλήρες κείμενο του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους της 27ης Δεκεμβρίου του 1944 και πολλά σημαντικά έγγραφα της εποχής μαζί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
2.Δημητρίου Μουζάκη « Το Άγιον Όρος κατά την περίοδον του Μεσοπολέμου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 2008. Στο βιβλίο περιγράφεται αναλυτικά η αντιπαράθεση των κυρίαρχων μονών με τους κελλιώτες μοναχούς στον Μεσοπόλεμο.
3.Αρχιμανδρίτου Γαβριήλ Διονυσιάτου «Αγιορείτικη Ιστορία 55 ετών», Επετηρίς Αθωνιάδος Σχολής , 1966. Με σημαντικά στοιχεία για την στάση των προϊσταμένων των μονών στο θέμα των εισφορών στο ΕΑΜ.
4.Ν. Αντωνοπούλου «Η συνταγματική προστασία του Αγιορειτικού καθεστώτος», Αθήνα 1958.
5.Ιεζεκιήλ μητροπολίτου Θεσσαλιώτιδος «Έργα και ημέραι». Ο Ιεζεκιήλ είχε οριστεί επίτροπος του Αγίου Όρους και σύνδεσμος με την Αθήνα.
6.Ι. Μ. Χατζηφώτη «Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος», εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1995.
7. Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους , ΦΕΚ 16 Σεπτεμβρίου 1926, τεύχος πρώτο, αριθμός φύλλου 309.
8. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία , τ. Α΄, Αθήνα 1962.
9. Θέμου Κορνάρου « Άγιον Όρος ( οι Άγιοι χωρίς μάσκα- Μαρτυρία)», εκδόσεις Χρόνος 1982. Ένα συγκλονιστικό ρεπορτάζ του Κορνάρου για το Άγιον Όρος στη δεκαετία του ‘30. Το βιβλίο που πρωτοεκδόθηκε το 1933 γνώρισε τις συνεχείς απαγορεύσεις των εισαγγελικών αρχών και ο συγγραφέας διώχθηκε αρκετές φορές.
10.Γιώργου Ν. Καραγιάννη « Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο» , εκδόσεις « Προσκήνιο- Άγγελος Σιδεράτος», Αθήνα.
11. Π. Παναγιωτάκου «Η οργάνωσις του μοναχικού πολιτεύματος εν Αγίω όρει Άθω», Αρχείον Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου, 4.
Στο επόμενο: Οι εξαρτηματικοί μοναχοί ξεσηκώνονται και συγκροτούν επιτροπές αγώνα: «Να συνεργασθώμεν όλοι οι έξω των Μονών υπέρ της ελευθερίας μας».
*Πηγή: imerodromos.gr
