Οι εξαρτηματικοί μοναχοί ξεσηκώνονται και συγκροτούν επιτροπές αγώνα: «Να συνεργασθώμεν όλοι οι έξω των Μονών υπέρ της ελευθερίας μας» – Η συμφωνία της Βάρκιζας και η αποχώρηση του ΕΑΜ θέτει τέρμα στις προσπάθειες για απαλλαγή των υποτελών φτωχών μοναχών από το καθεστώς των πλούσιων μοναστηριών.
Μέσα στο κλίμα ευφορίας που δημιούργησε η αποχώρηση των Γερμανών και η εγκατάσταση εκπροσώπων του ΕΑΜ και των ανταρτών του ΕΛΑΣ, από τον Αύγουστο του 1944 οι εξαρτηματικοί* μοναχοί άρχισαν να οργανώνονται με κύριο αίτημα την αναθεώρηση του Καταστατικού Χάρτη του 1924. Πρωταγωνιστικό ρόλο στην κίνηση αυτή έπαιξε ο παπα- Στέφανος του κελλίου «Άγιος Θωμάς» που ανήκε στη «σερβική» μονή Χιλανδαρίου. Σημαντική ήταν και η συμβολή των κελλιωτών μοναχών των Καρυών, του Βατοπεδίου και της Προβάτας. Όλες αυτές οι προσπάθειες είχαν την πολιτική κάλυψη της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ Χαλκιδικής.
Ξεσηκώνονται και οι νέοι μοναχοί
Το κίνημα επεκτείνεται και μέσα στις κυρίαρχες μονές. Στις αρχές Σεπτεμβρίου προσχώρησαν στην κίνηση και ομάδες νεαρών μοναχών κυρίως από ιδιόρρυθμα μοναστήρια, που ζητούσαν την αντικατάσταση των προϊσταμένων τους, κατηγορώντας τους για αυταρχισμό και άδικη συμπεριφορά. Μάλιστα οι νέοι μοναχοί στο Βατοπέδι ζήτησαν την παρέμβαση του ΕΑΜ. Ο καπετάνιος του ΕΛΑΝ Στράτος Παπανικολάου ( Στράτος) μαζί με άλλα ΕΑΜικά στελέχη πήγαν στο μοναστήρι και αφού έκαναν ανακρίσεις κατήργησαν τις αρχές και διόρισαν νέα εξαμελή επιτροπή.
Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και στη μονή Ιβήρων, ενώ στη μονή Φιλοθέου οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ προειδοποίησαν τους προϊσταμένους ότι μέχρι το τέλος του μήνα θα έπρεπε να συμμορφωθούν με τις αρχές του Απελευθερωτικού Μετώπου.
Η παλιά δοκιμασμένη τακτική της κωλυσιεργίας
Όλες αυτές οι κινήσεις ήταν φυσικό να προκαλέσουν την έντονη ανησυχία της Ιεράς Κοινότητος που έβλεπε ότι απειλούνται κεκτημένα και προνόμια ενός φεουδαρχικού καθεστώτος αιώνων. Τα μέλη της γνώριζαν ότι η κατάσταση είχε ξεφύγει πλέον από τον έλεγχό τους και δεν θα μπορούσαν να επιβάλλουν με τις παλιές μεθόδους την επαναφορά στην «καθεστηκυία τάξη». Πολύ περισσότερο που δεν υπήρχε επικοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την κυβέρνηση των Αθηνών. Έτσι αποφάσισαν να αντιδράσουν με το γνωστό και δοκιμασμένο στο καμίνι των αιώνων τρόπο: «Διάθεση με μια φαινομενικά αφοπλιστική προθυμία για απόλυτη συνεργασία και συμμόρφωση με τις επιθυμίες των εκπροσώπων του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ και παράλληλα κωλυσιεργία για να καθυστερήσει όσο το δυνατό περισσότερο η τελική αναμέτρηση», όπως σημειώνει ο καθηγητής Δ.Γ. Τσάμης στο σχετικό βιβλίο του.
Ρώσος μοναχός και Γερμανοί στρατιωτικοί στο «ρώσικο» μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονος Στον τοίχο πίσω τους η φωτογραφία του Χίτλερ μαζί με πορτραίτα τσάρων, πριγκήπων και πατριαρχών της Μόσχας.
Στις 29 Αυγούστου τα μέλη της Ιεράς Κοινότητας κάλεσαν τον διοικητή της Εθνικής Πολιτοφυλακής Ν. Αμπελά και με τη γνωστή διπλωματική ( για την ακρίβεια «καλογερίστικη») γλώσσα των αγιορειτών ζήτησαν «διευκρινήσεις» για το ρόλο των επιτροπών που συγκροτήθηκαν στις μονές Βατοπεδίου και Φιλοθέου. Ο Αμπελάς διαβεβαίωσε ότι ο ρόλος των επιτροπών ήταν προσωρινός , πρόσθεσε όμως ότι ο τρόπος ανάδειξης των προϊσταμένων ήταν ολιγαρχικός και αντίθετος με τις αρχές του Δικαίου και ζήτησε να παίρνουν μέρος στις εκλογικές διαδικασίες και οι κελλιώτες μοναχοί. Τελικά συμφωνήθηκε να συγκληθεί στις 4 Οκτωβρίου «Έκτακτος Μεγάλη Τριπλή Ιερά Σύναξις» με τη συμμετοχή εξήντα αντιπροσώπων από όλες τις μονές για να εξετάσει τα θέματα που προέκυψαν.
Οι τρεις όροι του ΕΑΜ
Στη Σύναξη που έγινε στην Αθωνιάδα Σχολή ο Αμπελάς έθεσε τρία ζητήματα:
Πρώτον, να συγκροτηθούν σε όλες τις μονές επιτροπές του ΕΑΜ με αποκλειστική αρμοδιότητα την ενίσχυση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, χωρίς να αναμιγνύονται στη διοίκησή τους.
Δεύτερον, να αλλάξει και να γίνει περισσότερο δημοκρατική η διαδικασία εκλογής των προϊσταμένων
Τρίτον, να συμμετέχουν οι εξαρτηματικοί μοναχοί στα όργανα διοίκησης του Αγίου Όρους και παράλληλα να απαλλαγούν από την ασφυκτική κυριαρχία των μονών με την αναγνώριση του δικαιώματος αυτοδιοίκησής τους.
Για το πρώτο ζήτημα δεν υπήρξαν αντιρρήσεις. Όμως στα άλλα δυο οι αντιπρόσωποι των μονών επέμεναν να μην αλλάξει το καθεστώς και δήλωναν ότι αν υπάρξουν αλλαγές αυτές θα πρέπει να γίνουν μετά το τέλος του πολέμου, και αφού προηγουμένως ερωτηθεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ακόμη αποφάσισαν να στείλουν εκπροσώπους τους για συνομιλίες με τα ανώτερα όργανα του ΕΑΜ, τον ΕΑΜικό νομάρχη Χαλκιδικής και τον στρατηγό διοικητή της μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
Επιτροπές αγώνα
Οι κελλιώτες βλέποντας ότι οι εκπρόσωποι των μονών επιδίδονταν σ’ ένα παιχνίδι κωλυσιεργίας, αντέδρασαν άμεσα με τη συγκρότηση επιτροπών αγώνα στις Καρυές και την περιφέρεια του Βατοπεδίου. Ακόμη , κάλεσαν και τους άλλους εξαρτηματικούς σε κινητοποίηση Είναι χαρακτηριστική η επιστολή που έστειλαν στις 5 Οκτωβρίου οι επιτροπές αγώνα στην Σκήτη των Ιβήρων καλώντας τους μοναχούς της να στείλουν αντιπροσώπους σε σύσκεψη που θα γινόταν στο Κελλί του Ραβδούχου:
«Σας πληροφορούμεν ότι ημείς οι εν Καρυαίς, πέριξ, και Βατοπεδινοί κελλιώται αγωνιζόμεθα δια την απελευθέρωσιν μας και την ιδιοκτησίαν μας. Λοιπόν καιρός είναι ο καταλληλότατος. Εάν θέλετε να ελευθερωθήτε οφείλετε να συγκεντρωθήτε αυτού και να εκλέξετε υπευθύνως ένα ή δυο Γέροντας ως επιτρόπους, οι οποίοι θα έλθουν μεθαύριον Κυριακήν με τας υπογραφάς σας δια να συνεργασθώμεν όλοι οι έξω των Μονών υπέρ της ελευθερίας μας. Ας είναι δε γνωστόν ότι την ευκαιρίαν αυτήν δεν την ευρίσκομεν άλλοτε και παρακαλούμεν όπως μη αναβάλετε, εάν θέλετε το συμφέρον σας».
Οι πληρεξούσιοι των μονών του Αγίου Όρους συναντήθηκαν στις 14 Οκτωβρίου στην Αρναία με τη διοίκηση της 11ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και το νομάρχη Χαλκιδικής Π. Καρακούση. Οι μοναχοί έλαβαν διαβεβαιώσεις ότι «επί του παρόντος το καθεστώς του Αγίου Όρους θα μείνη ανέπαφον από πάσης πλευράς» και επέστρεψαν στις Καρυές με την πεποίθηση ότι οι πρωτοβουλίες των κατωτέρων στελεχών του ΕΑΜ εξουδετερώθηκαν
Πάσχα του 1944. Μοναχοί και Γερμανοί στρατιωτικοί λίγο πριν την αποχώρηση των ανδρών της Βέρμαχτ από το Άγιον Όρος.
Όμως η πίεση των εξαρτηματικών ήταν μεγάλη και τα ΕΑΜικά στελέχη δεν μπορούσαν την αγνοήσουν. Πολύ περισσότερο που τα αιτήματα των μοναχών , οι οποίοι ζούσαν στα Κελλιά, ήταν εναρμονισμένα με τους στόχους της Αριστεράς. Και αυτό φάνηκε καθαρά τέσσερις μέρες μετά τη συνάντηση της Αρναίας, όταν εκπρόσωποι της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ στη Χαλκιδική πήγαν στις Καρυές για να οργανώσουν τις επιτροπές του Μετώπου στο Άγιον Όρος. Στη συζήτηση που είχαν με την Ιερά Κοινότητα, αφού έδωσαν διαβεβαιώσεις για τις «ευσεβείς διαθέσεις» του ΕΑΜ, ζήτησαν να συγκληθεί διάσκεψη , στην οποία θα έπαιρναν μέρος εκπρόσωποι όλων των μοναχών με μέτρο αντιπροσώπευσης το 50% των εκλεκτόρων.
Τα μέλη της Ιεράς Κοινότητας αν και διείδαν τους «κινδύνους» που έκρυβε η πρόταση αυτή για την «καθεστηκυία τάξη», δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά και έτσι υποχρεώθηκαν να συγκαλέσουν για τις 22 Οκτωβρίου την Α΄ Τμηματική Συνδιάσκεψη του Αγίου Όρους με θέμα την οργάνωση του ΕΑΜ στον Άθω. Γνώριζαν όμως ότι η συμμετοχή των εξαρτηματικών στη Συνδιάσκεψη θα οδηγούσε de facto και στη συζήτηση για αναθεώρηση του Καταστατικού Χάρτη.
Μέσα στα λίγα εικοσιτετράωρα που μεσολάβησαν έως τη σύγκληση της Συνδιάσκεψης, οι εξαρτηματικοί κινήθηκαν δραστήρια. Στο αντιπροσωπείο της μονής Βατοπεδίου συγκεντρώθηκαν 298 κελλιώτες από την περιοχή γύρω από τις Καρυές και εξέλεξαν 15 αντιπροσώπους Ανάλογες εκλογές έγιναν και σ’ άλλες περιοχές του Όρους . Όλες οι κελλιώτικες αντιπροσωπείες συνεδρίασαν λίγες ώρες πριν από την έναρξη της Συνδιάσκεψης και αποφάσισαν:
« α) Η επιτροπή που θα αναθεωρήσει τον Καταστατικό Χάρτη να απαρτίζεται από μοναστηριακούς και κελλιώτες.
β) Ο νέος Καταστατικός Χάρτης να εγκριθεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Πολιτεία.
γ) Το υφιστάμενο καθεστώς στο Άγιον Όρος να θεωρηθεί ‘υπό ανοχήν’».
Η πρώτη Συνδιάσκεψη
Οι εργασίες της Συνδιάσκεψης άρχισαν στις 12 ακριβώς το μεσημέρι της 22ας Οκτωβρίου στην Τράπεζα της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα ( Σεράγι). Ο αντιπρόσωπος της Ιεράς Κοινότητας Χρύσανθος Ιβηρίτης κηρύσσοντας την έναρξη των εργασιών έκανε σαφή αναφορά στην ανάγκη προσαρμογής στο «πνέον ανακαινιστικόν πνεύμα», ζήτησε όμως από τους συμμετέχοντες να « μη θίξωσιν επί του παρόντος τον Καταστατικόν Χάρτην του Αγίου Όρους και τα καθεστώτα» και πρόσθεσε ότι «τα διάφορα ζητήματα των διαφόρων τάξεων θα ρυθμισθώσιν εν οικογενειακή συνεργασία, κατά τον δικαιότερον τρόπον μόλις αποκατασταθή το οριστικόν πολίτευμα δι’ αναθεωρήσεως ορισμένων άρθρων του Κ.Χ. των χρηζόντων αναθεωρήσεως».
Να μη θιγεί ο Καταστατικός Χάρτης έως ότου «αποκατασταθεί τελικώς το πολίτευμα και η δυνατότης να μετάσχη και το Οικουμενικόν Πατριαρχείον» ζήτησαν και οι αντιπρόσωποι όλων των μονών με την εξαίρεση των μονών Βατοπεδίου, Ξηροποτάμου και Ξενοφώντος, που ζήτησαν την άμεση αναθεώρηση του. Στα μοναστήρια αυτά κυριαρχούσαν νέοι κυρίως μοναχοί, που είχαν θέσει στο περιθώριο τους παλιούς τους προϊσταμένους
Υπέρ της άμεσης αναθεώρησης τάχθηκαν και οι αντιπροσωπείες από τις Σκήτες. Ιδιαίτερα ενθουσιώδεις αλλά και σκληροί στις τοποθετήσεις τους ήταν οι εκπρόσωποι των Κελλιωτών, που μίλησαν αναλυτικά « δια τας ας υφισταμένας πιέσεις εκ των Μονών εξ ών εξαρτώνται, εκ των καταθλιπτικών διατάξεων του Κ.Χ.».
Στους εξαρτηματικούς απάντησαν ο πρόεδρος της Συνδιάσκεψης Γαβριήλ Διονυσιάτης και ο αντιπρόσωπος της μονής Γρηγορίου Βαρλαάμ, χαρακτηρίζοντας «εις άκρον υπερβολικά» τα παράπονά τους.
Η «επερχόμενη θύελλα»
Τον κίνδυνο μιας «επερχόμενης θύελλας» τόνισε και ο «τεχνικός σύμβουλος» του ΕΑΜ δικηγόρος Αθ. Γεροχρήστος, που πρότεινε να συσταθεί 16μελής επιτροπή από προϊσταμένους μοναστηριών και εξαρτηματικούς μοναχούς «τις θα επιληφθεί της εξετάσεως όλων των ζητημάτων και επεξεργασθεί διάγραμμα συμπληρώσεως και αναθεωρήσεως των διατάξεων του Κ. Χ. (…) και υποβάλει την εργασίαν , ήτις αφού μελετηθή και εγκριθή και κατά τύπους θα αποτελέση τον νέον Κ.Χ. του Αγίου Όρους».
Νοέμβριος 1944. Νεοζηλανδοί αξιωματικοί επισκέπτονται τον Άθω για να ευχαριστήσουν τους μοναχούς που βοήθησαν στην σωτηρία συμπατριωτών τους στη διάρκεια της κατοχής.
Οι περισσότερες μονές δέχτηκαν την πρόταση, αφού ο συσχετισμός δυνάμεων δεν τους επέτρεπε να επιμείνουν στην άρνησή τους. Έθεσαν όμως πάλι ως προϋπόθεση την επικύρωση του νέου Χάρτη από την Ελληνική Πολιτεία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Έτσι συγκροτήθηκε η 16μελής επιτροπή που χωρίστηκε σε τέσσερις υποεπιτροπές , οι οποίες έπρεπε να ολοκληρώσουν το έργο τους έως την 25η Νοεμβρίου 1944.
Παραλύουν οι παλιές δομές
Οι αποφάσεις της Συνδιάσκεψης έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από τους Σκητιώτες, Κελλιώτες και αρκετούς νέους μοναχούς με αποτέλεσμα σε πολλά μοναστήρια να παραλύσουν τελείως οι παλιές διοικητικές δομές. Όμως οι αυθόρμητες ενέργειες των μοναχών αυτών ανάγκασαν την Τμηματική Επιτροπή του ΕΑΜ Αγίου Όρους να παρέμβει και με εγκύκλιό της να ζητήσει πειθαρχία και ψυχραιμία ώστε να μην τεθεί σε κίνδυνο η προσπάθεια για αναθεώρηση του Κ.Χ.:
« Επειδή κατά το χρονικό διάστημα , το οποίον θα χρειασθή δια την τροποποίησιν άρθρων τινών αφορώντων γενικά τας Μονάς, Κελλία και Σκήτας, είναι δυνατόν να συμβή ανταρσία τις παρά τινος αδελφού Μονής ή Κελλίου η Σκήτης παρακαλεί η Τμηματική Επιτροπή Αγίου Όρους άπαντας τους Μοναχούς Μονών, Κελλίων και Σκητών, ως αρμοδία δια τα τοιαύτα, όπως δείξουν άκραν ευπείθειαν και υποταγήν προς τας Κυριάρχους αυτών Μονάς, δεδομένου ότι θα ισχύη ο Κ.Χ. μέχρι της ημέρας καθ΄ην ήθελον εφαρμοσθή αι επενεχθείσαι επ’ αυτού τροποποιήσεις και συμπληρώσεις».
Παρά τις συστάσεις του ΕΑΜ, οι κελλιώτες καθώς και νεαροί μοναχοί επιμένουν να εφαρμόσουν στην πράξη τις αλλαγές. Μάλιστα στις μονές Βατοπεδίου και Ξηροποτάμου η κατάσταση ήταν εκρηκτική μετά την κατάργηση της παλιάς διοίκησης που αρνιόταν να αποδεχθεί τη νομιμότητα των ενεργειών των επαναστατών. «…Επ’ ουδενί λόγω θα παραδώση την εμπιστευθείσαν αυτή εθνικήν και εκκλησιαστικήν παρακαταθήκην εις χείρας ανευθύνων και αδαών αδελφών με το δικαιολογητικόν της πλειοψηφίας των»,ανέφεραν οι προιστάμενοι του Βατοπεδίου σε γράμμα τους το Νοέμβριο, με το οποίο ζητούσαν την παρέμβαση των αρχών του Αγίου Όρους. Η Ιερά Κοινότης με τη σειρά της έκανε διάβημα στον διοικητή της Εθνικής Πολιτοφυλακής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παρέμβει.
Εν αναμονή των εξελίξεων στην Αθήνα
Εκείνες τις μέρες ήταν σαφές πως η Ιερά Κοινότητα παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην Αθήνα , όπου η Αριστερά και οι άγγλοι έβαιναν σταθερά προς την ανοιχτή σύγκρουση, προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο. Έτσι στις 23 Νοεμβρίου συγκάλεσε Έκτακτη Διπλή Ιερά Σύναξη, στην οποία τα μέλη της που ανήκαν στην επιτροπή αναθεώρησης του Κ.Χ. κλήθηκαν να απαντήσουν αν έχουν έτοιμες τις προτάσεις τους. Οι μοναχοί που συμμετείχαν στη 16μελή επιτροπή απάντησαν , όπως ήταν φυσικό, αρνητικά.
Δάφνη ( επίνειο των Καρυών), 1947. Σερδάρης με χωροφύλακες στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου Οι σερδάρηδες ήταν χριστιανοί οπλοφόροι που υπηρετούσαν ως φύλακες στο Άγιον Όρος από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας . Κατά τις επίσημες τελετές φορούν στολή ευζωνική και τις καθημερινές ένα δίκωχο με τα αρχικά Α.Ο.
Όμως και αυτή η προσπάθεια «ροκανίσματος» του χρόνου απέτυχε. Η 16μελής επιτροπή προχώρησε στο έργο της . Στην τελευταία συνεδρίασή της στις 20 Δεκεμβρίου, κι ενώ η Αθήνα είχε τυλιχτεί στις φλόγες των Δεκεμβριανών, παρουσιάστηκαν οι εισηγήσεις των επικεφαλής των υποεπιτροπών που εκπροσωπούσαν όλες τις πλευρές.
Οι θέσεις των «τάξεων»
Ο αρχιμανδρίτης Γαβριήλ Διονυσιάτης εισηγητής των προϊσταμένων των μονών χρησιμοποιώντας προσεκτικές διατυπώσεις ζήτησε να παραπεμφθεί το θέμα του καθεστώτος των σχέσεων των μονών και των εξαρτημάτων τους στο Οικουμενικό Πατριαρχείο προειδοποιώντας για «φρικτάς αράς καθ’ οιουδήποτε θελήσαντος διαταράξαι την ισχύν αυτού».
Ο εισηγητής της υποεπιτροπής των μοναστηριακών Αντύπας Βατοπεδινός συμφώνησε στην κατάργηση της ισοβιότητας των προϊσταμένων , ένα καθεστώς το οποίο, όπως είπε, «δεν εστηρίζετο επί δικαίων βάσεων, αλλά ούτε και επί της μακραίωνος ιστορίας εις τα πολιτεύματα της οποίας ουδαμού σχεδόν ευρίσκει κανείς δια των αιώνων ισοβίους άρχοντας».
Στην εισήγηση του εκπροσώπου των μοναχών που ζούσαν σε Σκήτες Χρυσοστόμου αναφερόταν ότι « το πολίτευμα του Αγίου Όρους, το δια του Καταστατικού Χάρτου καθιερωθέν , απέτυχεν εν τη εφαρμογή αυτού, διότι δεν συνεβιβάσθη προς το πνεύμα του μοναχισμού» και γι’ αυτό ο νέος Κ.Χ. « δέον να συνταχθή εν πνεύματι δικαιοσύνης».
Στο κείμενο της υποεπιτροπής των κελλιωτών που υπέγραφε ο παπα- Στέφανος δινόταν αρχικά απάντηση στα περί «αναλλοίωτου» και «αμετάβλητου» των περί Αγίου Όρους διατάξεων. «Κάθε μεταλλαγή εδημιούργει και νέον καθεστώς εξ ου εξάγεται ότι το σημερινόν διοικητικόν και εν γένει καθεστώς δεν είναι αιωνόβιον , ούτε και θεόπεμπτον, όπως θέλουν τινες να το παρουσιάσουν , αλλά μεταβλητόν αναλόγως των περιστάσεων», ανέφεραν οι κελλιώτες και ζητούσαν ένα σύστημα «αδιακρίτως τάξεων, σύμφωνα και με το του Θεανθρώπου Μεγάλου Δασκάλου μας το ‘ο Θέλων πρώτος πάντων έσχατος’».
Ο Καταστατικός Χάρτης του ‘44
Στις 27 Δεκεμβρίου 1944 συνήλθε στη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα η Β΄ Παναγιορειτική Συνδιάσκεψη με θέμα την τελική επεξεργασία του νέου Κ.Χ.. Είχε προηγηθεί μια ακόμη προσπάθεια της Ιεράς Κοινότητας να κερδίσει χρόνο, επικαλούμενη την ελλιπή πληροφόρηση των μονών. Όμως ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ Στέργιος Οικονόμου ( Στέφανος) απείλησε ότι θα προχωρήσει σε σύγκληση Συνδιάσκεψης του ΕΑΜ και θα καταγγείλει την Ιερά Κοινότητα. Έτσι η Κοινότητα υποχρεώθηκε σε υποχώρηση.
Ο Καταστατικός Χάρτης ψηφίστηκε κατά πλειοψηφίαν μετά από μια έντονη συζήτηση στη διάρκεια της οποίας οι εκπρόσωποι των περισσοτέρων μονών επανέλαβαν τις αντιρρήσεις τους και επέμειναν στην αναβολή λήψης αποφάσεων μέχρις ότου καταστεί δυνατή η επικοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Όμως και πάλι παρενέβη ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ, ο οποίος ερώτησε τελεσιγραφικά τους αντιδρώντες «αν είναι σε θέση να εγγυηθούν την ησυχίαν», αναφερόμενος στην κατάσταση αναβρασμού που επικρατούσε στις Σκήτες τα Κελλιά και σε ορισμένα μοναστήρια.
Αυτοτέλεια των εξαρτημάτων- κατάργηση ισοβιότητας των προϊσταμένων
-Με τον Καταστατικό Χάρτη του 1944 οι εξαρτηματικοί μοναχοί παύουν πλέον να ζουν σε καθεστώς φεουδαρχίας και γίνονταν συμμέτοχοι στη διοίκηση της μοναστικής πολιτείας:
-Όλα τα εξαρτήματα αποκτούσαν διοικητική αυτοτέλεια και έπαυαν να αποτελούν «αναφαίρετα και απαλλοτρίωτα» κτήματα των κυρίαρχων μονών, όπως όριζε ο Χάρτης του 1924. Με το νέο Χάρτη οριζόταν ότι: « Αι Σκήται, τα Κελλία και Ησυχαστήρια εισίν σχετικώς ανεξάρτητα, πνευματικώς μόνον υπαγόμενα εις μίαν εκάστην των Ιερών Μονών».
-Προβλεπόταν η συμμετοχή εξαρτηματικών μοναχών στα όργανα διοίκησης του Αγίου Όρους. Tα μέλη της Δισενιαύσιας Ιεράς Συνάξεως αυξάνονταν από 20 σε 40. Οι 20 επιπλέον εκπρόσωποι θα προέρχονταν από τους εξαρτηματικούς. Ακόμη αυξάνονταν σε 25 από 20 τα μέλη της Ιεράς Κοινότητας, με την επιπλέον συμμετοχή δυο εκπροσώπων των σκητών, δυο των Κελλίων και ενός των εθνικών μειονοτήτων ( Ρώσων, Βουλγάρων, Σέρβων και Ρουμάνων).
Καταργήθηκε η ισοβιότητα των προϊσταμένων, οι οποίοι θα εκλέγονταν σε τακτό χρόνο, με ενιαίο σύστημα για όλες τις μονές και με τριετή θητεία.
Οι εξαρτηματικοί που είχαν δικαιώματα επικαρπίας στην περιουσία που τους παραχωρούσε η κυρίαρχη μονή, αποκτούσαν δικαίωμα κυριότητας. Ακόμη καταργήθηκαν ουσιαστικά το «τριμερίδιο»και τα διάφορα «δοσίματα» των εξαρτηματικών προς τις μονές.
Η μάχη της Αθήνας κρίνει την τύχη του νέου Χάρτη
Ο νέος Καταστατικός Χάρτης ήρθε πάρα πολύ αργά για τους εξαρτηματικούς μοναχούς. Μόλις λίγες μέρες μετά την ψήφισή του, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έχαναν οριστικά τη μάχη της Αθήνας και αποσύρονταν από την πρωτεύουσα. Έτσι ο Χάρτης αυτός δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Οι διοικήσεις των μονών , ενθαρρυμένες από την τροπή των πραγμάτων στην υπόλοιπη Ελλάδα, αποφάσισαν να ακολουθήσουν τις διατάξεις του παλιού Κ.Χ. και να αγνοήσουν το νέο. Αλλά και στις τάξεις των εξαρτηματικών τον αρχικό ενθουσιασμό διαδέχθηκαν η απογοήτευση και αποχωρήσεις μοναχών από το κυριότερο «συνδικαλιστικό» τους όργανο το «Ιερό Συγκρότημα Καρυών».
Την οριστική ταφόπλακα την έβαλε η συμφωνία της Βάρκιζας που επέβαλε τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και την παράδοση της εξουσίας στα όργανα της κυβέρνησης των Αθηνών.
Βατοπαίδι
Το τελευταίο έγγραφο της Εθνικής Πολιτοφυλακής με ημερομηνία 30.1.1945 έφερε την υπογραφή του διοικητή της Μαυρουδή και απευθυνόταν στην Ιερά Κοινότητα , σημειώνοντας ότι πολλές μονές αρνιόνταν να δώσουν τρόφιμα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στους λαϊκούς εργάτες τους «προφασιζόμεναι άλλαι ότι είναι κοινόβιαι και άλλαι άλλα». Και προειδοποιούσε ότι «θα ληφθούν μέτρα εναντίον τους» γιατί «οι ισχυρισμοί και αι προφάσεις αυταί είναι εκτός των πλαισίων της λογικής και της δικαιοσύνης».
«Συνέχισις της ιεράς εθνικοθρησκευτικής αποστολής»
Μετά την επανεμφάνιση της Χωροφυλακής στον Άθω , ο πρωτεπιστάτης μπορούσε να διακηρύξει στην πρώτη «μετα-ΕΑΜική» συνεδρίαση της Ιεράς Κοινότητας την αποκατάσταση της «καθεστηκύιας τάξεως» και το τέλος της «εαμοκρατίας» :
« Σεβαστή Ιερά Κοινότης
Χάριτι Θεού ελευθερωθέντος του ευσεβούς ημών Έθνους εκ των ποικίλων αυτού εχθρών και παρελθούσης της εν των ιερώ ημών Τόπω δημιουργηθείσης , ως μη ώφειλε, καταστάσεως εκ της αναμιξεως εις τα εν Αυτώ προσώπων ξένων και αδαών, και με την προσπάθειαν επιβολής διοικητικού συστήματος εκ των κάτω παρά τα καλώς απ’ αιώνων κρατούντα και το πνεύμα της Εκκλησίας μας, σχετικώς με την διαχείρισιν και διοίκησιν των εκκλησιαστικών πραγμάτων, η Ιερά Επιστασία μετά αδελφικής χαράς και αγαλλιάσεως βλέπει σήμερον την Ιεράν Κοινότητα συγκροτουμένην εις σώμα συμφώνως τω νόμω, το οποίον εγγυάται την συνέχισιν της ιεράς εθνικοθρησκευτικής αποστολής της ακροπόλεως ταύτης του Ορθοδόξου Χριστιανισμού και την αδελφικήν και ειρηνικήν διαβίωσιν πάντων των Μοναχών αυτής εν τω πλαισίω εις ο έκαστος ετάχθη.
Κατά το διάστημα το μεσολαβήσαν από τις 20 Δεκεμβρίου π. έτους μέχρι σήμερον, η Ιερά Επιστασία μεθ’ όλων των ασθενών δυνάμεων αυτής προσεπάθησεν να φανή ανταξία των περιστάσεων, κινουμένη πάντοτε εν τω πλαισίω του ιερού ημών καθεστώτος, σταθερώς πιστεύουσα ότι πάντα τα γενόμενα επί εαμοκρατίας θα παρέλθουν ανεπιστρεπτί ως αντικείμενα εις τα νομίμως και κανονικώς τεθεσπισμένα εν Αγίω Όρει…».
Τα αμέσως επόμενα χρόνια έγιναν μεμονωμένες προσπάθειες εξαρτηματικών να θέσουν πάλι το ζήτημα των σχέσεών τους με τις κυρίαρχες μονές. Όμως ουδείς τους υποστήριξε. Αντίθετα, πολλοί απ’ αυτούς υπέστησαν διώξεις για τη συμμετοχή τους στις κινήσεις του 1944. Στις 4 Απριλίου 1946 η Διπλή Ιερά Σύναξη αποφάσισε την απέλαση έξι μοναχών που πρωτοστάτησαν στο κίνημα των εξαρτηματικών. Οι υπόλοιποι κελλιώτες ξεσηκώθηκαν και με παρεμβάσεις τους στο διοικητή Χωροφυλακής κατάφεραν να αναστείλουν την εφαρμογή της απόφασης. Διαμαρτυρίες από επιτροπή κελλιωτών έγιναν και στην Αθήνα και έτσι οι έξι παρέμειναν τελικά στον Άθω…
Βασική βιβλιογραφία
1.Δημητρίου Γ. Τσάμη «Άγιον Όρος- Προσέγγιση στην πρόσφατη ιστορία του», Θεσσαλονίκη ( Φωτοσύνθεση- Εκτύπωση- Βιβλιοδεσία «Βιβλιοδετική Μέλισσα».Η πιο ολοκληρωμένη μελέτη για το Άγιον Όρος στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου από τον καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που διετέλεσε και διοικητής του Αγίου Όρους. Στο βιβλίο δημοσιεύεται το πλήρες κείμενο του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους της 27ης Δεκεμβρίου του 1944 και πολλά σημαντικά έγγραφα της εποχής μαζί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
2.Δημητρίου Μουζάκη « Το Άγιον Όρος κατά την περίοδον του Μεσοπολέμου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 2008. Στο βιβλίο περιγράφεται αναλυτικά η αντιπαράθεση των κυρίαρχων μονών με τους κελλιώτες μοναχούς στον Μεσοπόλεμο.
3.Αρχιμανδρίτου Γαβριήλ Διονυσιάτου «Αγιορείτικη Ιστορία 55 ετών», Επετηρίς Αθωνιάδος Σχολής , 1966. Με σημαντικά στοιχεία για την στάση των προϊσταμένων των μονών στο θέμα των εισφορών στο ΕΑΜ.
4.Ν. Αντωνοπούλου «Η συνταγματική προστασία του Αγιορειτικού καθεστώτος», Αθήνα 1958.
5.Ιεζεκιήλ μητροπολίτου Θεσσαλιώτιδος «Έργα και ημέραι». Ο Ιεζεκιήλ είχε οριστεί επίτροπος του Αγίου Όρους και σύνδεσμος με την Αθήνα.
6.Ι. Μ. Χατζηφώτη «Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος», εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1995.
7.Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους , ΦΕΚ 16 Σεπτεμβρίου 1926, τεύχος πρώτο, αριθμός φύλλου 309.
8.Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία , τ. Α΄, Αθήνα 1962.
9.Θέμου Κορνάρου « Άγιον Όρος ( οι Άγιοι χωρίς μάσκα- Μαρτυρία)», εκδόσεις Χρόνος 1982. Ένα συγκλονιστικό ρεπορτάζ του Κορνάρου για ο Άγιον Όρος στη δεκαετία του ‘30. Το βιβλίο που πρωτοεκδόθηκε το 1933 γνώρισε τις συνεχείς απαγορεύσεις των εισαγγελικών αρχών και ο συγγραφέας διώχθηκε αρκετές φορές.
10.Γιώργου Ν. Καραγιάννη « Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο , εκδόσεις « Προσκήνιο- Άγγελος Σιδεράτος», Αθήνα.
11.Π. Παναγιωτάκου «Η οργάνωσις του μοναχικού πολιτεύματος εν Αγίω όρει Άθω», Αρχείον Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου, 4.
12.Α. Δασκαλάκη «Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τ.2.
* Θυμίζουμε ότι Εξαρτηματικοί ονομάζονται οι μοναχοί που ζουν έξω από τις μονές του Αγίου Όρους, σε Σκήτες, Κελλία, Καλύβες, Καθίσματα και Ησυχαστήρια. Αυτοί οι χώροι ονομάζονται Εξαρτήματα και ανήκουν στις μονές. Σχετικά με τα Εξαρτήματα και τα δικαιώματα των Εξαρτηματικών μπορείτε να διαβάσετε στο πρώτο μέρος του αφιερώματος: «1944-1945: Μια ιδιότυπη ταξική σύγκρουση στο Άγιον Όρος (Α΄)».
**Πηγή: imerodromos.gr
