Ο όρος «βιομηχανικός εφεδρικός στρατός» χρησιμοποιήθηκε και επεξηγήθηκε πρώτη φορά από τον Μάρξ στο «Κεφάλαιο»(1), όταν ανέπτυξε το νόμο της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης. Η συσσώρευση κεφαλαίου (το οποίο είναι τμήμα του όλου πλούτου), είναι η μετατροπή τμήματος της υπεραξίας σε κεφάλαιο, είναι η επανεπένδυση από τον κεφαλαιούχο (και όχι η ατομική του κατανάλωση), ώστε να συνεχιστεί η παραγωγική διαδικασία. Ο εφεδρικός στρατός είναι συνοπτικά οι άνεργοι, οι μισοαπασχολούμενοι, το πρεκαριάτο. Η ουσία του νόμου, η κινητήρια του δύναμη, είναι η δημιουργία αυτού του εφεδρικού στρατού.
«Όσο μεγαλύτερος είναι ο κοινωνικός πλούτος, το κεφάλαιο που λειτουργεί, η έκταση και η ένταση της αύξησης του, επομένως και το απόλυτο μέγεθος του προλεταριάτου και η παραγωγική δύναμη της εργασίας του, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός. Η αύξηση της διαθέσιμης εργατικής δύναμης προκαλείται από τις ίδιες αιτίες που προκαλούν την αύξηση της επεκτατικής δύναμης του κεφαλαίου. Επομένως το σχετικό μέγεθος του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού αυξάνει μαζί με τις δυνάμεις του πλούτου. Όσο μεγαλύτερος όμως είναι αυτός ο εφεδρικός στρατός σε σχέση με τον εν ενεργεία εργατικό στρατό, τόσο μαζικότερος είναι ο σταθεροποιημένος υπερπληθυσμός που η φτώχεια του είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τα βάσανα της δουλειάς του. Τέλος, όσο πιο μεγάλο είναι το εξαθλιωμένο στρώμα της εργατικής τάξης και ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός, τόσο πιο μεγάλος είναι ο επίσημος παουπερισμός» [φτωχολογιά που ζει από επιδόματα, αν ζει…. Pauperismus]. Αυτός είναι ο απόλυτος γενικός νόμος της «κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης («Το Κεφάλαιο» Ι, σ. 667).
Πιο πριν ο Μαρξ είχε χαρακτηρίσει απόλυτο νόμο του καπιταλισμού, «την παραγωγή υπεραξίας, το κυνήγι του κέρδους» (σ. 640). Το «απόλυτο» έχει κάτι το στατικό, το «γενικό» έχει κάτι το «κινητικό», «γενικεύει», «ολοκληρώνει». Για να κυνηγήσει κέρδος πρέπει να έχεις και τα κατάλληλα όργανα, μηχανές, ανθρώπους, απασχολούμενους ή άνεργους.
Επίσης ο Μαρξ:
- Έχει ήδη δώσει και τον ορισμό του προλεταριάτου (σ. 636): «Με τη λέξη «προλετάριος» με την οικονομική έννοια πρέπει να εννοούμε αποκλειστικά τον μισθωτό εργάτη, που παράγει και αξιοποιεί «κεφάλαιο», και που πετιέται τον δρόμο μόλις γίνει περιττός για τις ανάγκες αξιοποίησης του «Monsieur Capital» [Κυρίου Κεφαλαίου].
Δεν τον συνδέει αποκλειστικά με την χειρωνακτική βιομηχανική εργασία. Ο Monsieur Capital μπορεί να δρα στην βιομηχανία, το εμπόριο, τη ναυτιλία, την αγροτική οικονομία, στις τράπεζες, στην υγεία, την παιδεία κλπ. Αυτό το διασαφηνίζει άπειρες φορές στο «Κεφάλαιο». «Το κεφάλαιο είναι τελικά μια κοινωνική σχέση», λέει κάπου αλλού.
- Κάνει μια μεθοδολογική αφαίρεση. Αφαιρεί εξωτερικό εμπόριο απ΄τη στιγμή που πραγματεύεται την συσσώρευση κεφαλαίου ή την «παραγωγή σε διευρυμένη κλίμακα» όπως την ονομάζει αλλιώς. «Για να συλλάβουμε το αντικείμενο που εξετάζουμε στην καθαρότητά του, ελεύθερο από δευτερεύοντα περιστατικά που το θολώνουν, πρέπει να δούμε εδώ ολόκληρο τον εμπορικό κόσμο σαν ένα έθνος και να προϋποθέσουμε πως η κεφαλαιοκρατική παραγωγή έχει στερεωθεί παντού και έχει κατακτήσει όλους τους βιομηχανικούς κλάδους». (σ. 602, σημ. 21α).
Προβλέπει λοιπόν και προϊδεάζει για την σημερινή παγκοσμιοποιημένη κατάσταση των γρήγορων επικοινωνιών και μεταφορών εμπορευμάτων με ελάχιστους δασμούς, (τουλάχιστον μέχρι την έλευση Τραμπ).
- Εξηγεί πώς δημιουργείται αυτός ο «βιομηχανικός εφεδρικός στρατός». Διατυπώνει λοιπόν τον νόμο «της προοδευτικής αύξησης του σταθερού μέρους του κεφαλαίου σε σχέση με το μεταβλητό», δηλαδή αυτόν που πάει για μισθούς (σ. 646). Επέρχεται επομένως μια σχετική μείωση των εργαζομένων μισθωτών, αν και μπορεί να μην είναι απόλυτη. Εξαρτάται από τις φάσεις του οικονομικού κύκλου, αλλά η συνισταμένη είναι η δημιουργία ενός «σχετικού υπερπληθυσμού».
«Το πρόσθετο κεφάλαιο που σχηματίζεται στην πορεία της συσσώρευσης, από τη μια μεριά προσελκύει ανάλογα με το μέγεθος του ολοένα λιγότερους εργάτες. Από την άλλη μεριά, το παλιό κεφάλαιο που αναπαράγεται περιοδικά με νέα σύνθεση, απωθεί ολοένα και περισσότερους από τους εργάτες που απασχολεί» (651).
«Ο εργατικός πληθυσμός παράγοντας ο ίδιος την συσσώρευση του κεφαλαίου, παράγει ταυτόχρονα σε αυξανόμενη έκταση τα μέσα που τον κάνουν υπεράριθμο» (654).
Οι υπεράριθμοι αποτελούν τον βιομηχανικό εφεδρικό στρατό «που ανήκει στο κεφάλαιο τόσο απόλυτα σαν να τον είχε φτιάξει με δικά του έξοδα» (655). Ρίχνονται περιοδικά από τον έναν κλάδο παραγωγής στον άλλο, από την μια επιχείρηση στην άλλη, ανάλογα με τις φάσεις του οικονομικού κύκλου, ή γίνονται «μη απασχολούμενα ή μισοαπασχολούμενα χέρια» (656) [ή/και μυαλά].
«Έτσι ρυθμίζεται και ο μισθός της εργασίας ανάλογα με τη σχέση «ενεργού και εφεδρικού στρατού» (660), ώστε να μην ξεπερνάει ορισμένα όρια ή και να πέφτει αν χρειαστεί. Υπάρχει όμως και ανάδραση. Είναι όρος ζωής για την κεφαλαιοκρατική οικονομία η ύπαρξη της ανεργίας στον ένα ή τον άλλο βαθμό.
«Αν ο εργατικός υπερπληθυσμός είναι αναγκαίο προϊόν της συσσώρευσης». [και συχνά μεταναστεύει σε άλλες χώρες], «αντίστροφα ο υπερπληθυσμός αυτός γίνεται με τη σειρά του μοχλός της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, ή κι ακόμα όρος ύπαρξης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής».
Πρέπει να φέρουν λοιπόν μετανάστες από άλλες χώρες για να καλύψουν τα κενά του εφεδρικού βιομηχανικού στρατού. Στην Αγγλία την εποχή του Μαρξ, έφερναν από την Ιρλανδία εργάτες (686), σήμερα σε όλη την Ε.Ε. από τις χώρες του «Τρίτου Κόσμου» (ακόμα και μέσω πολέμων και βομβαρδισμών), ή από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, περιλαμβανομένων των Βαλκανίων. Κι αν για τους πρώτους έχουν δημιουργηθεί αντιδράσεις, οι δεύτεροι έχουν καλύτερη «στον Ήλιο μοίρα» ή στο ημίφως.
Η πίεση του εφεδρικού στρατού αυξάνει τον χρόνο εργασίας του εν ενεργεία, εκτοπίζει προοδευτικά «ώριμους με ανώριμους, τους άντρες με γυναίκες» ή και παιδιά (658). Συνοπτικά, «σε περιόδους στασιμότητας και μέσης ευημερίας ο εφεδρικός στρατός πιέζει τον ενεργεία στρατό, ενώ στην περίοδο της υπερπαραγωγής και του παροξυσμού βάζει χαλινάρι στις διεκδικήσεις του» (662).
- Ποια είναι τα συστατικά του «βιομηχανικού εφεδρικού στρατού» ή ποια ήταν την εποχή του Μαρξ;
4.1. «Κάθε εργάτης ανήκει σ΄αυτόν στο χρονικό διάστημα που τον μισοαπασχολούν ή μένει τελείως χωρίς δουλειά» (664). Είναι ο ρευστός πληθυσμός. Οι άντρες δεν χρησιμοποιούνται παρά όσο είναι ακόμα νέοι, μετά απολύονται. «Ένα μέρος απ΄αυτούς μεταναστεύει, και στην πραγματικότητα ακολουθεί το μεταναστεύον κεφάλαιο. Μια από τις συνέπειες είναι να αυξάνει πιο γρήγορα ο γυναικείος πληθυσμός από τον ανδρικό, απόδειξη η Αγγλία» [και η Ελλάδα σήμερα, λόγω ανεργίας, αλλά και η Αγγλία που πολλοί μεταναστεύουν στον Καναδά].
«Όταν η κεφαλαιοκρατική παραγωγή κατακτήσει τη γεωργία ελαττώνεται απότομα η ζήτηση εργατών γης. Γι’ αυτό ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού είναι πάντα έτοιμο να μετατραπεί σε προλεταριάτο της πόλης» (665). [Αυτό που συμβαίνει και σήμερα στον παγκόσμιο Νότο με κατεύθυνση τον παγκόσμιο Βορρά]. Αυτό όμως, συνεχίζει ο Μαρξ, «προϋποθέτει πως στο χωριό υπάρχει ένας μόνιμος λανθάνουν υπερπληθυσμός».
Για να τον αναγκάσουν να μεταναστεύσει «περιορίζουν τον εργάτη γης στο ελάχιστο όριο του μεροκάματου, έτσι που βρίσκεται πάντα με το ένα πόδι στο βάλτο της εξαθλίωσης» (666). [Εδώ πρόκειται πια για ηθελημένη πολιτική ώστε να λειτουργήσει ο «απόλυτος γενικός» νόμος της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης. Και επαναλαμβάνουμε ότι ο Μαρξ έχει προϋποθέσει ότι όλος ο εμπορικός κόσμος έχει γίνει ένα έθνος. Το «Χωριό» του Μαρξ, είναι ο παγκόσμιος Νότος σήμερα].
4.3. Τρίτη κατηγορία του σχετικού υπερπληθυσμού είναι ο στάσιμος, με τελείως άτακτη απασχόληση. Κυρίως δουλεύει στο σπίτι (υπό την καθοδήγηση ενός εμπόρου – καπιταλιστή) και προέρχεται από τους υπεράριθμους της μεγάλης βιομηχανίας και γεωργίας, από αφανιζόμενους κλάδους, όπως η χειροτεχνία και η μανουφακτουρα. Δηλαδή αυτό που συμβαίνει σήμερα κυρίως στον παγκόσμιο Νότο, μαζί με την καπιταλιστικοποίηση της γεωργίας.
«Όχι μόνο ο αριθμός των γεννήσεων και των θανάτων, μα και το απόλυτο μέγεθος των οικογενειών είναι αντιστρόφως ανάλογο προς το ύψος του μισθού… Θυμίζει την μαζική αναπαραγωγή των ατομικά αδύνατων και άγρια κυνηγημένων ειδών ζώων».
Εδώ ο Μαρξ παραθέτει σε υποσημείωση προς επιβεβαίωση, τον Α. Σμίθ, τον αββά Γκαλιάνι και τον Λαίνγκ ο οποίος γράφει. «Μια αθλιότητα ως το ακρότατο όριο της πείνας ευνοεί μάλλον παρά εμποδίζει την αύξηση του πληθυσμού. Αν όλοι οι άνθρωποι ζούσαν σε συνθήκες ευπορίας, σε λίγο ο κόσμος θα μενε χωρίς κατοίκους».
Έτσι δικαιολογεί την ύπαρξη της φτώχιας, όπως και όλοι οι κλασικοί και μη κλασικοί της Πολιτικής Οικονομίας.
«Ο προτεστάντης παπάς Τάουσεντ» λέει ο Μαρξ «εξυμνούσε με απόλυτα χοντροκομμένο τρόπο την φτώχια σαν αναγκαίο όρο του πλούτου. «Είναι φυσικό κίνητρο για την βιομηχανία και την εργασία» (669).
Πάντως δεν είναι κυρίως η «ευπορία» που μειώνει τον πληθυσμό σε πολλές χώρες, και στην Ελλάδα. Είναι και η ανεργία λόγω μνημονίων. Είναι και η μόλυνση του περιβάλλοντος (και οι κορονοϊοί), η ρύπανση από χημικά προϊόντα κυρίως πετρελαίου όπως έχουν δείξει νεότερες έρευνες. Η γονιμότητα ακόμα μειώνεται από τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα με τα οποία βομβαρδιζόμαστε, και αυτό να αυξηθεί εκθετικά με την 5G ακτινοβολία. Τότε πραγματικά θα μείνει η γη χωρίς κατοίκους. Ήδη στα σενάρια του ΟΗΕ για τον παγκόσμιο πληθυσμό, μόνο ένα εμφανίζει αύξηση του πληθυσμού μετά το 2050, κι αυτή ήπια. Το τρίτο σενάριο εμφανίζει κατακόρυφη πτώση!
4.4 Τέλος ως προς τον παουπερισμό, ο Μαρξ τον χαρακτηρίζει «το σπίτι αναπήρων του εργατικού στρατού και το νεκρό φορτίο του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού. Αποτελεί όρο ύπαρξης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Ανήκει στα faux frais (μη παραγωγικά έξοδα) της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, που το κεφάλαιο κατορθώνει να τα φορτώνει στο μεγαλύτερό τους μέρος στις πλάτες της εργατικής τάξης και της μικρής μεσαίας τάξης» (667).
Σ΄αυτά τα faux frais ανήκουν και τα επιδόματα που πληρώνονται σε πρόσφυγες στην Ελλάδα και Τουρκία, οι οποίοι έχουν περιέλθει πράγματι στην κατάσταση του pauperisme, είτε έξω είτε μέσα σε «δομές», αυτά τα «σπίτια αναπήρων και ανήμπορων» (invalides) της νέας «γης της επαγγελίας» γι΄αυτούς, της Ε.Ε. Η οποία θα τους ζητήσει ευγνωμοσύνη και υπάκουη ανταπόδοση κάποια στιγμή, μια και τους συντηρούσε.
Τελικό συμπέρασμα του Μαρξ από τον νόμο της συσσώρευσης και τον αναγκαίο μοχλό της, τον βιομηχανικό εφεδρικό στρατό.
«Και το αποτέλεσμα είναι, στο μέτρο που συσσωρεύεται το κεφάλαιο, να χειροτερεύει υποχρεωτικά η κατάσταση του εργάτη, αδιάφορο αν είναι καλά ή καλή η πληρωμή του». Εκεί σημειώνει και την επισφάλεια μαζί με την παράταση του χρόνου εργασίας, την μετατροπή του εργαζόμενου σε εξάρτημα της μηχανής [ή του υπολογιστή] και υποχείριο του εργοδότη, την αποξένωση του «από τις πνευματικές δυνάμεις του προτσές εργασίας» (668).
Είναι λοιπόν η μετανάστευση κάτι κακό;
Κατ΄αρχάς τίποτε το μη εγκληματικό δεν είναι κακό όταν γίνεται με μέτρο. Καλό είναι να μετακινούνται οι άνθρωποι, είτε για τουρισμό, είτε και για εγκατάσταση. Αλλά κάθε χώρα, κάθε λαός, κάθε έθνος – κράτος πρέπει πρώτα να φροντίζει τους δικούς του εργαζόμενους, ιδιαίτερα σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, υπό νέο-αποικιακή κηδεμονία και με ένα τρομερό ποσοστό ανεργίας, επίσημα στο 16,5% (το υψηλότερο στην Ε.Ε.) και στην πραγματικότητα πάνω από 20% και με μετανάστευση σχεδόν 600.000 δικών της ανθρώπων.
Πρώτιστα πρέπει να αποτινάξει τα νεοαποικιακρατικά δεσμά, κι αυτό θα γίνει από τον ίδιο τον λαό μας.
Η εισροή μεταναστών είναι θέληση της τάξης των κεφαλαιοκρατών, των εργοδοτών, και το δείχνουν αυτό με κάθε τρόπο. Σήμερα απλά είναι η επιθετική κίνηση του Ερντογάν που τους ξάφνιασε. Αλλά κι αυτοί, και το πολιτικό προσωπικό τους στο μεγαλύτερο ποσοστό, προσπαθούν να στρέψουν τις λαϊκές αντιδράσεις κατά των προσφύγων / μεταναστών, ενώ απέναντι στην ιμπεριαλιστική Τουρκία ακολουθούν τη γνωστή κατευναστική πολιτική. Τους χρειάζεται πάντα να διατηρείται η τουρκική απειλή για λόγους εκφοβισμού και πειθάρχησης στο εσωτερικό της χώρας. Ούτε καν διανοούνται να προσφύγουν στο αρμόδιο διεθνές όργανο για την διαφύλαξη της ειρήνης, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Επαφίενται στην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ, αυτούς που μας έχουν κάνει προτεκτοράτο, ενώ κρατούν επαμφοτερίζουσα στάση απέναντι στην επιθετική, θρασεία, οπισθοδρομική και αδηφάγα τουρκική άρχουσα τάξη.
Τέλος η οικονομική κρίση που ήδη έχει ξεσπάσει λόγω κορονοϊού αλλά ενδημούσε από πριν, δεν θέτει θέμα για άλλα ρίσκα. Οι προσπάθειες πρέπει να επικεντρωθούν στο να σταματήσουν οι πόλεμοι σε όλον τον αραβικό κόσμο, στο Αφγανιστάν, την Σομαλία και την υποσαχάρια Αφρική, να σταματήσουν οι ξένες επεμβάσεις, να επιστρέφουν οι πρόσφυγες και μετανάστες στις πατρίδες τους, οι οποίες πρέπει να ανοικοδομηθούν με διεθνή βοήθεια και με τα δικά τους χέρια.
Κι αυτό είναι ένα θέμα που πρέπει να τεθεί επιτακτικά στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.
Αλλά το θέμα της μετανάστευσης δεν εξαντλείται εδώ, θα επανέλθουμε για να εξετάσουμε:
α) Τις αιτίες της και τις επιπτώσεις της στις χώρες προέλευσης, από τις οποίες στερεί πολύτιμο δυναμικό, ειδικευμένο, μορφωμένο ή και ανειδίκευτο. Θυμίζουμε για την ώρα, πως ο Μαρξ συμφωνούσε με τον Πέττυ που «πραγματεύεται τον πληθυσμό σαν βάση του πλούτου» (639), και ήταν (ο Μαρξ) σφοδρός πολέμιος του Μάλθους και της θεωρίας του «του υπερπληθυσμού», ότι δήθεν αυτός είναι υπαίτιος της φτώχειας των μαζών.
β) Τις επιπτώσεις της στις χώρες υποδοχής και στις εργαζόμενες τάξεις τους, όχι μόνον από οικονομική άποψη – για την οποία έχουμε πει τα πιο βασικά – αλλά και από κοινωνική και πολιτισμική άποψη.
Προκαταβολικά λέμε πως το θεωρητικό σχήμα της «πολυπολιτισμικής κοινωνίας» είναι πραγματικότητα εδώ και χιλιετίες στην παγκόσμια κοινωνία και στοχοποιείται σκόπιμα τώρα από την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και το πολυεθνικό κεφάλαιο ώστε να κονιορτοποιηθεί, ενώ αντίθετα προωθείται με ζήλο και εξιδανικεύεται ως προς το εσωτερικό των εθνών – κρατών από τα ενεργούμενα αυτού του κεφαλαίου, και ορισμένους καλοπροαίρετους ιδεαλιστές με αντιδιαλεκτική όμως σκέψη.
γ) Τί εναλλακτικοί δρόμοι ανάπτυξης υπάρχουν για τις φτωχές χώρες και αντίθετα, ποιά η αναγκαιότητα «αποανάπτυξης» (ή καλύτερα «απομεγένθυσης»), για τις υπερτροφικά αναπτυγμένες χώρες, δεδομένης της οξύτατης οικολογικής κρίσης που μας οδηγεί στην άβυσσο.
δ) Πώς τίθεται σε συνθήκες επιθετικού παγκοσμιοποιητικού καπιταλισμού (με όλες τις εσωτερικές του αντιφάσεις και συγκρούσεις), το θέμα της εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας του εθνικού πολιτισμού, του πατριωτισμού και του διεθνισμού, στην διαλεκτική τους σχέση.
(1) Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. Ι, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1976
*Είναι αυτονόητο ότι οι απόψεις του αρθρογράφου εκφράζουν τον ίδιο και όχι κατ’ ανάγκη τις θέσεις της σύνταξης της Iskra.
