Όταν οι λιμενεργάτες στο λιμάνι του Αλγερίου ανακάλυψαν δύο νεκρά γουρούνια σε ένα φορτίο σίτου από τη Γαλλία στις 17 Ιουνίου, οι μουσουλμάνοι Αλγερινοί εξοργίστηκαν. Με το γουρούνι, ένα ακάθαρτο ζώο σύμφωνα με το Ισλάμ, ο υπουργός Γεωργίας Al-Hamid Hamidani έβαλε αμέσως στη μαύρη λίστα τον Γάλλο προμηθευτή και έστειλε το φορτίο 27.000 τόνων πίσω, ζητώντας αποζημίωση.
Ωστόσο, οι αρτοποιοί του Αλγερίου δεν έμειναν πολύ χωρίς σιτάρι για το ψωμί που φτιάχνουν. Μόνο πέντε ημέρες αργότερα, σύμφωνα με πληροφορίες, 28.000 τόνοι σιταριού πήγαιναν προς το Αλγέρι – το πρώτο τέτοιο φορτίο σε τέσσερα χρόνια από μια χώρα πολύ πιο μακριά από τη Γαλλία: τη Ρωσία.
Πράγματι, στις μέρες μας σε όλη την έκταση του Μαγκρέμπ – τις βορειοδυτικές αφρικανικές χώρες από τη Λιβύη έως τη Μαυριτανία – οι παραδοσιακές ευρωπαϊκές δυνάμεις και η κυριαρχία τους βρίσκονται υπό αμφισβήτηση από κράτη που είτε έχουν για καιρό απουσιάσει από την περιοχή είτε είναι εντελώς νέα σε αυτήν.
Η αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας, της Ρωσίας και ακόμη και της Κίνας έχει μειώσει τη συμμετοχή των παραδοσιακών παικτών, ιδίως της Γαλλίας.
“Τα τελευταία χρόνια, το Μαγκρέμπ έχει γίνει όλο και πιο πολυπληθές πεδίο δραστηριοποίησης”, δήλωσε στους Asia Times ο Ιντισσάρ Φακίρ, επικεφαλής του προγράμματος της Βόρειας Αφρικής στο Middle East Institute.
Ο ανταγωνισμός αυτός δεν σταματάει ούτε στα σιτηρά, αλλά περιλαμβάνει όπλα, στρατιώτες – και πολιτική επιρροή. Είναι ένας ανταγωνισμός που επηρεάζει επίσης μια πολύ ευρύτερη γεωγραφία.
“Όταν μιλάτε για το Μαγκρέμπ, πρέπει να μιλήσετε και για την περιοχή του Σαχέλ”, δήλωσε στους Asia Times ο Αρεζκί Νταούντ, βασικός αναλυτής στο MEA Risk και συντάκτης της North Africa Journal. “Και αυτή η περιοχή είναι τώρα δυνητικά σε σημείο καμπής”.
Πράγματι, νότια του Μαρόκου, της Αλγερίας και της Λιβύης βρίσκεται μια ζώνη χωρών – Μάλι, Νίγηρας και Τσαντ – όπου η σύγκρουση απειλεί τώρα να ανατρέψει ολόκληρη την ισορροπία δυνάμεων στη Βόρεια Αφρική.
Αποικιοκρατία, μετα-αποικιοκρατική περίοδος, νεοαποικιοκρατία
Από τον 19ο αιώνα και μετά, το Μαγκρέμπ κυριαρχούνταν από τις ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις.
Η Γαλλία εξουσίαζε την Τυνησία και την Αλγερία και μοιράστηκε τον έλεγχο του Μαρόκου με την Ισπανία. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Ιταλία εισέβαλε επίσης και κατέλαβε τη Λιβύη, απομακρύνοντας την Οθωμανική Αυτοκρατορία – στην οποία τα περισσότερα κράτη της Βόρειας Αφρικής ήταν κάποια στιγμή πιστά
Μια σειρά πολέμων ανεξαρτησίας, ωστόσο, είδε όλα αυτά τα κράτη να απελευθερώνονται τη δεκαετία του 1950 και του 1960.
Ωστόσο, μετά την ανεξαρτησία, οι δεσμοί με τις πρώην αποικιακές δυνάμεις συνεχίστηκαν-οικονομικά και πολιτιστικά.
Το 2019, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία ήταν μακράν οι τρεις πρώτοι εμπορικοί εταίροι για την Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιπροσωπεύει τακτικά περισσότερο από το ήμισυ του συνόλου των εμπορικών συναλλαγών στο Μαγκρέμπ.
Οι άνθρωποι της περιοχής συνδέονται επίσης συχνά με την Ευρώπη. Στη Γαλλία σήμερα, για παράδειγμα, οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των πολιτών καταγωγής από χώρες του Μαγκρέμπ κυμαίνονται από πέντε έως οκτώ εκατομμύρια. Τα γαλλικά παραμένουν επίσης μια σημαντική γλώσσα στην Αλγερία, την Τυνησία, τη Μαυριτανία και το Μαρόκο.
Τον τελευταίο καιρό, όμως, επιρροές άλλων χωρών έχουν αρχίσει να ενισχύονται. “Υπήρξε μια επί μακρόν αποσύνδεση μεταξύ της Βόρειας Αφρικής και της Δύσης”, δήλωσε ο Ρικάρντο Φαμπιάνι, διευθυντής έργου της Διεθνούς Ομάδας Κρίσεων για τη Βόρεια Αφρική, στους Asia Times.
Δύο σημαντικοί παράγοντες κρύβονται πίσω από αυτό, οικονομικοί και γεωστρατηγικοί.
Όσον αφορά το οικονομικό μέτωπο, η κρίση της Ευρωζώνης, που ξεκίνησε το 2009, ανάγκασε σε την Ευρώπη να οπισθοχωρήσει και να μειώσει τη δυναμική της ως σημαντική πηγή χρηματοδότησης και επενδύσεων. “Υπήρχε μια αίσθηση ότι η Ευρώπη υποχωρούσε μετά από αυτό”, λέει ο Φακίρ, “ότι δεν έδινε τόσο μεγάλη προσοχή όπως πριν στους συμμάχους της στη Βόρεια Αφρική”.
Σε γεωστρατηγικό επίπεδο, “οι ΗΠΑ έπαιζαν πολύ πιο μακρινό ρόλο στη Βόρεια Αφρική”, λέει ο Φαμπιάνι, “πρώτα υπό τον Τραμπ, αλλά φαίνεται ότι ο Μπάιντεν συνεχίζει τον ίδιο δρόμο. Οι ΗΠΑ δεν φαίνεται να ανησυχούν ιδιαίτερα για τη Δυτική Σαχάρα, την Τυνησία, ακόμη και τη Λιβύη, ενώ η Ευρώπη δεν είναι σε θέση να καλύψει αυτό το κενό”.
Αυτό έχει δημιουργήσει ένα χώρο για τους μη παραδοσιακούς παίκτες να μπουν στη σκακιέρα ακόμα πιο δυνατά.
Στη Λιβύη, η Τουρκία είναι τώρα μεγάλη δύναμη, με στρατεύματα στην Τρίπολη, ενώ οι τουρκικές επιχειρήσεις και προϊόντα είναι σημαντικοί παίκτες στην Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο.
Στην Τυνησία, το Κόμμα Ennahda είναι ένα από τα μεγαλύτερα και συνδέεται με την Μουσουλμανική Αδελφότητα (MB), το παναραβικό, φανατικά ισλαμιστικό, μη κοσμικό κίνημα που υποστηρίζεται ευρέως από την Άγκυρα.
Αυτή η σύνδεση έφερε επίσης το Μαγκρέμπ στον ανταγωνισμό της εποχής που επακολούθησε την Αραβική Άνοιξη, μεταξύ υποστηρικτών ομάδων που συνδέονται με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα -την Τουρκία και το Κατάρ- και των αντιπάλων τους -Αίγυπτος, ΗΑΕ και Σαουδική Αραβία.
Αυτή η εμπλοκή είναι πιο εμφανής στη Λιβύη, όπου τα ΗΑΕ έχουν στείλει χρήματα και στρατιωτικούς πόρους για να αντιταχθούν στην υποστηριζόμενη από την Τουρκία κυβέρνηση στην Τρίπολη και τις προσπάθειές τους μαζί με την Αίγυπτο να μειώσουν την επιρροή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας.
Ταυτόχρονα, η τουρκική “ήπια δύναμη” είναι επίσης εμφανής στο Μαγκρέμπ, σε δημοφιλείς τηλεοπτικές σειρές, εκπαιδευτικές ανταλλαγές – και το ηγετικό ύφος του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. “Ανεξάρτητος, ανυποχώρητος και σκληρός, χτίζει τη στάση ενός περιφερειακού ηγέτη – η οποία απευθύνεται σε πολλούς εδώ”, λέει ο Φακίρ.
Η Ρωσία είναι επίσης ένας σημαντικός στρατιωτικός παίκτης στη Λιβύη – αποφεύγοντας οποιαδήποτε άμεση παρουσία δουλεύοντας μέσω του μισθοφορικού ομίλου Wagner – ενώ είναι επίσης μεγάλος προμηθευτής όπλων σε όλη την περιοχή. “Η Αλγερία είναι ο μεγαλύτερος αγοραστής ρωσικών όπλων στην Αφρική”, λέει ο Φακίρ, “ενώ η Ρωσία επενδύει επίσης σημαντικά στον ενεργειακό τομέα της Αλγερίας, μέσω της Gazprom και της Lukoil”.
Η Αλγερία διαθέτει εκτεταμένα αποθέματα φυσικού αερίου και πετρελαίου, τα οποία διαχειρίζεται κυρίως η κρατική Sonatrach, η μεγαλύτερη εταιρεία στην ήπειρο.
Η Ρωσία σημείωσε επίσης κάποια επιτυχία με τη “διπλωματία εμβολίων”. “Η Αλγερία και η Τυνησία έχουν εγκρίνει το εμβόλιο Sputnik και ελπίζουν να το κατασκευάσουν σε τοπικό επίπεδο”, προσθέτει ο Φακίρ.
Διάδρομοι Ανατολής – Δύσης
Μια άλλη χώρα που ασχολείται με τη διπλωματία εμβολίων αυτές τις μέρες είναι η Κίνα, η οποία έχει στείλει τα εμβόλια της Sinopharm στο Μαγκρέμπ, καθώς η επιρροή της αυξάνεται επίσης. “Το Πεκίνο δεν μιλάει για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε κατά του αυταρχισμού, ούτε επικρίνει τη συμπεριφορά μιας χώρας, πράγματα για τα οποία τα κράτη εδώ πρέπει να ανησυχούν όταν πρόκειται για την Ευρώπη”, προσθέτει ο Φακίρ.
Πράγματι, στις 21 Ιουνίου, η Γερμανία ανακοίνωσε ότι αναστέλλει το πρόγραμμα βοήθειας ύψους 1 δισ. δολαρίων στο Μαρόκο, λόγω διαφωνίας σχετικά με την κατάληψη της Δυτικής Σαχάρας από το Μαρόκο, την πρώην ισπανική αποικία που κατέλαβε το Ραμπάτ το 1979. Αντίθετα, η Κίνα δεν κάνει κανένα σχόλιο για τη Δυτική Σαχάρα και αντ’ αυτού αυξάνει το επενδυτικό της αποτύπωμα γύρω από το Μαγκρέμπ, σε μεγάλο βαθμό μέσω κατασκευών.
Αυτό έχει συμπεριλάβει έργα κύρους όπως το Μεγάλο Τζαμί του Αλγερίου αξίας 1 δισ. δολαρίων -το μεγαλύτερο στην Αφρική- και η γέφυρα Rabat-Sale 32,5 εκατ. δολαρίων στο Μαρόκο -η μεγαλύτερη στην ήπειρο. Σύμφωνα με πληροφορίες, η Κίνα έχει βοηθήσει την Αλγερία στην εγκατάσταση εξοπλισμού παρακολούθησης της Huawei για την παρακολούθηση των αντιπολιτευομένων.
Ωστόσο, “η Κίνα δεν έχει σημειώσει τόσο μεγάλη επιτυχία στη Βόρεια Αφρική όσο στην υποσαχάρια Αφρική”, λέει ο Νταούντ.
Οι βορειοαφρικανικές χώρες παραμένουν επιφυλακτικές απέναντι στην κινεζική “διπλωματία χρέους”, ενώ πρόσφατα υπήρξαν επίσης διάφορα προβλήματα με έργα -όπως το αεροδρόμιο Rabat-Sale του Μαρόκου και η Τεχνολογική Πόλη της Ταγγέρης.
Το Μαγκρέμπ παραμένει επίσης κάπως μακριά από την κύρια εστίαση της κινεζικής πρωτοβουλίας Belt and Road (BRI).
“Το BRI αφορά τη σύνδεση της Κίνας με την Ευρώπη”, λέει ο Φαμπιάνι, “και η Μεσόγειος είναι μέρος αυτού – αλλά το ανατολικό τμήμα, όχι το δυτικό”.
Άνοδος και πτώση
Εν τω μεταξύ, η άλλη όψη του νομίσματος στην αυξανόμενη παρουσία μη παραδοσιακών παικτών είναι το ξεθώριασμα των παραδοσιακών επιρροών.
“Πρέπει να ρωτήσετε, τι απέγιναν οι Ευρωπαίοι;” λέει ο Νταούντ, “και στη Βόρεια Αφρική και στο Σαχέλ, αυτό μεταφράζεται πραγματικά στο τι συνέβη στους Γάλλους; Απλώς δεν μπόρεσαν να αναδιοργανώσουν και να αναβαθμίσουν την πολιτική τους για την Αφρική καθώς οι καιροί έχουν αλλάξει”.
Αυτός ο προβληματικός ρόλος επισημάνθηκε περαιτέρω στις 10 Ιουνίου, όταν ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν ανακοίνωσε ότι τερματίζει τις γαλλικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Σαχέλ κατά τζιχαντιστών μαχητών. Η Γαλλία δεν θα μπορούσε να διατηρήσει μια “σταθερή” παρουσία εκεί πια, είπε. Και στο Μαγκρέμπ, “οι Ευρωπαίοι δεν πιστεύουν ότι έχουν ‘πλεονέκτημα’ σε ό,τι συμβαίνει εκεί”, λέει ο Φακίρ.
Αυτό μπορεί να αλλάξει, καθώς τα ευρωπαϊκά κράτη αρχίζουν να λαμβάνουν υπόψη την αυξανόμενη παρουσία της Τουρκίας, της Ρωσίας, ακόμη και της Κίνας. “Οι Ευρωπαίοι ξεκαθαρίζουν τώρα ότι βλέπουν την Κίνα ως απειλή”, λέει ο Φαμπιάνι, “έτσι θα μπορούσε να υπάρξει αύξηση του ανταγωνισμού σε σχέση με τις υποδομές που θα μπορούσε να ενισχύσει τη σημασία του Μαγκρέμπ και για τις δύο πλευρές, στο μέλλον”.
Προς το παρόν όμως, ενώ “η Ευρώπη και η Βόρεια Αφρική δεν μπορούν πραγματικά να κάνουν χωρίς να έχει ο ένας τον άλλον”, λέει ο Φακίρ, “η σχέση θα συνεχίσει να διαβρώνεται – και θα γίνεται πολύ πιο περίπλοκη”.
