Η κρίση της παιδείας, κρίση αξιών
Όταν σήμερα μιλάμε για κρίση, οι πλείστοι εννοούμε πρωτίστως την οικονομική και μας διαφεύγει το γεγονός ότι η πρωτεύουσα κρίση είναι ηθική. Κρίση όχι των χρηματιστηριακών αλλά των ηθικών αξιών, η οποία με τη σειρά της είναι απότοκος μιας άλλης γενικευμένης σχεδόν σε οικουμενική διάσταση, της παιδαγωγικής. Οι ρίζες του φυτού που γέννησαν αυτή την πολυδιάστατη κρίση ανάγονται στην αμέσως μετά τον πόλεμο εποχή, όταν το σχολείο χάνει την ανθρωποπλαστική του αποστολή και γίνεται εργοστάσιο παραγωγής ανθρωπάκων, ικανών να υπηρετήσουν αξίες ―ουσιαστικά απαξίες― κάθε λογής, αλλ’ όχι την αξία του ανθρώπου. Τον άνθρωπο της αξίας υπεσκέλισε ο άνθρωπος της επιτυχίας.
Αυτό το κυνήγι τής με κάθε μέσο επιτυχίας ―ακόμη και με το πατείν επί πτωμάτων και αποπατείν επί ιερών και οσίων― δημιούργησε το σύγχρονο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό χάος, που μεταφέρεται στο σχολείο και από το σχολείο στα κεφάλια των μαθητών, μια μηχανική συσκευή στην οποία κάθε δάσκαλος ή καθηγητής στρίβει ένα μπουλόνι ή προσθέτει κάποιο «τσιπ» από σιλικόνη.
Κάποιοι ―πάνε πολλά χρόνια τώρα― διακήρυσσαν ότι δεν θα ζήσουμε με τις ηθικές αξίες, που δέσμευαν κάθε λογής αυτενέργειες και πρωτοβουλίες, θα ζήσουμε με τη μηχανή. Αλλά το πρόβλημα δεν τίθεται εκεί. Δεν είναι πρόβλημα το αν θα ζήσουμε με τη μηχανή, αλλά αν θα ζήσουμε ως μηχανή. Ασφαλώς, χρειάζεται η μηχανή, διότι διευκολύνει τη ζωή, αλλά δεν χρειαζόταν να μηχανοποιήσουμε τη ζωή μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε το σχολείο να λειτουργεί κατά το σύστημα-αλυσίδα για την παρασκευή έμψυχων ρομπότ. Άπειρες φορές έχω γράψει πως η εκπαίδευση δεν είναι παιδεία. Σε εκπαίδευση υπόκεινται και τα ζώα. Ενώ ο άνθρωπος, ο ολοκληρωμένος άνθρωπος είναι η παιδεία του, όταν αυτή παραμένει άσκηση αρετής και ανθρωποπλαστικό ιδανικό. Κι όχι ένα εφόδιο απλά επαγγελματικό. Τώρα βρισκόμαστε στο όριο των καιρών. Πατροπαράδοτες αξίες, που επέζησαν στη φορά και στη φθορά του χρόνου και των ανθρώπινων μεταβολών, έχουν χάσει το κύρος και τη σταθερότητά τους. Από αυτό η γενικευμένη αστάθεια. […]
Ποτέ άλλοτε οι νέοι δεν ανατράφηκαν με τόσο μίσος, ειδικά στις κοινωνίες που επικρατεί το δόγμα τού «πάρτα όλα». Ένα μόνο δεν παίρνουν: αγάπη. Και στην έλλειψη αγάπης απαντούν με το μίσος. Δεν διδάχθηκαν, ούτε το βίωσαν ούτε το συνειδητοποίησαν, ότι ζωή χωρίς αξίες δεν έχει αξία. Εξεγείρονται και, κτυπώντας τον εαυτό τους με ποικίλους τρόπους, νομίζουν πως κτυπούν το σύστημα. Απλώς με τα βίαια ξεσπάσματά τους το ισχυροποιούν και το κάνουν πιο συστηματοποιημένο. Πρότυπο των νέων προσφέρεται ο ήρωας που δεν έχει ηρωικό ήθος. Και χωρίς το ήθος αυτό ο κόσμος τείνει να μεταβληθεί σε μια απέραντη «Λέσχη Αυτοκτονίας». Είναι χρόνια τώρα που έπαψα να πιστεύω στην παιδαγωγική αποστολή του ευφημιστικά λεγόμενου ελληνικού σχολείου, που μπορείς να του δώσεις κάθε ονομασία, αλλά μόνο σχολείο και μάλιστα ελληνικό δεν μπορείς να το ονομάσεις. Στην καλύτερη περίπτωση είναι ένας τεράστιος κλωβός… παπαγάλων.
Είχα γράψει την 1η Δεκεμβρίου 1987 ένα δοκίμιο που είχε σαν «σλόγκαν» το νεανικό ―τότε― σύνθημα: «Μην περιμένεις να χιονίσει, για να δεις άσπρη μέρα!» Αφορμή στάθηκε η δήλωση μιας μαθήτριας που είχε πρωτεύσει στις τότε Πανελλαδικές Εξετάσεις: «Δεν ήμουν η εξυπνότερη, ήμουν ο καλύτερος παπαγάλος». Η δήλωση αυτή αισθητοποιεί το σύμπτωμα κρίσης που διέρχεται το σημερινό ―κι όχι μόνον εδώ― σχολείο. Δεν μαθαίνει τα παιδιά πώς να σκέπτονται, αλλά με τι να σκέπτονται. Δημιουργεί μυαλά, χωρίς μυαλό. Προσφέρει γνώσεις, αλλ’ όχι γνώση. Δημιουργεί απλώς κάποια δίποδα λεξικά. Κι αυτά ελλιπή.
[…]
Το σχολείο μας, παρά τις οποιεσδήποτε καινοτομίες, παραμένει στην ουσία του φορμαλιστικό και, ως προς τη νοοτροπία του, κονφορμιστικό. Ακόμη κι όταν προσφέρει το νέο, το κάνει μ’ έναν τρόπο που το σκουριάζει· κι αυτό κουράζει ψυχικά και πνευματικά το παιδί, που ακόμη δεν έχει γευτεί από την παιδεία μας αυτό που λέγεται χαρά της γνώσης. Κάποτε ο Πλάτων είχε πει: «Ο άνθρωπος γεννιέται δούλος κι απελευθερώνεται διά της παιδείας». Ο σημερινός νέος, όμως, κάθε άλλο παρά απελευθερώνεται· μετατρέπεται σ’ έναν μαθητή-εγκέφαλο, που σημαίνει ανεγκέφαλο πολίτη. Η κρίση, λοιπόν, είναι απότοκος του δουλικού πνεύματος, της εξαρτημένης σκέψης και της υποκατάστασης της ελευθερίας των ιδεών με απόψεις-κλισέ. Έτσι το παιδί «τελειοποιείται» σ’ ένα «σύστημα φασόν». Η μόνη διακίνηση ιδεών που συντελείται στους σχολικούς χώρους είναι αυτή των «ντουβαριών» (με κάθε έννοια).
[…] Η απροσωπία είναι η σημερινή έκφραση προσωπικότητας. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινείται το σημερινό σχολείο: δημιουργεί ανθρώπους που είναι απρόσωπες εκφράσεις προσωπικότητας. Η πνευματικότητα υποβαθμίζεται. Η φιλομάθεια συχνά τιμωρείται. Οι μαθητές εθίζονται στο ν’ ακούν και να «παπαγαλίζουν». Από την άλλη ο καθηγητής είναι υποχρεωμένος να «παραδώσει», δηλαδή ν’ απαγγείλει ό,τι το σχολικό εγχειρίδιο εμπεριέχει. Έτσι ο ρόλος του καθηγητή γίνεται ρόλος ενός καλύτερα προετοιμασμένου μαθητή. Η μονοκρατορία του ενός και μοναδικού σχολικού εγχειριδίου δεν επιτρέπει στον εκπαιδευτικό να εκδιπλώσει όλο το φάσμα των δυνατοτήτων του και να γίνει το κέντρο μιας ευρύτερης παιδευτικής λειτουργίας. Τα πάντα καθορίζονται «δι’ εγκυκλίων».
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αχρήστευση του πιο αξιόλογου εκπαιδευτικού δυναμικού. Σβήνει σιγά-σιγά η φλόγα της παιδείας, το πάθος της διδασκαλίας, η όρεξη για δημιουργικό διάλογο. Η «ρουτινοποίηση» της διδασκαλίας και η «υπαλληλοποίηση» της παιδευτικής λειτουργίας φθείρουν πνευματικά και ψυχικά τον πραγματικό εκπαιδευτικό, που βλέπει πως έργο του είναι να δημιουργήσει κάποιους έμψυχους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, χωρίς όμως δυνατότητα «προγραμματισμού» για να μπορούν να αξιοποιούν μόνοι αυτά που έμαθαν. Απλώς μπορούν ν’ αξιοποιούνται. Έτσι σιγά-σιγά αρχίζει να λείπει από την παιδεία μας ο ανθρώπινος εκπαιδευτικός. Αυτός που ως πραγματικός παιδαγωγός θα έβαζε το μαθητή στο μυαλό και στην ψυχή του. Σήμερα τον βάζει σαν επώνυμο στον κατάλογό του («μαύρος διάβολος» λέγεται στη μαθητική αργκό), επειδή θα χρειαστεί να τον «θυμηθεί» μερικές φορές το χρόνο.
Ένα άλλο στοιχείο, που ευτελίζει το σχολείο είναι η βαθμοθηρία. Η άγρα ή αγορά του βαθμού είχε γίνει ―και παραμένει ακόμη― το μοναδικό παιδευτικό μας ιδανικό, ένα «ιδανικό» που προωθούσε μέσα στη σχολική αίθουσα το κανιβαλικό «ποιος θα φάει τον άλλον». Αυτό καλλιεργούσε τη διαίρεση μέσα στα παιδιά, γεννούσε αισθήματα φθόνου από τους χαμηλόβαθμους προς τους υψηλόβαθμους και, αντίστροφα, αισθήματα υποτίμησης από μέρους των υψηλόβαθμων προς τους χαμηλόβαθμους. Αυτό το ατομιστικό πνεύμα εμποδίζει τη συνεργασία και την ανάληψη μαζικών μορφωτικών πρωτοβουλιών. Αλλά το πιο θλιβερό παρεπόμενο της καταστάσεως αυτής ήταν και είναι η εξαγορά βαθμών. Η παιδεία έχει αρχίσει να γίνεται προνόμιο των πλουσίων. Ένας βαθμολογικός πληθωρισμός χωρίς προηγούμενο. Η χώρα μας είχε γεμίσει με «αριστούχους»-μετριότητες. Τα άχρηστα άριστα.
Ο βαθμολογικός πληθωρισμός δημιουργούσε και δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως όλα τα παιδιά μπορούν να σπουδάσουν. Όμως, όσο επιτακτικό είναι να μορφωθούν όλοι, δεν είναι δυνατό και να σπουδάσουν όλοι. Οι σπουδές είναι γι’ αυτούς που έχουν τις αναγκαίες πνευματικές ικανότητες, τον έρωτα για μάθηση και τη διάθεση για εργασία. Με κομματικά συνθήματα του τύπου «αποεντατικοποίηση της παιδείας» ούτε παιδεία ούτε επιστήμη προάγονται. Αυτό λέγεται αντι-παιδεία και αντι-μόρφωση. Μία είναι η βασική αρχή πάνω στην οποία, από την παλιά εποχή μέχρι σήμερα, στηρίζεται η παιδευτική πράξη: να μάθει ο νέος να στρώνει το πανταλόνι του στην καρέκλα. Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι το 98% της επιτυχίας το οφείλει στη σκληρή εργασία και το υπόλοιπο 2% στην τύχη. Από μετριοφροσύνη δε θέλησε να μιλήσει για ευφυΐα· άλλωστε ήξερε πως το πρώτο κεφάλαιο της ευφυΐας είναι η επιμέλεια.
[…]
Βέβαια, όπως σε κάθε εποχή έτσι και σήμερα, το σχολείο διδάσκει. Διδάσκει, αλλά δεν εμπνέει. Προσφέρει στα παιδιά ιδανικά «μιας χρήσης». Δεν έχει να τους δώσει μια «Ιθάκη», έναν προσανατολισμό. Κάποτε ιδεολογικός άξονας της παιδείας μας ήταν ο ελληνικός ανθρωπισμός. Σήμερα όλα είναι ρευστά και συγκεχυμένα. Το σχολείο έχασε την καθοδηγητική του αποστολή. Για να οδηγήσει τα παιδιά, πρέπει να ξέρει πού να τα πάει. Έτσι, μέσα στον κυκεώνα των ιδεών, το σχολείο υποτάσσεται σε κάποιες αναγκαιότητες, που επιτείνουν την κρίση του. Οδηγεί τα παιδιά σε μια αντίληψη πως οι υλικές ανάγκες είναι βασικότερες και ότι οι άλλες (πνευματικές, ηθικές) έπονται. Κι ακόμη ότι ο προβληματισμός των νέων πρέπει να περιορίζεται στην κάλυψη αυτών και μόνο των αναγκών, χωρίς να χρειάζεται να γίνουν άρτιοι άνθρωποι, με ολόπλευρα καλλιεργημένη προσωπικότητα. Αρκεί να μπορέσουν να γίνουν «στελέχη» κάποιου μηχανισμού. Το ιδανικό της «στελεχοποίησης» δημιούργησε στον τόπο μας μια ιδιότυπη αμάθεια, ένα κοινωνικό στρώμα «αγραμμάτων πτυχιούχων», που πλαισιώνουν όλους τους τομείς της ζωής μας. Έχουμε «εγγραμμάτους», που παγώνουν μπροστά σε μια πολυκύμαντη νοηματικά φράση, που μένουν απαθείς σαν αγάλματα του Βούδα, όταν ακούσουν τη «Μαρίνα των Βράχων», αφού η πνευματικότητά τους είναι εφάμιλλη μ’ εκείνη των βράχων.
Και το πιο οδυνηρό είναι πως το σύγχρονο σχολείο δεν καλλιεργεί ήθος. Υψηλές έννοιες γίνονται αντικείμενο χλευασμού μέσα στις σχολικές αίθουσες. Το σχολείο δεν ανεβάζει τις αξίες· τις κατεβάζει.
«Τι ωφελεί ο Μαρξ, όταν πεινά η σαρξ;» λέει ένα παλαιό μαθητικό σλόγκαν. Παρά τη θρυλούμενη πολιτικοποίηση, ο δήθεν πολιτικοποιημένος και προβληματισμένος νεαρός δεν κατάλαβε πώς, όταν πεινά η σαρξ, τότε ωφελεί περισσότερο ο Μαρξ. Αλλά για να καταλάβεις τον Μαρξ, πρέπει να τον διαβάσεις, κι ο σημερινός μαθητής αποφεύγει το πνευματικό, όπως τ’ αγρίμι τη φωτιά. Έτσι τροφοδοτείται με συνθήματα ή μηνύματα, που δεν επιτρέπουν τη συγκρότηση μιας σωστής προσωπικότητας. Κάποτε το ελληνικό σχολείο ―παρά τις αδυναμίες του― πρόσφερε ένα ήθος, καλλιεργούσε κάποια ιδανικά. Τα ιδανικά αυτά ήταν τρόπος ζωής. Τώρα φυλακίζονται σε κάποια βιβλία κι είναι υποχρεωμένα να καούν μαζί στην καλοκαιρινή ετήσια καύση των σχολικών βιβλίων, που έγινε έθιμο. Οι νέοι όχι απλώς δεν μαθαίνουν (ο «παπαγαλισμός» δεν είναι μάθηση) το περιεχόμενο των βιβλίων, αλλά το μισούν.
Οι περιβόητες Γενικές Εξετάσεις είναι ο σημαιοφόρος της κρίσης του σημερινού σχολείου. Αποτελούν ένα θεσμό που ευτελίζει την παιδευτική λειτουργία. Έχουν γίνει ο άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται όλη η λειτουργία του Λυκείου. Μια συνεχής αναμονή. Είναι η ώρα της αλήθειας. Πολλά παιδιά καταρρέουν, προτού έλθει η ώρα της δοκιμασίας. Γίνονται νευρωτικά, μελαγχολικά, απομονωμένα και αγέλαστα άτομα. Όλα αυτά κάπως θυμίζουν Πολύφημο. Η παιδεία μας βλέπει τα παιδιά μ’ ένα μάτι ή με «μισό» μάτι και μετά τα «τρώει». Τους καλούς τους τρώει τελευταίους. Κάποιοι όμως μαθαίνουν να «τρώνε» τους άλλους.
Πριν από 37 χρόνια, μέσα στο ζόφο της δικτατορίας, οι αγανακτισμένοι μαθητές και σπουδαστές από την κατάσταση της παιδείας κι από τη γενικότερη πολιτική, που παράνομα τους είχε επιβληθεί, είχαν προτάξει σαν κύριο σύνθημα το περίφημο: «Ψωμί – Παιδεία -Ελευθερία». Σήμερα, μετά από τόσα χρόνια δημοκρατίας ο αγώνας τους δικαιώθηκε, αλλά παραποιημένος: ψωμί έχουμε, ελευθερία έχουμε, παιδεία όμως δεν έχουμε. Αυτή την έχει αντικαταστήσει η παραπαιδεία με πολλές μορφές. Αλλά και το ψωμί είναι αμφίβολο, μια και το πτυχίο του Πανεπιστημίου θεωρείται σήμερα εισιτήριο για το ταμείο ανεργίας. Όσο για την ελευθερία, αυτή έχει μεταβληθεί σε έννοια-κόθορνος. Ο καθένας τη φοράει με το δικό του τρόπο. Οι «καταλήψεις» προβάλλονται ως εκφράσεις κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας, ενώ είναι εκφράσεις πνευματικής οκνηρίας. Τα μαθητικά συμβούλια έδωσαν τις δυνατότητες στα παιδιά να κάνουν τις λεγόμενες «κοπάνες» χωρίς απουσίες. Η μοναδική πρωτοβουλία που αναλαμβάνουν είναι οι πιέσεις προς τους καθηγητές για να κάνουν εκδρομές. Το εθνικό φρόνημα το θυμούνται μόνο σε κάποιες εθνικές επετείους για να μην κάνουν μάθημα. Ή για να το διακωμωδούν.
[…]
Αλλ’ όπως λέει ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης, «ποτέ δεν είναι νωρίς». Ο αγώνας των νέων δικαιώνεται, όταν συνεχίζεται. Και συνεχίζεται, όταν ως αίτημα τίθεται η αναβάθμιση του εκπαιδευτικού μας συστήματος πάνω στη βάση ενός νέου ανθρωπιστικού ιδανικού, που θα συμφιλιώνει το παιδί με τον εαυτό του, με το σχολείο και το βιβλίο, με το δάσκαλο και το περιβάλλον του, με το χθες, το σήμερα και το αύριο. Η κρίση, ακόμη, μπορεί να περιοριστεί με την εμφάνιση ενός νέου πλαισίου αξιών που χρειάζεται ο σύγχρονος άνθρωπος, που πρέπει να ζήσει ως πολίτης του κόσμου χωρίς να χάνει την ελληνική του ιδιαιτερότητα.
*Αποσπάσματα από ομιλία που είχε εκφωνήσει ο αείμνηστος Σαράντος Καργάκος στις 31 Ιανουαρίου 2010, στο πλαίσιο ημερίδας για την παιδεία. Η ομιλία του έφερε τον τίτλο «Η κρίση της παιδείας, κρίση αξιών» (πηγή: sarantoskargakos.gr).
Ο ιστορικός, φιλόλογος και δοκιμιογράφος Σαράντος Καργάκος γεννήθηκε στο Γύθειο Λακωνίας το 1937 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 13 Ιανουαρίου 2019.