Περιμένοντας την ανάπτυξη

Η κα­τα­στρο­φή πα­γί­ου κε­φα­λαί­ου στην Ελ­λά­δα της οι­κο­νο­μι­κής συ­ντρι­βής ανέρ­χε­ται σε 8% του συ­νό­λου και θα εντα­θεί πε­ραι­τέ­ρω κατά το 2017-2018 (υπο­λο­γι­σμοί Ευ­ρω­παϊ­κής Επι­τρο­πής). Είναι αυτό λίγο ή είναι πολύ; Ο Eric Hobsbawm ανα­φέ­ρει ότι το συ­νο­λι­κό πάγιο κε­φά­λαιο στη Γαλ­λία και στην Ιτα­λία μειώ­θη­κε στη διάρ­κεια του δευ­τέ­ρου Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου κατά 8% και 7% αντί­στοι­χα. Το πα­ρα­γω­γι­κό σύ­στη­μα, λοι­πόν, έχει συρ­ρι­κνω­θεί σε βαθμό που συ­να­ντά­με συ­νή­θως σε καιρό πο­λέ­μου. Επι­πλέ­ον, η δια­δι­κα­σία της κα­τα­στρο­φής δεν έχει ολο­κλη­ρω­θεί, βρί­σκε­ται ακόμη σε εξέ­λι­ξη και θα συ­νε­χι­στεί κατά το τρέ­χον και το επό­με­νο έτος (προ­βλέ­ψεις Ευ­ρω­παϊ­κής Επι­τρο­πής). Είναι μια δια­δι­κα­σία «απο­ε­πέν­δυ­σης», με την έν­νοια ότι ο επεν­δύ­σεις πα­γί­ου κε­φα­λαί­ου που πραγ­μα­το­ποιού­νται είναι τόσο μι­κρές, ώστε δεν φτά­νουν ούτε για να ανα­πλη­ρώ­σουν τις πά­γιες πα­ρα­γω­γι­κές εγκα­τα­στά­σεις που απο­σβέ­νο­νται ή απο­σύ­ρο­νται από το πα­ρα­γω­γι­κό δυ­να­μι­κό εξαι­τί­ας της παύ­σης της λει­τουρ­γί­ας ολό­κλη­ρων επι­χει­ρή­σε­ων ή τμη­μά­των επι­χει­ρή­σε­ων. Αυτό έχει απο­τέ­λε­σμα να μειώ­νε­ται ο συ­νο­λι­κός όγκος προ­ϊ­ό­ντος που θα ήμα­σταν σε θέση να πα­ρά­γου­με ακόμη και εάν υπήρ­χε η απα­ραί­τη­τη ζή­τη­ση για τα προ­ϊ­ό­ντα μας (π.χ. μέσω μιας υπο­τί­μη­σης του νο­μί­σμα­τος ή μέσω της άσκη­σης κεϊν­σια­νής πο­λι­τι­κής αύ­ξη­σης της ζή­τη­σης). Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, η πα­ρα­γω­γή ήταν 240 δισ. το 2008, κατά την έναρ­ξη της κρί­σης, και τώρα μπο­ρού­με να πα­ρά­γου­με μά­ξι­μουμ 200. Η δε απα­σχό­λη­ση έχει συρ­ρι­κνω­θεί δρα­μα­τι­κά και κάθε ερ­γα­ζό­με­νος αμεί­βε­ται με πολύ χα­μη­λό­τε­ρο μισθό, με απο­τέ­λε­σμα η αγο­ρα­στι­κή δύ­να­μη του συ­νό­λου των μι­σθω­τών να είναι κα­θη­λω­μέ­νη σε χα­μη­λά επί­πε­δα. Η ελ­λη­νι­κή οι­κο­νο­μία όμως χρειά­ζε­ται τις αυ­ξή­σεις των μι­σθών για να ανα­πτυ­χθεί, διότι είναι μια οι­κο­νο­μία που ωθεί­ται από τους μι­σθούς (Μαρ­σέλ­λου 2013, Onaran και Obst 2015).
Με αυτά τα δε­δο­μέ­να, πε­ρι­μέ­νουν τώρα στην κυ­βέρ­νη­ση, τον από μη­χα­νής θεό, δη­λα­δή την αύ­ξη­ση της πα­γκό­σμιας ζή­τη­σης που θα σύρει (υπο­τί­θε­ται) τις ελ­λη­νι­κές εξα­γω­γές και θα επι­τρέ­ψει στο εξω­τε­ρι­κό εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο να πα­ρα­μεί­νει ισο­σκε­λι­σμέ­νο ή πολύ μικρό όπως είναι σή­με­ρα (διότι αν διευ­ρυν­θεί θα απαι­τη­θούν νέα διαρ­θρω­τι­κά μέτρα). Πε­ρι­μέ­νουν, επί­σης, να ενερ­γο­ποι­η­θούν ξαφ­νι­κά τα έν­στι­κτα των κε­φα­λαιο­κρα­τών που μέσα στη διε­τία 2017-2018 θα κά­νουν επεν­δύ­σεις στην Ελ­λά­δα. Αυτά, μπο­ρούν να συμ­βούν ή να μη συμ­βούν, διότι δεν εμπί­πτουν στο βα­σί­λειο της ανα­γκαιό­τη­τας αλλά του αστάθ­μη­του, δεν απορ­ρέ­ουν από την ασκού­με­νη οι­κο­νο­μι­κή και διαρ­θρω­τι­κή πο­λι­τι­κή, είναι μια ζαριά στην πρά­σι­νη τσόχα της Ιστο­ρί­ας.

Το τοπίο με τη δική μας ματιά

Η ελ­λη­νι­κή κρίση δεν θα διαρ­κέ­σει για πάντα. Εί­μα­στε τώρα σε μια με­τα­βα­τι­κή πε­ρί­ο­δο κατά την οποία ανα­δύ­ε­ται, στην Ελ­λά­δα, ένα νέο κα­θε­στώς εκ­με­τάλ­λευ­σης της ερ­γα­σί­ας, το οποίο ανα­δύ­ε­ται βαθ­μιαία, ως απο­τέ­λε­σμα «δη­μιουρ­γι­κής κα­τα­στρο­φής». Τα κύρια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του είναι ήδη φα­νε­ρά: Πρώ­τον, ένα μι­κρό­τε­ρο πα­ρα­γω­γι­κό σύ­στη­μα που συ­ντί­θε­ται από με­γα­λύ­τε­ρες, «μυώ­δεις» και επι­θε­τι­κές επι­χει­ρή­σεις που επέ­ζη­σαν της κρί­σης αφή­νο­ντας πίσω τους, στα ερεί­πια της με­γά­λης ύφε­σης, μυ­ριά­δες μι­κρών και με­σαί­ων επι­χει­ρή­σε­ων αλλά και έναν ση­μα­ντι­κό αριθ­μό με­γά­λων επι­χει­ρή­σε­ων. Δεύ­τε­ρον, ένα ερ­γα­τι­κό δυ­να­μι­κό που αμεί­βε­ται με χα­μη­λούς μι­σθούς, που είναι απρο­στά­τευ­το, που στε­ρεί­ται δι­καιω­μά­των και γί­νε­ται πει­θή­νιο με ερ­γα­λείο την εκτε­τα­μέ­νη και βαθιά ανα­σφά­λεια. Τρί­τον, ένα εξα­θλιω­μέ­νο κοι­νω­νι­κό κρά­τος, απο­γυ­μνω­μέ­νο σε με­γά­λο βαθμό από τις βα­σι­κές προ­στα­τευ­τι­κές του λει­τουρ­γί­ες. Τέ­ταρ­τον, μια κοι­νω­νία στην οποία τα δύο τρίτα του πλη­θυ­σμού βρί­σκο­νται σε κα­τά­στα­ση επι­σφά­λειας, υλι­κής στέ­ρη­σης και επα­πει­λού­με­νης φτώ­χειας. Πέμ­πτον, μια διαρ­κή κρίση κοι­νω­νι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής που σπρώ­χνει στο κοι­νω­νι­κό πε­ρι­θώ­ριο με­γά­λες με­ρί­δες του πλη­θυ­σμού, εκεί­νες που απο­κλεί­ο­νται από τον κόσμο της αμει­βό­με­νης ερ­γα­σί­ας.
Σε ένα τέ­τοιο κα­θε­στώς εκ­με­τάλ­λευ­σης της ερ­γα­σί­ας, το από­θε­μα πα­γί­ου κε­φα­λαί­ου θα πρέ­πει να δια­τη­ρεί­ται σε επί­πε­δα τόσο χα­μη­λά όσο απαι­τεί­ται για να δια­τη­ρού­νται άφθο­νες ερ­γα­σια­κές εφε­δρεί­ες, δη­λα­δή ένα υψηλό πο­σο­στό ανερ­γί­ας ώστε να πα­ρα­μέ­νουν οι μι­σθοί τόσο χα­μη­λοί όσο απαι­τεί­ται για να ικα­νο­ποιού­νται οι απαι­τή­σεις κερ­δο­φο­ρί­ας του κε­φα­λαί­ου (οι οποί­ες απαι­τή­σεις κα­θο­ρί­ζο­νται εν πολ­λοίς εξω­γε­νώς, από τις αστάθ­μη­τες ορέ­ξεις δη­λα­δή της τάξης των κε­φα­λαιο­κρα­τών).
Επι­πλέ­ον, η ελ­λη­νι­κή οι­κο­νο­μία είναι «κλει­δω­μέ­νη» σε μια κα­τά­στα­ση μειω­μέ­νου πα­ρα­γω­γι­κού συ­στή­μα­τος εξαι­τί­ας της υπο­χρέ­ω­σης να δια­τη­ρεί στο εξής, και για πολλά χρό­νια ακόμα, βιώ­σι­μο εξω­τε­ρι­κό εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο αγα­θών και υπη­ρε­σιών υπό το άγρυ­πνο μάτι του χρη­μα­το­πι­στω­τι­κού κε­φα­λαί­ου: αξιο­πι­στία, εμπι­στο­σύ­νη, συ­νέ­πεια.
Μέσα σε τέ­τοιες συν­θή­κες, η ύπαρ­ξη ενός ευ­με­γέ­θους εφε­δρι­κού ερ­γα­τι­κού δυ­να­μι­κού, η υψηλή ανερ­γία και η υπο­α­πα­σχό­λη­ση, οι επι­σφα­λώς ερ­γα­ζό­με­νοι και οι απο­θαρ­ρη­μέ­νοι που στα­μά­τη­σαν να ανα­ζη­τούν ερ­γα­σία, είναι στοι­χεία κε­ντρι­κά του κα­θε­στώ­τος εκ­με­τάλ­λευ­σης που ανα­δύ­ε­ται στην Ελ­λά­δα, διότι λει­τουρ­γούν ως μη­χα­νι­σμός πει­θάρ­χη­σης των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων.
Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, στην καρ­διά αυτού το κα­θε­στώ­τος εκ­με­τάλ­λευ­σης της ερ­γα­σί­ας, βρί­σκου­με δύο πει­θαρ­χι­κούς μη­χα­νι­σμούς: έναν στην αγορά ερ­γα­σί­ας και έναν στις αγο­ρές χρή­μα­τος και κε­φα­λαί­ου (στις χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές αγο­ρές):
Οι χρη­μα­τω­πι­στω­τι­κές αγο­ρές έχουν τώρα κε­ντρι­κό ρόλο στην ορ­γά­νω­ση της κα­πι­τα­λι­στι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης διότι επι­βλέ­πουν τα με­μο­νω­μέ­να κε­φά­λαια, θέ­τουν στό­χους κερ­δο­φο­ρί­ας γι’ αυτά, και τι­μω­ρούν τις επι­χει­ρή­σεις που απο­κλί­νουν από αυτά. Θέ­τουν με δυο λόγια τους όρους και την έντα­ση της κα­πι­τα­λι­στι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης – και τους θέ­τουν με βάση τις αστάθ­μη­τες ορέ­ξεις των κε­φα­λαιο­κρα­τών. Αυτές οι λει­τουρ­γί­ες το χρη­μα­τι­στι­κού κε­φα­λαί­ου συ­γκρο­τούν τον χρη­μα­το­πι­στω­τι­κό μη­χα­νι­σμό κοι­νω­νι­κής πει­θαρ­χί­ας που επι­βάλ­λει την εντα­τι­κή εκ­με­τάλ­λευ­ση της ερ­γα­σί­ας υπό τη μορφή μιας πο­λι­τι­κής που υπο­τί­θε­ται ότι δεν έχει εναλ­λα­κτι­κή (there–is–no–alternative).
Στο ση­μείο αυτό, οι ερ­γα­ζό­με­νοι έρ­χο­νται αντι­μέ­τω­ποι με έναν δεύ­τε­ρο μη­χα­νι­σμό κοι­νω­νι­κής πει­θαρ­χί­ας, που είναι ο μη­χα­νι­σμός πει­θάρ­χη­σης της μι­σθω­τής ερ­γα­σί­ας: Υπα­κού­στε στο δε­σπο­τι­σμό του ερ­γο­δό­τη, ερ­γα­στεί­τε απο­τε­λε­σμα­τι­κά και πει­θαρ­χη­μέ­να ή αντι­με­τω­πί­στε τις σκλη­ρές συ­νέ­πειες της ανερ­γί­ας, της ανα­σφά­λειας, της φτώ­χειας, της επι­δεί­νω­σης της υγεί­ας, της σύ­ντο­μης ζωής και όλα τα δεινά που αυτά επι­σύ­ρουν.
Ωστό­σο, αυτό το ανα­δυό­με­νο πρό­τυ­πο πει­θαρ­χι­κού νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, που συ­μπυ­κνώ­νει τους δύο πα­ρα­πά­νω μη­χα­νι­σμούς πει­θάρ­χη­σης στις αυ­θαί­ρε­τες ορέ­ξεις των κα­τό­χων κε­φα­λαί­ου, εν­σω­μα­τώ­νει ως στοι­χείο χτι­σμέ­νο μέσα στο σώμα του, ως προ­πα­το­ρι­κό αμάρ­τη­μα, την συ­γκρου­σια­κή σχέση με­τα­ξύ των αυ­θαί­ρε­των απαι­τή­σε­ων του απο­χα­λι­νω­μέ­νου κε­φα­λαί­ου και της κοι­νω­νι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής, της ανά­γκης των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων να ζουν σε συν­θή­κες υλι­κής επάρ­κειας που θα επι­τρέ­πουν στον κα­θέ­να να έχει και ηθική επάρ­κεια, να συμ­με­τέ­χει δη­λα­δή στην κοι­νω­νι­κή ζωή και να συμ­με­τέ­χει με όρους αξιο­πρέ­πειας.
Εξαι­τί­ας αυτής της αντί­θε­σης, το κα­θε­στώς του πει­θαρ­χι­κού νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού κα­θί­στα­ται εγ­γε­νώς αστα­θές: με άλλα λόγια είναι ένα κα­θε­στώς σε μό­νι­μη κρίση κοι­νω­νι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής. Και το ση­μα­ντι­κό­τε­ρο: αυτό ανοί­γει διαρ­κώς το ζή­τη­μα της πο­λι­τι­κής ηγε­μο­νί­ας, δη­λα­δή θέτει σε αμ­φι­σβή­τη­ση την ικα­νό­τη­τα της άρ­χου­σας τάξης να κυ­βερ­νά με βάση ένα σχέ­διο στο οποίο να ανα­γνω­ρί­ζει το συμ­φέ­ρον της η πλειο­ψη­φία της κοι­νω­νί­ας, επο­μέ­νως και πλα­τιές μάζες των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων.

Ηγε­μο­νι­κή Κρίση

Με δυο λόγια, μια τάση διαρ­κούς ηγε­μο­νι­κής κρί­σης ενυ­πάρ­χει, ως μό­νι­μο, διαρ­θρω­τι­κό στοι­χείο, στη καρ­διά του νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου πει­θαρ­χι­κού κα­θε­στώ­τος. Η τάση αυτή συ­νο­δεύ­ε­ται από την αντίρ­ρο­πη τάση προς την πα­θη­τι­κό­τη­τα των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων, η οποία εκ­πο­ρεύ­ε­ται από την ανερ­γία, τη φτώ­χεια, την υλική στέ­ρη­ση κ.λπ., που απο­διορ­γα­νώ­νουν την πο­λι­τι­κο­ποί­η­ση, την κι­νη­το­ποί­η­ση, τη στρά­τευ­ση, τις ατο­μι­κές ηθι­κές δυ­νά­μεις των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων. Τόσο η τάση διαρ­κούς ηγε­μο­νι­κής κρί­σης όσο και η αντι­τι­θέ­με­νη σε αυτήν πα­θη­τι­κο­ποί­η­ση που την απο­δυ­να­μώ­νει, εκ­πο­ρεύ­ο­νται από την ίδια αιτία: την ατελή, δυ­σλει­τουρ­γι­κή, δια­κε­κομ­μέ­νη κοι­νω­νι­κή ανα­πα­ρα­γω­γή, την απο­διορ­γά­νω­ση των χαρ­το­γρα­φη­μέ­νων πε­ριο­χών της κα­θη­με­ρι­νής ζωής των υπο­τε­λών κοι­νω­νι­κών τά­ξε­ων, από την ίδια γνή­σια κρίση κοι­νω­νι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής, την κρίση μιας κοι­νω­νί­ας που δυ­σκο­λεύ­ε­ται πλέον να ανα­πα­ρά­γει τα βα­σι­κά υλικά στοι­χεία και τις ηθι­κές προ­ϋ­πο­θέ­σεις της ύπαρ­ξής της. Η κρίση αυτή, πα­ρά­γει λοι­πόν αντα­γω­νι­σμό και πα­θη­τι­κό­τη­τα επί­σης.
Ποια από τις δύο θα επι­κρα­τή­σει είναι αβέ­βαιο, διότι δεν υπάρ­χει καμιά ανα­γκαιό­τη­τα χτι­σμέ­νη μέσα στο οι­κο­νο­μι­κό και κοι­νω­νι­κό σύ­στη­μα που είναι ο κα­πι­τα­λι­σμός για να κα­θο­ρί­σει ποιά από τις δύο τά­σεις, ο αντα­γω­νι­σμός ή η πα­θη­τι­κό­τη­τα, τε­λι­κά θα επι­κρα­τή­σει. Ποια θα επι­κρα­τή­σει είναι αστάθ­μη­το και το κενό θα κα­λύ­ψουν οι πο­λι­τι­κοί και κοι­νω­νι­κοί αγώ­νες (και ο από μη­χα­νής θεός).