Καρλ Μαρξ: εισαγωγή στη ζωή και το έργο του

Πριν από δύο γεμάτους αιώνες, στις 5 Μάη 1818, γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ, που έμελλε να γίνει ένας κορυφαίος διανοητής φιλόσοφος και εισηγητής του επιστημονικού σοσιαλισμού. Νεοχεγκελιανός αρχικά, ο Μαρξ θα αναπτύξει τη διαλεκτική και τον ιστορικό υλισμό, θα ενταχθεί στο κομμουνιστικό κίνημα, δίνοντάς του τις βάσεις για μια επιστημονική ανάπτυξη της ανάλυσης και των οραμάτων του, θα συμμετάσχει ως πρωταγωνιστής του προλεταριάτου στις επαναστάσεις του καιρού του και θα αφήσει μια τεράστια κληρονομιά στις νέες γενιές.

Ο Μαρξ, όμως, πέρα από επιστήμονας, επαναστάτης, φιλόσοφος, ήταν ένας άνθρωπος που ζούσε κι εκφραζόταν με πάθος. Ερωτεύτηκε, έκανε δυνατές φιλίες, ήταν συγκαταβατικός με τους φίλους και συντρόφους του, αλλά αμείλικτος με τους εχθρούς και τους πολιτικούς του αντιπάλους. Έπινε και κάπνιζε πολύ και συχνά ξενυχτούσε με φίλους. Από την άλλη μεριά, όμως, η αφοσίωσή του στην επιστήμη θύμιζε ασκητική τάση ζωής. Όταν στα τριάντα ένα του χρόνια έφυγε εξόριστος στο Λονδίνο, εργάστηκε για περίπου δύο δεκαετίες πριν δημοσιεύσει το Κεφάλαιο, επισκεπτόμενος για ώρες σε καθημερινή βάση το Βρετανικό Μουσείο και παρέμενε ξάγρυπνος για να μελετά και να γράφει.

Το παρόν κείμενο¹ αποτελεί μια εισαγωγική παρουσίαση της ζωής και του έργου του Καρλ Μαρξ. Τον ακολουθούμε στις πόλεις που έζησε, τον βλέπουμε ως επαναστάτη, τον γνωρίζουμε μέσα από την οικογένειά του και ερχόμαστε σε επαφή με τις εργασίες του.

Στο Τριρ: τα πρώτα χρόνια της ζωής του

Το Τριρ της Ρηνανίας ήταν μια πόλη 15.000 κατοίκων. Στις αρχές του 18ου αιώνα ήταν υπό την κατοχή της Γαλλίας του Ναπολέοντα, κατά την οποία, όμως, εφαρμόστηκαν νόμοι αστικής ισότητας για όλους τους πολίτες, κάτι που σήμαινε ισονομία για τους Εβραίους της περιοχής. Το 1815 η Γαλλία ηττήθηκε και το Τριρ επέστρεψε στην Πρωσία.

Η Γερμανία τότε δεν είχε γίνει ακόμα ένα ενιαίο κράτος, αλλά χωριζόταν σε διάφορα φεουδαρχικά κρατίδια με κυρίαρχο αυτό της Πρωσίας, που είχε πρωτεύουσα το Βερολίνο. Η νεαρή γερμανική αστική τάξη οραματιζόταν ένα ενιαίο κράτος και πάλευε καταρχήν για μια τελωνιακή ένωση, στην οποία θα μπορούσε να αναπτύξει τις εμπορικές της δραστηριότητες σε όλη την περιοχή της Γερμανίας χωρίς τους περιορισμούς του εκάστοτε φεουδαρχικού κρατιδίου.

Ο πατέρας του Καρλ Μαρξ, Χίρσελ, ήταν γιος του Εβραίου ραβίνου του Τριρ, ενώ αργότερα ένας απ’ τους αδελφούς του έγινε ραβίνος στο Τριρ. Ο ίδιος σπούδασε δίκαιο κι εργάστηκε ως δικαστικός υπάλληλος και δικηγόρος. Στα τέλη της δεκαετίας του 1810 βαπτίστηκε χριστιανός προτεστάντης. Αυτή η επιλογή του είχε να κάνει με τις πιέσεις που ασκούσε το πρωσικό καθεστώς εναντίον των Εβραίων. Εάν ήθελε να συνεχίζει να εργάζεται ως δικηγόρος, έπρεπε να εγκαταλείψει τον ιουδαϊσμό. Ο Χίρσελ/ Χάινριχ Μαρξ ήταν ένα επιφανές πρόσωπο, συμμετείχε ενεργά στο φιλελεύθερο κίνημα στη Ρηνανία, κληρονόμησε στα παιδιά του μια αστική ουμανιστική κουλτούρα κι ήταν αυτός που πίεσε τον γιο του να σπουδάσει δίκαιο, με την ελπίδα να ακολουθήσει κι ο ίδιος ο Καρλ την επαγγελματική του καριέρα.

Η μητέρα του Καρλ Μαρξ ήταν η Χενριέτε Πρέσμπουργκ. Επίσης Εβραία, καταγό­ταν από την Ολλανδία, ενώ η οικογένειά της είχε μεταναστεύσει εκεί από την Ουγγαρία. Το επώνυμο Πρέσμπουργκ μαρτυρά την ουγγρική πόλη προέλευσης της οικογένειας της Χενριέτε. Η ίδια θα βαπτιστεί χριστιανή προτεστάντισσα το 1825.

Το ζεύγος Χίρσελ/Χάινριχ και Χενριέτε Μαρξ έκαναν εννέα παιδιά: τον Μόριτζ Ντάβιντ (1815-1819), τη Σόφι (1816-1897), τον Καρλ (1818-1883), τον Χέρμαν (1819- 1842), τη Χενριέτε (1820-1856), τη Λουίζ (1821-1893), την Εμιλί (1822-1888), την Καρολίν (1824-1847) και τον Έντουαρντ (1826-1837).

Στις 5 Μάη 2018 –ακριβώς διακόσια χρόνια από τη γέννησή του– έγιναν τα απο­καλυπτήρια ενός αγάλματος του Καρλ Μαρξ στο Τριρ του. Το άγαλμα μεταφέρθηκε από την Κίνα κι ήταν δωρεά στο δήμο του Τριρ για την τιμή που έχει η πόλη να είναι η γενέτειρα του σπουδαίου διανοητή, φιλοσόφου, επαναστάτη.

Ο μικρός Καρλ μεγάλωσε στο Τριρ, αλλά από τη στιγμή που έφυγε για σπουδές, δεν επέστρεψε ποτέ, παρά μόνο ως επισκέπτης. Εκεί γνώρισε κι ερωτεύτηκε σε νεαρή ηλικία την Τζένυ φον Βεστφάλεν, φίλη της μεγαλύτερης αδελφής του, της Σόφι. Από το 1836, όταν κι αρραβωνιάστηκαν οι δύο νέοι, συνέδεσαν τις μοίρες τους μέχρι το τέλος της ζωής τους. Ο Καρλ κι η Τζένυ αντιμετώπισαν μαζί όλες τις χαρές, αλλά και τις μεγάλες πίκρες της ζωής τους: τις εξορίες, τη φτώχεια, το θάνατο των μικρών παιδιών τους από αρρώστιες. Όταν, μάλιστα, αναλογίζεται κανείς ότι η οικογενειακή καταγωγή της Τζένυ θα μπορούσε να της προσφέρει μια άνετη ζωή², η επιλογή της να ζήσει τη ζωή που έζησε δείχνει το ισχυρό δέσιμο που είχε με τον Καρλ.

Ο Καρλ Μαρξ αποφοίτησε από το Λύκειο Φρίντριχ Βίλχελμ. Στις εξετάσεις του πάνω στη γερμανική γλώσσα έγραψε μια έκθεση με θέμα τους «συλλογισμούς ενός νέου πριν από την επιλογή ενός επαγγέλματος». Οι εξεταστές του αναγνωρίζουν τον πλούτο των ιδεών του Καρλ, διακρίνουν μια υπερβολική αναζήτηση σπάνιων εκφράσεων και κάνουν ένα συντηρητικό σχόλιο για να κατευθύνουν τον Καρλ (και τη νέα γενιά) σε αναμενόμενες επιλογές καριέρας. Γράφουν πως «δεν μπορούμε πάντοτε να επιλέγουμε το επάγγελμα για το οποίο πιστεύουμε ότι έχουμε έφεση. Οι σχέσεις μας στην κοινωνία άρχισαν ήδη να καθορίζονται, έως ένα βαθμό, πριν μπορέσουμε εμείς να τις καθορίσουμε». Βέβαια, κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό το σχόλιο, όχι μόνο δεν οδήγησε τον Καρλ στο να ακολουθήσει τα επαγγελματικά χνάρια του πατέρα του, αλλά ίσως –λέμε ίσως– να πυροδότησε τη σκέψη του νεαρού Καρλ στην εξέλιξη της θεωρίας του ιστορικού υλισμού που ανέπτυξε αργότερα.

Στη Βόνη και το Βερολίνο: οι σπουδές του

Το 1835 ο Καρλ γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βόνης για να σπουδάσει δίκαιο. Όμως, δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες του πατέρα του. Επί ένα χρόνο δεν παρακολουθούσε με συνέπεια τις πανεπιστημιακές παραδόσεις, ενώ φαίνεται να κάνει (σύμφωνα με τα λόγια του πατέρα του) μια «ταραγμένη κι απερίσκεπτη ζωή». Ο Καρλ επιστρέφει στο Τριρ, αρραβωνιάζεται με την Τζένυ και τον Οκτώβρη του 1836 γράφεται στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου για να συνεχίσει εκεί τις σπουδές του.

Στο Βερολίνο θα αρχίσει να διαμορφώνει το δικό του μονοπάτι εξέλιξης. Η ζωή του θα χαρακτηριστεί από τη διάθεση για αναζήτηση: των δυνατοτήτων του, της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας. Ο νεαρός Καρλ θα δοκιμάσει την τέχνη του στην ποίηση, γράφοντας κυρίως ερωτικά ποιήματα προς την αγαπημένη του Τζένυ, που της τα στέλνει με το ταχυδρομείο.

Ο Καρλ έρχεται σε επαφή με τη φιλοσοφία και τον Χέγκελ (1770-1831), ο οποίος έβαλε τις βάσεις για τον διαλεκτικό τρόπο σκέψης. Το 1838 θα συνδεθεί με τη Λέσχη των Διδακτόρων, μια ομάδα νέων χεγκελιανών, καθηγητών πανεπιστημίου και λυκείου κατ’ επάγγελμα και συγγραφέων. Θα αναπτύξει στενή επαφή με τον Μπρούνο Μπάουερ (1809-1882), τον Καρλ Φρίντριχ Κέπεν (1808-1863) και τον Άρνολντ Ρούγκε (1802-1880), που θα εκδώσει τα Χρονικά της Χάλλης, με τα οποία ο Μαρξ θα συνεργαστεί.

Το 1840 ο Κέπεν θα γράψει ένα βιβλίο για τον Φρειδερίκο Β΄, το βασιλιά της Πρω­σίας κατά τον προηγούμενο αιώνα, στα 1740-86. Τον χαρακτηρίζει «μέγα βασιλιά» και «μέγα φιλόσοφο» και δηλώνει ότι θέλει να αναβιώσει το διαφωτιστικό πνεύμα του 18ου αιώνα. Το βιβλίο του ο Κέπεν το αφιερώνει στον φίλο του, Καρλ Μαρξ, παρουσιάζοντάς τον κατά κάποιον τρόπο στο ευρύ κοινό.

Ο Καρλ Μαρξ θα δημοσιεύσει το διδακτορικό του το 1841 και θα το αφιερώσει στον «πατρικό του φίλο», Λούντβιχ φον Βεστφάλεν, τον πατέρα της Τζένυ, από τον οποίο έμαθε να αγαπά τον Όμηρο και τον Σαίξπηρ³. Το διδακτορικό του είχε ως θέμα τις διαφορές της φιλοσοφίας της φύσης του Δημόκριτου με αυτήν του Επίκουρου, τον οποίο θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο Έλληνα διαφωτιστή.

Από τη φιλοσοφία του Επίκουρου, ο Καρλ Μαρξ θα εκτιμήσει ιδιαίτερα τον αγώνα του ενάντια στη θρησκεία και τη θεωρία παρέκκλισης των ατόμων. Σύμφωνα με αυτήν, τα άτομα, τα οποία αποτελούν το συστατικό μέρος των όντων και των αντικειμένων, έχουν στην κίνησή τους μια μικρή παρέκκλιση, η οποία δύναται να τα διαφοροποιήσει από τα υπόλοιπα, να τα οδηγήσει σε σύγκρουση με άλλα άτομα κι από εκεί να προκύψει μια εξελικτική διαδικασία, η οποία θα επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη συνέχεια. Η κίνηση των ατόμων δεν είναι εντελώς προκαθορισμένη χωρίς αποκλίσεις, μιας και κάτι τέτοιο θα σήμαινε την απόλυτη σταθερότητα στη φύση, αλλά και στην κοινωνία.

Ο Καρλ Μαρξ, ενώ θα ήθελε να συνεχίσει την ακαδημαϊκή του καριέρα στο Πανεπιστήμιο της Βόνης, όπου δίδασκε ο φίλος του Μπρούνο Μπάουερ, που τον καλούσε συνέχεια στη Βόνη, λόγω πολιτικών συγκυριών δεν είχε τη δυνατότητα. Μετά το 1840 το Υπουργείο Πολιτισμού της Πρωσίας κάνει μια δεξιά στροφή προς τη θεολογία και βάζει εμπόδια στους νέους χεγκελιανούς που ολοένα αμφισβητούσαν την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.

Στην Κολωνία: Η Εφημερίδα του Ρήνου

Την πρωτοχρονιά του 1842 ξεκινά την καθημερινή κυκλοφορία της μια καινούργια εφημερίδα στην Κολωνία της Ρηνανίας. Η Εφημερίδα του Ρήνου αντιπροσώπευε τη γερμανική αστική τάξη, τασσόταν υπέρ της τελωνειακής ένωσης της Γερμανίας κι ήταν ενάντια στο φεουδαρχικό – εκκλησιαστικό κατεστημένο. Γρήγορα συσπείρωσε γύρω της τους νέους χεγκελιανούς, που ήταν από τα πιο ριζοσπαστικά ρεύματα της εποχής.

Ο Καρλ Μαρξ ξεκίνησε να συνεργάζεται με την Εφημερίδα του Ρήνου από τον Απρίλη του 1842. Ήδη είχε μια τακτική αρθρογραφία, ενώ δύο μήνες πριν, το Φλεβάρη του 1842, είχε δημοσιεύσει το πρώτο του κείμενο για την τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα, που αφορούσε τη νέα οδηγία του πρωσικού κράτους για τη λογοκρισία στα Γερμανικά Χρονικά του Άρνολντ Ρούγκε. Τα Γερμανικά Χρονικά τελικά απαγορεύονται από τη λογοκρισία κι ο Άρνολντ Ρούγκε αποφασίζει να εκδώσει στην Ελβετία μια σειρά από κείμενα κομμένα από τη λογοκρισία, που θα κυκλοφορήσουν ως τα Ανέκδοτα.

Ο Καρλ Μαρξ στην Εφημερίδα του Ρήνου θα γράψει μεταξύ άλλων ένα κείμενο για την ελευθερία του Τύπου και τη δημοσίευση των συζητήσεων στη Δίαιτα του Ρήνου, ένα αντιπροσωπευτικό διακοσμητικό όργανο, που είχε συγκληθεί ένα χρόνο πριν, και δικαίωμα εκλογής είχαν μόνοι όσοι είχαν πλούτο, κυρίως ευγενή έγγεια ιδιοκτησία.

Ένα ακόμα κείμενο – ανάλυση ήταν η υπεράσπιση των φτωχών πληθυσμών στο εθιμοτυπικό δικαίωμά τους να μαζεύουν ξύλα για να ζεσταθούν το χειμώνα, να βάλουν φωτιά να μαγειρέψουν κ.λπ., από δασικές εκτάσεις. Η πρωσική κυβέρνηση ψήφισε νόμο απαγόρευσης αυτής της πρακτικής, χαρακτηρίζοντάς την ως «κλοπή». Είναι το πρώτο κείμενο – ανάλυσή του, στο οποίο ο νεαρός φιλόσοφος γίνεται η φωνή των φτωχών και καταπιεσμένων, μια ιδιότητα που τα επόμενα χρόνια θα την αναπτύξει όχι όμως πάνω σε μια βάση αφηρημένου ανθρωπισμού, αλλά πάνω σε μια επιστημονική εξήγηση της θέσης και του ρόλου που μπορεί να παίξουν οι προλετάριοι για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας και την κατάργηση των τάξεων.

Στις 15 Οκτώβρη του 1842 ο Καρλ Μαρξ θα αναλάβει τη σύνταξη της Εφημερίδας του Ρήνου, θα της δώσει μια ακόμα περισσότερο ριζοσπαστική γραμμή και θα οδηγηθεί σε σφοδρή σύγκρουση με την πρωσική κυβέρνηση μέχρι την απαγόρευση της κυκλοφορίας της το Μάρτη του 1843.

Κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών, όσο η Εφημερίδα του Ρήνου σκλήραινε τη στάση της απέναντι στην πρωσική κυβέρνηση, τόσο ανέβαινε σε δημοτικότητα. Τον Αύγουστο του 1842 η εφημερίδα απαριθμούσε 885 συνδρομητές, το Νοέμβρη –λίγο μετά που ανέλαβε ο Μαρξ τη σύνταξη– είχε 1820, ενώ στα μέσα Μάρτη 1843, λίγο πριν το οριστικό κλείσιμό της, είχε 3200 συνδρομητές. Η επιρροή που είχε στον κόσμο γινόταν ξεκάθαρη και γι’ αυτό θεωρήθηκε επικίνδυνη από την πρωσική κυβέρνηση. Η σύγκρουση της εφημερίδας με την κυβέρνηση κορυφώθηκε όταν στα μέσα Δεκέμβρη 1842 η εφημερίδα με μια σειρά άρθρων και κειμένων αποκάλυψε τη σκληρή καταστολή των αγροτών στην περιοχή του Μοζέλα, κάτι που αρχικά η κυβέρνηση είχε αρνηθεί. Τον επόμενο μήνα, στις 21 Γενάρη 1843, το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε το κλείσιμο της εφημερίδας, δίνοντάς της μια μικρή διορία τριών μηνών. Έτσι, ο Καρλ Μαρξ σε ηλικία 25 ετών είχε ήδη γίνει ένας επικίνδυνος άνθρωπος για το πρωσικό καθεστώς.

Στη συνέχεια ο Καρλ Μαρξ θα μεταβεί στο Μπαντ Κρόιτσναχ. Εκεί θα παντρευτεί με την Τζένυ στις 19 Ιούνη του 1843, θα μείνουν στο σπίτι της μητέρας της Τζένυ κι ο Μαρξ θα σχεδιάσει το επόμενο βήμα του. Τελικά, το Νοέμβρη του ίδιου έτους θα μετακομίσουν στο Παρίσι. Το αρχικό πλάνο ήταν να κυκλοφορήσει μαζί με τον Άρνολντ Ρούγκε ένα νέο έντυπο τα Γερμανο-Γαλλικά Χρονικά, το οποίο ναυάγησε αμέσως μετά την έκδοση του πρώτου διπλού τεύχους.

Στο Παρίσι: επαφή με τον γαλλικό σοσιαλισμό

Η πρώτη παραμονή του Καρλ Μαρξ στο Παρίσι θα σημάνει μία νέα φάση αναζήτησης και στοχασμού. Το Παρίσι εκείνη την εποχή θεωρείται ως η πόλη που συγκεντρώνει την αφρόκρεμα των σοσιαλιστών διανοητών, όπως ο Πιερ – Ζοζέφ Προυντόν (1809-1865), κι η Γαλλία είναι η χώρα της μεγάλης αστικής επανάστασης του 1789, που διατηρεί ακόμα την επιρροή της στον αγώνα ενάντια στη φεουδαρχία.

Τα κείμενα του Μαρξ στα Γερμανο-Γαλλικά Χρονικά, που εν μέρει γράφτηκαν προτού φτάσει στο Παρίσι, δείχνουν κατά κάποιο τρόπο το σημείο εκκίνησης στην σκέψη του, πριν έρθει σε στενή επαφή με τον γαλλικό σοσιαλισμό, την πολιτική οικονομία και τη μελέτη της γαλλικής επανάστασης, τα οποία μελέτησε κατά τη διαμονή του στο Παρίσι.

Στα Γερμανο-Γαλλικά Χρονικά ο Μαρξ συμμετέχει με δύο αναλύσεις και κάποιες επιστολές. Σε μια από τις επιστολές του προς τον Ρούγκε, γραμμένη το Μάρτη του 1843, ως εισαγωγικό σχόλιο για το περιοδικό, γράφει ότι «δεν προβλέπουμε δογματικά τον κόσμο, αλλά θέλουμε μόνο να βρούμε τον νέο κόσμο, μέσω της κριτικής του παλιού», ενώ παρακάτω γράφει ότι «δεν αντιμετωπίζουμε τον κόσμο με δογματικό τρόπο με μια νέα αρχή: Να η αλήθεια, γονατίστε μπροστά της!»⁴. Στην ίδια περίοδο της διαμονής του στο Παρίσι, μεταξύ Απρίλη και Αυγούστου του 1844, ο Μαρξ συγγράφει το πρώτο αυθεντικά κομμουνιστικό του έργο, που θα δημοσιευθεί πολύ αργότερα, το 1927 στα ρωσικά και το 1932 στο γερμανικό πρωτότυπο. Στο έργο αυτό, τα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα, ο Μαρξ περνά πλέον στον κομμουνισμό, μέσα από μια συζήτηση της κλασικής πολιτικής οικονομίας, ενώ αναπτύσσει την προβληματική της αποξενωμένης εργασίας, αλλά και την κριτική του ιδεαλισμού του Χέγκελ.

Μετά το άδοξο σταμάτημα της έκδοσης των Γερμανο-Γαλλικών Χρονικών –πολλά αντίτυπα του τεύχους κατασχέθηκαν από την πρωσική κυβέρνηση όταν διανεμήθηκαν στο γερμανικό έδαφος– και τη σύγκρουση με τον Ρούγκε, ο Καρλ Μαρξ ξεκίνησε τη συνεργασία του με την εφημερίδα Εμπρός!, μία ριζοσπαστική γερμανική εφημερίδα των Γερμανών προσφύγων στο Παρίσι, η οποία ήταν συνδεδεμένη με τη Λίγκα των Δικαίων, μια μυστική οργάνωση ουτοπικών σοσιαλιστών με βασικό σύνθημα «Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια».

Το Μάη του 1844 η Τζένυ θα γεννήσει το πρώτο παιδί τους, που θα πάρει το όνομα της μητέρας της, Τζένυ (1844-1883). Η μικρή Τζένυ όταν μεγαλώσει θα συμμετέχει κι αυτή στο σοσιαλιστικό κίνημα, δημοσιεύοντας άρθρα υπέρ των Ιρλανδών επαναστατών που ζητούν να τερματιστεί η αγγλική κατοχή, ενώ θα παντρευτεί τον Γάλλο προυντονιστή σοσιαλιστή Σαρλ Λονγκέ, ο οποίος θα πρωταγωνιστήσει στην εξέγερση των παρισινών εργατών το 1871 και θα ’ναι μέλος της Α΄ Διεθνούς.

Ο Καρλ Μαρξ στο Παρίσι θα αναπτύξει μια ξεχωριστή φιλία με τον Γερμανό ποιητή Χάινριχ Χάινε. Στην ίδια πόλη θα γνωρίσει και θα συνδεθεί σ’ ένα επίπεδο που είναι ανώτερο από φιλία, με έναν νεαρό Γερμανό, γιο βιομηχάνου, αλλά υπερασπιστή του προλεταριάτου, που μελετώντας την κατάσταση των εργατών στη βιομηχανική Αγγλία, κατέληγε στα ίδια μονοπάτια σκέψης και συμπεράσματα με τον Μαρξ. Στις 28 Αυγού­στου του 1844 ο Μαρξ συναντιέται με το έτερο πνευματικό του ήμισυ, τον Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895).

Η γνωριμία τους γεννά αμέσως την κοινή πνευματική δημιουργία. Γράφουν μαζί μία ανάλυση – απάντηση στον Μπρούνο Μπάουερ, την Κριτική της κριτικής κριτικής, που τελικά θα κυκλοφορήσει σε βιβλίο με τον τίτλο Η Αγία Οικογένεια.

Η εφημερίδα Εμπρός! ενοχλούσε την πρωσική κυβέρνηση, η οποία κατάφερε να πιέσει τη Γαλλία να απαγορεύσει την κυκλοφορία της και να απελαθεί ο Μαρξ. Τον Φλεβάρη του 1845 ο Μαρξ κι η Τζένυ με τη μικρή τους κόρη, φεύγουν για τις Βρυξέλλες. Έτσι, κλείνει ένας πολύ σημαντικός κύκλος για τη σκέψη και τη ζωή του Μαρξ, ένας κύκλος που κράτησε περίπου 13 μήνες, αλλά τον καθόρισε σ’ όλη του τη ζωή.

Στις Βρυξέλλες: η συγγραφή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου – και ξανά στο Παρίσι

Η παραμονή του Καρλ Μαρξ στις Βρυξέλλες δεν συνδυάστηκε με τοπικά ζητήματα, μιας κι ο Μαρξ αφενός αναγκάστηκε να υπογράψει ότι δεν θα αρθρογραφούσε για την τρέχουσα κατάσταση του Βελγίου, αφετέρου γιατί τα ενδιαφέροντά του για το εργατικό κίνημα αποκτούσαν μια περισσότερο διεθνιστική διάσταση.

Τον Απρίλη του 1845 η οικογένεια Μαρξ μεγάλωσε, αλλά αυτή τη φορά όχι με τη γέννηση ενός παιδιού, αλλά με τον ερχομό της Έλεν Ντεμούθ (1820-1890), που έζησε μαζί τους ως οικονόμος και μετά το θάνατο του ζεύγους Μαρξ, έζησε στο σπίτι του Φρίντριχ Ένγκελς.

Τον ίδιο μήνα ο Μαρξ θα ταξιδέψει με τον Ένγκελς στην Αγγλία για να δει από κοντά την αθλιότητα που δημιουργεί η πιο προηγμένη βιομηχανική χώρα του κόσμου και να έρθει σε επαφή με τους Άγγλους χαρτιστές, το πιο προοδευτικό κίνημα της χώρας. Ο Φρίντριχ Ένγκελς ζούσε κι εργαζόταν στην Αγγλία, στο εργοστάσιο του πατέρα του στο Μάντσεστερ, οπότε ήταν ο καλύτερος ξεναγός για να εισάγει τον Μαρξ στην αγγλική εργατική τάξη.

Το Σεπτέμβρη του 1845 θα γεννηθεί το δεύτερο παιδί της οικογένειας Μαρξ. Πρόκειται για τη Λάουρα Μαρξ (1845-1911), που θα συμμετέχει κι αυτή ενεργά στο σοσιαλιστικό κίνημα, θα μεταφράσει μέρος του έργου του πατέρα της στα γαλλικά, θα πα­ντρευτεί τον σοσιαλιστή Πολ Λαφάργκ (1842-1911) και θα μεταδώσει πολλές ζωντανές μνήμες από τη ζωή του πατέρα της στη νέα γενιά σοσιαλιστών. Η Λάουρα Μαρξ θα έχει ένα τέλος αντάξιο προσώπων σε αρχαίες τραγωδίες. Θα αυτοκτονήσει μαζί με τον σύζυγο και σύντροφό της στον πολιτικό αγώνα, Λαφάργκ, εξηγώντας στο κοινό τους σημείωμα αυτοκτονίας⁵ ότι δεν ήθελαν να συνεχίσουν να ζουν μετά τα εβδομήντα, ότι δεν είχαν να προσφέρουν κάτι παραπάνω στο σοσιαλιστικό κίνημα και διακηρύσσοντας –ίσως λίγο απογοητευμένοι– την πίστη τους στο σοσιαλιστικό μέλλον της ανθρωπότητας. Αυτοκτόνησαν το 1911… έξι χρόνια νωρίτερα από την οκτωβριανή επανάσταση της Ρωσίας, όπου ένα εργατικό κίνημα, με τους μπολσεβίκους επικεφαλής, που εμπνεύστηκαν από το έργο του Καρλ Μαρξ, κατέκτησε την εξουσία. Σίγουρα, η Λάουρα Μαρξ κι ο Πολ Λαφάργκ θα είχαν να προσφέρουν κι άλλα για το όραμα του κομμουνισμού.

Ο Μαρξ συνεχίζει να αρθρογραφεί σε αριστερές εφημερίδες ως συνεργάτης (Το Ατμόπλοιο της Βεστφαλίας και μετά το 1847 στη Γερμανική Εφημερίδα των Βρυξελλών) και να κάνει πολεμική σε εκπροσώπους διάφορων ρευμάτων του ουτοπικού σοσιαλισμού, ενώ τον Γενάρη του 1847 αυτός και ο Ένγκελς δέχονται μια πρόσκληση από τη Λίγκα των Δικαίων να ενταχθούν στην οργάνωσή τους και να αναλάβουν την ηγεσία της.

Τον Φλεβάρη του 1847 ο Καρλ κι η Τζένυ θα φέρουν στον κόσμο το πρώτο τους αγοράκι, τον Έντγκαρ (1847-1855), ο οποίος πήρε το όνομά του από τον αδελφό της Τζένυ και φίλο του Καρλ, τον Έντγκαρ φον Βεστφάλεν (1819-1890), ο οποίος ήταν ενεργός στο σοσιαλιστικό κίνημα. Ο μικρός Έντγκαρ πέθανε σε ηλικία οκτώ ετών, το 1855, αφήνοντας ένα ανεπούλωτο τραύμα στον Καρλ και την Τζένυ.

Τον Απρίλη του 1847 ο Μαρξ δημοσιεύει ένα βιβλίο – απάντηση στον Προυντόν, που θα του δώσει τον τίτλο Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, ως ειρωνική αντίστιξη στον τίτλο του βιβλίου του Προυντόν Η φιλοσοφία της αθλιότητας. Εδώ, αναπτύσσει για πρώτη ίσως φορά τις έννοιες του ιστορικού υλισμού. Ο Μαρξ καταρρίπτει την αντίληψη ότι οι ιδέες από μόνες τους καθορίζουν την κοινωνία κι εξηγεί ότι είναι η οικονομική παραγωγή μιας κοινωνίας που αποτελεί τη βάση για τις πολιτικές ιδεολογίες και το διανοητικό έργο της. Βάζει σε πρώτο πλάνο την ιστορία των ταξικών αγώνων για την ερμηνεία της ιστορίας της ανθρωπότητας.

Επίσης, ο Μαρξ εξετάζει και τη φύση του χρήματος, που δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο με αξία, αλλά εμπερικλείει τις οικονομικές σχέσεις: την οικονομία και τον τρόπο παραγωγής και διανομής αγαθών. Το χρήμα δεν αποκτά αξία λόγω της περιεκτικότητάς του σε πολύτιμο μέταλλο, αλλά λόγω των οικονομικών σχέσεων που κυριαρχούν σε μια εποχή.

Το καλοκαίρι του 1847 η Λίγκα των Δικαίων οργανώνει ένα συνέδριο στο Λονδίνο, με σκοπό να συζητήσει τις νέες αρχές της. Ο Μαρξ δεν θα είναι παρών σ’ αυτό το συνέδριο. Συμμετέχει ο Ένγκελς, ως εκπρόσωπος των σοσιαλιστών του Παρισιού, κι ο φίλος τους Βίλχελμ Βολφ (1809-1864), ως εκπρόσωπος των σοσιαλιστών των Βρυξελλών. Το Συνέδριο αυτό θα είναι ιστορικό, μιας και θα επικρατήσουν οριστικά οι απόψεις του επιστημονικού σοσιαλισμού που εκφράζουν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς, η Λίγκα των Δικαίων θα μετονομαστεί σε Λίγκα των Κομμουνιστών κι εφεξής το σύνθημά της δεν θα είναι το «Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια», αλλά το «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε», ένα σύνθημα το οποίο θα παραμείνει ως ένα διαχρονικό σύνθημα του κομμουνιστικού κινήματος. Η Λίγκα των Κομμουνιστών λόγω της δικτύωσης που έχει σε όλη την Ευρώπη παίζει έναν ρόλο διεθνούς οργάνωσης.

Το Νοέμβρη του ίδιου έτους θα οργανωθεί το δεύτερο συνέδριο της Λίγκας των Κομμουνιστών, πάλι στο Λονδίνο. Σε αυτό θα συμμετάσχουν και οι Μαρξ και Ένγκελς. Οι δυο τους ανέλαβαν να γράψουν ένα μανιφέστο. Αν και καθυστέρησαν και δέχτηκαν μάλιστα επίπληξη από την Κεντρική Επιτροπή του Λονδίνου, που τον Γενάρη του 1848 τους έδωσε μια τελευταία διορία για να το παραδώσουν, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς θα γράψουν το μανιφέστο, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται εκλαϊκευμένα και σύντομα ο ιστορικός υλισμός, το πρόγραμμα των κομμουνιστών, η κριτική σε άλλα σοσιαλιστικά ρεύματα διαδεδομένα στους κύκλους των εργατών. Κι όλα αυτά με μια γλώσσα που συναρπάζει τους εργάτες και τρομοκρατεί τους καπιταλιστές!

«Ένα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη: το φάντασμα του κομμουνισμού. Όλες οι δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης ενώθηκαν σε μια ιερή συμμαχία για να κυνηγήσουν αυτό το φάντασμα»6: με αυτά τα λόγια ξεκινά η εισαγωγή του Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος, που θα αποτελέσει διαρκώς μέχρι σήμερα ένα βασικό οδηγό για τους κομμουνιστές όλου του κόσμου!

Η Λίγκα των Κομμουνιστών ξεκινά την ανοικτή και δημόσια προπαγάνδα, εγκαταλείποντας τη συνωμοτική πρακτική που είχε υιοθετήσει για χρόνια η Λίγκα των Δικαίων.

Αυτή η τάση ριζοσπαστικοποίησης της Λίγκας των Δικαίων, που μετατράπηκε σε Λίγκα των Κομμουνιστών, το αυξημένο ενδιαφέρον για τις σοσιαλιστικές ιδέες, η συμμετοχή εργατών στις διαλέξεις που έδινε ο Μαρξ για τη μισθωτή εργασία και το κεφάλαιο, η διάθεση για άνοιγμα στις μάζες από τη Λίγκα των Κομμουνιστών, μόνο τυχαία δεν ήταν ούτε ήλθαν σαν αποτέλεσμα της σκέψης και της δράσης μίας ή δύο μεγαλοφυϊών. Αυτή η εξέλιξη συνδυαζόταν με μια τάση ριζοσπαστικοποίησης που διαπερνούσε μαζικά τα λαϊκά στρώματα όλης της Ευρώπης, η οποία οδήγησε στο επαναστατικό κύμα που τράνταξε –αν και τελικά δεν γκρέμισε– όλες τις ευρωπαϊκές μοναρχίες. Το επαναστατικό κύμα του 1848-1850 δεν ήταν μεν «κομμουνιστικό» με την έννοια ότι οι λαοί ξεσηκώθηκαν με κυρίαρχο στόχο την αταξική κοινωνία, όμως ανέδειξε τους κομμουνιστές ως τους πιο συγκροτημένους κι επικίνδυνους αντιπάλους για τη μοναρχία και την ανερχόμενη αστική τάξη, που θα επιθυμούσε περισσότερο μια ομαλή μετάβαση από το κοινωνικό καθεστώς της φεουδαρχίας στον καπιταλισμό, παρά να ενθαρρύνονται οι εργάτες για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές. Όμως, το κομμουνιστικό κίνημα θα μπει πλέον στην πρωτοπορία των εργατικών και λαϊκών αγώνων.

Μάλιστα, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, που θα εκδοθεί στις 21 Φλεβάρη του 1848, θα συμπέσει ακριβώς με το πρώτο επαναστατικό ξέσπασμα και την ανατροπή της αστικής μοναρχίας στη Γαλλία, που συνέβη στις 24 του ίδιου μήνα!

Η επανάσταση που ξεκίνησε στο Παρίσι γρήγορα σάρωσε και τις Βρυξέλλες. Η βελγική κυβέρνηση τρομαγμένη συνέλαβε κι εξόρισε τους πολιτικούς πρόσφυγες, ανάμεσά τους τον Καρλ Μαρξ και την Τζένυ φον Βεστφάλεν/Μαρξ. Η απέλασή τους δεν τους στεναχώρησε πολύ, γιατί σχεδίαζαν να επιστρέψουν στο φιλελεύθερο Παρίσι.

Στις 3 Μάρτη η Περιφερειακή Επιτροπή των Βρυξελλών της Λίγκας των Κομμουνιστών πήρε μια εξουσιοδότηση από την Κεντρική Επιτροπή του Λονδίνου για να δημιουργήσει μια νέα Κεντρική Επιτροπή στο Παρίσι. Αυτή με τη σειρά της μεταβίβασε αυτή την εξουσιοδότηση στον Καρλ Μαρξ.

Σε αυτή τη σύντομη διαμονή του στο Παρίσι, ο Μαρξ εργάστηκε ως ο θεωρητικός και οργανωτικός ηγέτης της Λίγκας των Κομμουνιστών. Στις αρχές Μάρτη διαφώνησε σε μια συγκέντρωση Γερμανών προσφύγων με την πρόταση να ενταχθούν στον γαλλικό στρατό σε ειδικό στρατιωτικό σώμα, ώστε να εισβάλλουν στην Πρωσία και να προκαλέσουν την επανάσταση. Αντίθετα, αμέσως μετά την προσωρινή νίκη της επανάστασης και στο Βερολίνο, ίδρυσε έναν γερμανικό κομμουνιστικό σύλλογο και συμβούλευαν τους Γερμανούς πρόσφυγες να επιστρέψουν με το επαναστατικό τους πνεύμα για να βοηθήσουν την επανάσταση. Το ίδιο εξάλλου έκανε κι ο ίδιος με τον Φρίντριχ Ένγκελς, επιστρέφοντας στην Κολωνία κι ιδρύοντας την 1η Ιούνη του 1848 τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου. Ο τίτλος παρέπεμπε στην παλιά Εφημερίδα του Ρήνου μόνο που αυτή τη φορά η εφημερίδα δε θα ήταν όργανο της ανερχόμενης αστικής τάξης, αλλά η φωνή κι η συνείδηση του προλεταριάτου.

Στην Κολωνία: Η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου

Στις 18 Μάρτη 1848 η επανάσταση κερδίζει στο Βερολίνο. Σχηματίζεται μια αστική κυβέρνηση και μια βουλή. Στη Φρανκφούρτη, επίσης, σχηματίζεται μια Εθνική Συνέλευση. Η νεαρή αστική τάξη της Γερμανίας, όμως, δεν έδειξε σθένος απέναντι στους φεουδαρχικούς θεσμούς. Αντί να επιβάλει τις αστικές ελευθερίες, την κοινοβουλευτική δημοκρατία και την ελευθερία του Τύπου, προσπαθούσε συνεχώς να βρει μια συμβιβαστική λύση με τους βασιλιάδες. Συν τοις άλλοις, οι αστοί είχαν ένα φόβο απέναντι στο προλεταριάτο, οπότε δεν τολμούσαν να υιοθετήσουν μια ριζοσπαστική γραμμή.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επέλεξαν να μεταβούν στην Κολωνία, γιατί θεωρούσαν ότι εκεί μπορούσαν να αναπτυχθούν πιο ευνοϊκά οι ριζοσπαστικές τους θέσεις. Η Κολωνία ήταν το πιο ανεπτυγμένο βιομηχανικό κέντρο της Ρηνανίας, ενώ η παράδοση του ναπολεόντειου κώδικα επέτρεπε μια σχετική ελευθερία του Τύπου. Η πολιτική γραμμή των Μαρξ – Ένγκελς και της Λίγκας των Κομμουνιστών προσαρμόστηκε στις ανάγκες της γερμανικής επανάστασης. Η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου πρόβαλλε στην ατζέντα της τις άμεσες δημοκρατικές διεκδικήσεις, χωρίς όμως να παραλείπει τον εργατικό της χαρακτήρα.

Η ψυχή της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου ήταν αδιαμφισβήτητα ο Καρλ Μαρξ. Η καθημερινή εφημερίδα έφτασε να έχει 6.000 συνδρομητές⁷ (σχεδόν τους διπλάσιους απ’ αυτούς που κατάφερε να έχει η Εφημερίδα του Ρήνου στα 1842-1843).

__________

Βασικά βιογραφικά στοιχείαΌνομα: Καρλ Επώνυμο: Μαρξ Όνομα πατρός: Χίρσελ (μετά το 1824 Χάινριχ) (1782-1838) Όνομα μητρός: Χενριέτε Πρέσμπουργκ/Μαρξ (1788-1863) Ημερομηνία γέννησης: 5/5/1818 Ημερομηνία θανάτου: 14/3/1883 Σύζυγος: Τζένυ φον Βεστφάλεν (1814-1881) Παιδιά: Τζένυ Μαρξ/Λονγκέ (1844-1883), Λάουρα Μαρξ/Λαφάργκ (1845-1911),Έντγκαρ Μαρξ (1847-1855), “Γκουίντο” Μαρξ (1849-1850), “Φραντσίσκα” Μαρξ(1851-1852), Ελέανορ Μαρξ (1855-1898), ανώνυμο (γεννήθηκε και πέθανε στις 6Ιούλη 1857). Υπηκοότητα: πρωσική (γερμανική) μέχρι την 1η Δεκέμβρη 1845, που τηναποποιήθηκε. Θρήσκευμα: εβραίος, προτεστάντης, άθεος Τόποι διαμονής: Τριρ, Βόνη, Βερολίνο, Κολωνία, Μπαντ Κρόιτσναχ, Παρίσι,Βρυξέλλες, ξανά Παρίσι, ξανά Κολωνία, Λονδίνο. Βασικά έργα: Η Διαφορά μεταξύ της δημοκρίτειας και επικούρειας φιλοσοφίας τηςφύσης (1841), Κριτική της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου (1843), Το εβραϊκόζήτημα (1843), Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 (πρώτη δημοσίευση1927), Η Αγία Οικογένεια (μαζί με τον Ένγκελς, 1845), Θέσεις για τον Φόιερμπαχ(1845, πρώτη δημοσίευση 1888), Η Γερμανική Ιδεολογία (1846, μαζί με τον Ένγκελς,πρώτη δημοσίευση 1932), Η αθλιότητα της φιλοσοφίας (1847), Μισθωτή εργασία καικεφάλαιο (1847), Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1848, μαζί με τονΈνγκελς), Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (1850), Η 18η Μπρυμαίρ του ΛουδοβίκουΒοναπάρτη (1852), Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας (1859), Ο κύριοςΒογκτ (1860), Θεωρίες της υπεραξίας (1863, δημοσιεύθηκαν σε τρεις τόμους από το1905-1910 σε επιμέλεια του Κάουτσκι, το έργο είναι επίσης γνωστό ως ο τέταρτοςτόμος του Κεφαλαίου), Μισθός, τιμή και κέρδος (1865, πρώτη δημοσίευση 1898), Τοκεφάλαιο (1867), Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία (1871), Κριτική του προγράμματοςτης Γκότα (1875), Το κεφάλαιο (τόμος Β΄, επιμέλεια από τον Ένγκελς, 1885), Τοκεφάλαιο (τόμος Γ΄, επιμέλεια από τον Ένγκελς, 1894). Οργανώσεις: Λίγκα των Κομμουνιστών (1847-1852), Διεθνής Ένωση Εργατών(μετέπειτα γνωστή ως Α΄ Διεθνής, 1864-1876). Εφημερίδες: Εφημερίδα του Ρήνου, Εμπρός!, Γερμανική Εφημερίδα των Βρυξελλών,Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, Το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης.

Ο νεαρός Μαρξ και η Τζένυ φον Βεστφάλεν στην περίοδο του αρραβώνα τους (πάνω)· ο νεαρός Ένγκελς και το πρώτο φύλλο της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου, 1 Ιούνη 1848, υπό τη διεύθυνση του Μαρξ και Συντακτική Επιτροπή από τους τους Μαρξ, Ένγκελς, Φέρντιναντ και Βίλχελμ Βολφ, κ.ά.

Πάνω: Μπρούνο Μπάουερ, ηγετικός εκπρόσωπος των Νέων Χεγκελιανών (αριστερά) και εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του έργου των Μαρξ και Ένγκελς Η Αγία Οικογένεια, όπου ανέπτυξαν την κοινή πολεμική τους στον Μπάουερ και τους άλλους εκπροσώπους του ρεύματος.

Κάτω: Πιερ Ζοζέφ Προυντόν (αριστερά) και Μιχαήλ Μπακούνιν (δεξιά), εκπρόσωποι του μικροαστικού, αναρχικού σοσιαλισμού και αντίπαλοι του Μαρξ.

Πάνω: Δίπλωμα Δόκτορα της Φιλοσοφίας του Μαρξ από το Πανεπιστήμιο της Ιένας (αριστερά) και ο Μαρξ σε ώριμη ηλικία, το 1875 (δεξιά).

Κάτω: Δύο από τα σπίτια όπου διέμενε ο Μαρξ στο Λονδίνο, στα 1856-64 και 1864-83 αντίστοιχα.

Πάνω: Ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Βίλχελμ Βολφ στο τύπωμα της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου, έργο του Εβγκένι Σαπίρο, Μουσείο Μαρξ-Ένγκελς, Μόσχα.

Κάτω: Το μνήμα του Μαρξ στο κοιμητήριο Χάιγκεϊτ στο Λονδίνο.

__________

Η γραμμή της εφημερίδας ήταν υπέρ της δημιουργίας ενιαίου γερμανικού κράτους, της υπεράσπισης κάθε επαναστατικού λαού, του επαναστατικού πολέμου εναντίον της αντιδραστικής τσαρικής Ρωσίας, που υπέσκαπτε διαχρονικά κάθε επαναστατικό κίνημα στην Ευρώπη. Η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου έκανε σκληρή κριτική στους φιλελεύθερους αστούς κι έβλεπε τα επαναστατικά γεγονότα του 1848 όχι ως την ολοκλήρωση της αστικής επανάστασης, αλλά ως το σημείο έναρξης του αγώνα για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης.

Τον Αύγουστο του 1848 θα σχηματιστεί στην Κολωνία μία νέα Δημοκρατική Επιτροπή για τη Ρηνανία και τη Βεστφαλία, που θα αντιπροσωπεύει δεκαεπτά δημοκρατικές ενώσεις. Στην ηγεσία της Δημοκρατικής Επιτροπής θα εκλεγεί ο Μαρξ και θα παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο.

Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1848 η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου θα δεχθεί ένα σημαντικό χτύπημα. Θα αναγκαστεί να κλείσει από τη λογοκρισία, αλλά θα κάνει την επανεμφάνισή της λίγες μέρες αργότερα, στις 12 Οκτώβρη. Παρότι στη σύνταξη προστέθηκε ο Φέρντιναντ Φράιλιγκραθ (1810-1876), που ήταν κι αυτός μέλος στη Λίγκα των Κομμουνιστών, η συντακτική ομάδα ήταν αποδυναμωμένη, μιας κι αρκετοί από τους προηγούμενους συντάκτες είχαν βγει στην παρανομία ή είχαν φύγει από την Κολωνία. Η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου μπόρεσε να διατηρηθεί στη ζωή για το επόμενο διάστημα χάρη στην προσωπική συμβολή του Μαρξ, την τεράστια ενέργεια που κατέβαλλε, αλλά και την οικονομική ενίσχυση που της έδωσε.

Καθώς κορυφωνόταν η επαναστατική σύγκρουση, η αστική Συνέλευση του Βε­ρολίνου κάλεσε σε άρνηση πληρωμής των φόρων. Η Δημοκρατική Επιτροπή υπό την ηγεσία του Μαρξ, συμφώνησε μεν με αυτό το μέτρο, αλλά έκανε κριτική στη Συνέλευση του Βερολίνου για την αδυναμία της να οργανώσει με συνέπεια την επιτυχία αυτής της απόφασης. Η Δημοκρατική Επιτροπή της Κολωνίας θα εκδώσει στις 18 Νοέμβρη του 1848 μια ανακοίνωση προς τους δημοκρατικούς συλλόγους της περιοχής, να αρνηθούν την καταβολή των φόρων και παράλληλα να οργανώσουν ένοπλες πολιτοφυλακές, επιτροπές ασφάλειας και λαϊκές εκλογές, ως μέσα για την επιτυχία της άρνησης πληρωμών των φόρων.

Η γερμανική επανάσταση τελικά θα ηττηθεί και θα επικρατήσει το παλιό φεουδαρ­χικό καθεστώς. Η Νέα Εφημερίδα του Ρήνου θα κυκλοφορήσει το τελευταίο της φύλλο στις 19 Μάη του 1849. Ο Μαρξ βρίσκεται ήδη στο Παρίσι, αφού έχει απελαθεί ως ξένος πολίτης, μην μπορώντας να πάρει πίσω την πρωσική υπηκοότητα, που την είχε αποποι­ηθεί όντας εξόριστος στις Βρυξέλλες το Δεκέμβρη του 1845.

Επιστρέφει για ένα μικρό διάστημα στο Παρίσι, όπου η κυβέρνηση τον αναγκάζει να ζήσει σε μια περιοχή υπό ανθυγιεινές συνθήκες και μετά τον Ιούνη του δίνει δύο επιλογές: να εγκατασταθεί στη Βρετάνη ή να φύγει από τη Γαλλία. Έτσι, στις 23 Αυγούστου του 1849 ο Μαρξ θα φύγει οριστικά από τη Γαλλία μαζί με τα τρία παιδιά, την έγκυο γυναίκα του και την πιστή οικονόμο τους. Θα εγκατασταθούν για πρώτη φορά στο Λονδίνο, το οποίο είναι η πόλη που συγκεντρώνει πλέον τους περισσότερους πολιτικούς πρόσφυγες. Στο Λονδίνο, λοιπόν, ο Καρλ κι η Τζένυ θα ζήσουν για τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής τους, κυρίως μέσα στη φτώχεια, αλλά και με ενεργή επαναστατική δραστηριότητα σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο.

Στο Λονδίνο: τα πρώτα χρόνια

Η επανάσταση είχε ηττηθεί στη Γερμανία, τη Γαλλία κι αλλού. Το Λονδίνο προσφε­ρόταν ως η πόλη, όπου οι πρόσφυγες, οι στοχαστές κι οι αναλυτές μπορούσαν να παρακολουθούν το τι γίνεται στον κόσμο. Ο Μαρξ θα έμενε πλέον οριστικά στο Λονδίνο. Λίγο αργότερα τον ακολούθησε ο Ένγκελς κι άλλοι κομμουνιστές. Πλέον, το κέντρο του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος μετατοπιζόταν στο Λονδίνο, όπου ξανασυναντήθηκε η συντακτική ομάδα της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου, με σκοπό να κρατήσουν ζωντανή την εφημερίδα, σε μορφή, όμως, μηνιαίας επιθεώρησης. Τελικά, το πρώτο τεύχος βγήκε το Γενάρη του 1850 και σταμάτησε η κυκλοφορία της το Νοέμβρη του ίδιου χρόνου.

Παράλληλα, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς προσπάθησαν να χτίσουν την οργάνωση της επιτροπής των πολιτικών προσφύγων και να επανιδρύσουν τη Λίγκα των Κομμουνιστών, στην οποία προστέθηκαν οι Άουγκουστ Βίλιχ (1810-1878), Κόνραντ Σραμ (1822-1858), Βίλχελμ Πίπερ (1826-1898) και ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ (1826-1900).

Όμως, παρά τις ενέργειές τους, η νέα φάση που έμπαινε το επαναστατικό κίνημα ήταν μια φάση ύφεσης, που προκλήθηκε από τη σφοδρή ήττα σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο του επαναστατικού κύματος του 1848-1850.

Η Λίγκα των Κομμουνιστών οδηγήθηκε σε διάσπαση. Η τάση που τελικά μειοψήφησε κι αντιπροσωπευόταν από τους Βίλιχ και Σραμ, ζητούσε η Λίγκα των Κομμουνιστών να πάρει άμεσα πρωτοβουλίες εξέγερσης, ώστε να προκαλέσει ένα νέο επαναστατικό ρεύμα. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρούσαν ότι αυτή η άποψη ήταν καθαρά ιδεαλιστική, αντικαθιστούσε το τι μπορούσε να γίνει με το τι ήθελαν να γίνει κι ότι οι υποστηρικτές της δεν αναγνώριζαν την επιρροή της ήττας της επανάστασης πάνω στη διάθεση των μαζών. Παρότι κι οι ίδιοι εκτιμούσαν ότι μια νέα επανάσταση δεν θα αργούσε να εμφανιστεί, προς το παρόν θεωρούσαν ότι οι επαναστατικές διακηρύξεις θα ικανοποιούσαν μόνο τους επαναστάτες.

Η πλειοψηφούσα Κεντρική Επιτροπή του Λονδίνου προσπάθησε να διευρύνει τις δυνάμεις της μέσα από την Περιφερειακή Επιτροπή της Κολωνίας, στην οποία είχε αρκετούς υποστηρικτές. Η μειοψηφία δε δέχθηκε αυτό το σχέδιο, οδηγώντας σε διάσπαση, ενώ στις 10 Μάη του 1851 στην Κολωνία συνελήφθηκαν όλα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής και θα δικαζόντουσαν το επόμενο διάστημα.

Η Λίγκα των Κομμουνιστών πρακτικά διαλύθηκε κι αυτό σηματοδότησε για τον Μαρξ μια στροφή στις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές έρευνές του, απερίσπαστα από τον συντονισμό του διεθνούς επαναστατικού κομμουνιστικού κινήματος. Πλέον, για μια δεκαετία ο Μαρξ θα διατηρήσει μεν μια επαφή με τα σοσιαλιστικά ρεύματα, όπως τους χαρτιστές, αλλά δεν θα αναλάβει τη σύνταξη μιας εφημερίδας ή τον συντονισμό μιας οργάνωσης.

Το 1851 ο Καρλ Μαρξ θα ξεκινήσει να συνεργάζεται επαγγελματικά ως ανταποκριτής με το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης, μια προοδευτική εφημερίδα, με μεγάλη κυκλοφορία. Σ’ αυτή τη συνεργασία θα βοηθήσει αρχικά και ο Φρίντριχ Ένγκελς, ο οποίος θα μεταφράζει από τα γερμανικά στα αγγλικά, τα κείμενα του φίλου του, μέχρι να αρχίσει να γράφει κατευθείαν στα αγγλικά ο Μαρξ. Υπήρχαν φορές, μάλιστα, που ο Ένγκελς έγραφε εξολοκλήρου τα κείμενα που δημοσιεύονταν με το όνομα του Μαρξ. Η συνεργασία του Καρλ Μαρξ με το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης θα κρατήσει μέχρι το 1863, θα αποτελέσει το βασικό εισόδημα για την οικογένεια Μαρξ, θα έχει αρκετές μεταπτώσεις, μιας και θα δεχθεί περικοπές στον μισθό, ενώ συχνά θα υπάρχουν καθυ­στερήσεις, αλλά θα δώσει την ευκαιρία στον Μαρξ να απευθυνθεί στο ακροατήριο της άλλης μεριάς του Ατλαντικού.

Ο Μαρξ έγραφε ρεπορτάζ και μικρές αναλύσεις κυρίως για την Ευρώπη, αλλά και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Υπήρχαν κείμενά του που η εφημερίδα τα χρησιμοποιούσε ως κείμενα της σύνταξης κι άλλα που εμφανιζόντουσαν με το όνομά του. Ο Μαρξ έγραφε ένα με δύο κείμενα τη βδομάδα, ανάλογα με τις απαιτήσεις της εφημερίδας. Πληρωνόταν ανά δημοσιευμένο κείμενο, κι υπήρχαν περίοδοι που δημοσιεύονταν ένα κείμενο τη βδομάδα ή κάποιες βδομάδες η σύνταξη της εφημερίδας δεν επέλεγε κάποια ανταπόκριση του Μαρξ, με συνέπεια να μην τον πληρώνει.

Ο ίδιος ο Μαρξ θεωρούσε πολλές φορές ότι κάνει πασαλείμματα με τα κείμενά του, που τα έγραφε γρήγορα και πρόχειρα, υπό την πίεση της παράδοσης, και τα αποκαλούσε «μουτζούρωμα εφημερίδας». Περισσότερο τον ενοχλούσε το γεγονός ότι η ενέργεια που χρειαζόταν να αφιερώσει για την παρακολούθηση των εξελίξεων και το γράψιμο των ανταποκρίσεών του, αφαιρούσε χρόνο από τις μελέτες του στο Βρετανικό Μουσείο, όπου είχε γίνει μόνιμος θαμώνας!

Ο Μαρξ στο Λονδίνο ήρθε σ’ επαφή με έναν πλούτο ιδεών, ανακαλύψεων, μελετών και δημοσιεύσεων που έβρισκε στο Βρετανικό Μουσείο. Είχε ένα καθημερινό πρόγραμμα από το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα που επισκεπτόταν το Μουσείο και μελετούσε. Οι έρευνές του ξεκινούσαν μεν από την πολιτική οικονομία και τη γένεση του κεφαλαίου, αλλά προκειμένου να έχει πραγματική γνώση και να θεμελιώσει τις θεωρίες του, ανέτρεχε κι έστρεφε την προσοχή του σ’ ένα σωρό επιστημονικούς κλάδους.

Το 1851 ο φίλος και σύντροφος του Μαρξ στη Λίγκα των Κομμουνιστών, Γιόζεφ Βαϊντεμάγιερ (1818-1866) μετανάστευσε στην Αμερική κι έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη διάδοση των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού. Διατηρούσε στενή αλληλογραφία με την οικογένεια Μαρξ και παρέμεινε συνεργάτης και σύντροφος του Καρλ Μαρξ. Έκδωσε στη Νέα Υόρκη ένα μηνιαίο γερμανικό περιοδικό, το Η Επανάσταση, στο οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το έργο του Μαρξ Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Σε αυτό το έργο ο Μαρξ κάνει έναν πλήρη απολογισμό για τα γεγονότα της γαλλικής επανάστασης, ερμηνεύοντάς τα υπό το πρίσμα της πάλης των τάξεων. Το έργο του αποκτά ακόμα μεγαλύτερη αξία, αν αναλογιστεί κανείς ότι είναι γραμμένο αμέσως μετά το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, που έγινε στις 2 Δεκέμβρη 1851.

Η Δίκη των Κομμουνιστών της Κολωνίας

Τον Οκτώβρη του 1852 ξεκίνησε η δίκη των κομμουνιστών της Κολωνίας, που είχαν συλληφθεί από το πρωσικό καθεστώς το Μάη του 1851. Ο Καρλ Μαρξ αφιέρωσε μεγάλη ενέργεια στο να καταρρίψει τις θεωρίες συνωμοτικής δράσης, με τις οποίες ήταν αντιμέτωποι οι κατηγορούμενοι. Ο Μαρξ εργάστηκε για την υπεράσπιση των συντρόφων του και για την τιμή της Λίγκας των Κομμουνιστών.

Η δίκη κράτησε παραπάνω από ένα μήνα κι ο Μαρξ ζορίστηκε πολύ, στις ήδη δύσκολες συνθήκες ζωής του, να τα βγάλει πέρα. Ένα μήνα περίπου προτού ξεκινήσει η δίκη, η οικονομική κατάσταση του Μαρξ αποτυπώνεται σε ένα γράμμα του στον Ένγκελς, όπου του εξηγεί ότι δεν είχε χρήματα για φάρμακα για την άρρωστη μικρή τους κόρη, την Τζένυ, ενώ ένα άρθρο που ήθελε να αναλάβει για το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης, δεν μπόρεσε να το γράψει, γιατί δεν είχε χρήματα να αγοράσει εφημερίδες, ώστε να ενημερωθεί για τις τελευταίες εξελίξεις.

Ο ίδιος γράφει στις 7 Δεκέμβρη του 1852 ότι κατά τη διάρκεια της δίκης δεν μπο­ρούσε να βγει από το σπίτι του, γιατί δεν είχε παντελόνι και παπούτσια να φορέσει – ανά περιόδους ο Μαρξ, λόγω εξαιρετικής φτώχειας ήταν αναγκασμένος να πηγαίνει ακόμα και τα ρούχα του στο ενεχυροδανειστήριο, προκειμένου να έχουν χρήματα για να αγοράσουν ψωμί. Ο Μαρξ συνέχιζε ότι αντί να εργάζεται, στέλνοντας άρθρα για το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης, έπρεπε να απαντάει στα ψέματα της δίκης και να ξεσκεπάζει τις μηχανορραφίες της πρωσικής κυβέρνησης. Αυτή η κατάσταση πίεσε ακόμα περισσότερο οικονομικά την οικογένεια Μαρξ.

Εκτός, όμως, από τις οικονομικές δυσκολίες, ο Μαρξ είχε να αντιμετωπίσει και τους φραγμούς που έβαζε η πρωσική κυβέρνηση. Η γυναίκα του Τζένυ δίνει μια εικόνα για τις συνθήκες στις οποίες τα έβαζε με το πρωσικό καθεστώς. Έγραφε τα εξής:

«Όλες οι αποδείξεις της πλαστότητας έπρεπε να παρέχονται από δω. Ο σύζυγός μου εργαζόταν λοιπόν από το πρωί έως το βράδυ. Μετά όλα τα χαρτιά έπρεπε να αντιγραφούν από έξι ως οκτώ φορές και να διοχετευθούν στη Γερμανία, με τους πιο διαφορετικούς δρόμους, μέσω Φρανκφούρτης, Παρισιού κ.λπ., διότι οι επιστολές που απευθύνονταν στο σύζυγό μου, καθώς κι αυτές που στάλθηκαν απ’ εδώ στην Κολωνία, είναι ανοικτές και παραβιασμένες. Όλα αυτά αποτελούν μέρος του αγώνα μεταξύ της αστυνομίας και του συζύγου μου, στον οποίο αποδίδεται απολύτως το παν, ακόμα και η καθοδήγηση της δίκης».

Η Τζένυ δεν ήταν απαθής μπροστά στους αγώνες που έδινε ο Καρλ Μαρξ. Παρότι δεν είχε συμμετοχή στις κομματικές δραστηριότητες, εκτελούσε πολλές φορές χρέη γραμματέα του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν η ίδια που αντέγραφε χειρόγραφα τα έξι ως οκτώ αντίτυπα των κειμένων κι εγγράφων του Μαρξ.

Τελικά, το Νοέμβρη του 1852 η δίκη ολοκληρώθηκε. Οι εφτά στους έντεκα κομμουνιστές κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν για εσχάτη προδοσία και στη συνέχεια η Λίγκα των Κομμουνιστών, η πρώτη οργάνωση που στηρίχθηκε πάνω στις αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού και είχε ως πρόγραμμά της το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, έκλεισε τον κύκλο της και διαλύθηκε.

Η δεκαετία του 1850 σημαδεύτηκε από μικρή ανάμιξη του Μαρξ στον πολιτικό αγώνα και από μεγάλες προσωπικές κι οικογενειακές δυστυχίες. Ποτέ η οικογένεια Μαρξ δε ζούσε με ανέσεις. Μπορούσαν να στηρίζονται με κάποιες έκτακτες οικονομικές εισφορές από τους φίλους τους, όπως ο Ένγκελς, ή από την οικογένεια της Τζένυ, αλλά τα χρόνια στο Λονδίνο σημαδεύτηκαν από ακόμα μεγαλύτερη ένδεια.

Το ενεχυροδανειστήριο δεχόταν διαρκώς αντικείμενα αξίας (όπως τα σερβίτσια της Τζένυ), ή ακόμα και τα προσωπικά ρούχα του Καρλ, προκειμένου να έχουν χρήματα για τις βασικές ανάγκες. Τη φτώχεια, όμως, μπορούσαν να την υπομείνουν, ίσως γιατί σ’ έναν βαθμό την επέλεξαν. Ή μάλλον, ο τρόπος ζωής που είχαν επιλέξει να ακολουθήσουν, ο πολιτικός αγώνας και οι μελέτες του Μαρξ για τη φύση του καπιταλισμού, ήταν επιλογές που γνώριζαν ότι δεν θα τους αποφέρουν οικονομικά κέρδη. Αργότερα, ο Μαρξ έλεγε χαριτολογώντας ότι τα κέρδη που είχε από το Κεφάλαιο δεν έφταναν ούτε για να καλύψουν τα πούρα που είχε καπνίσει, καθώς μελετούσε και έγγραφε το βιβλίο του⁸. Κι όμως, το Κεφάλαιο ήταν η επιτομή μιας μελέτης που κράτησε σχεδόν είκοσι χρόνια και ο Μαρξ δεν θα την αντάλλασσε με μια επαγγελματική καριέρα που θα του έφερνε περισσότερα χρήματα.

Η κατάσταση της υγείας του Καρλ και της Τζένυ χειροτέρευε καθώς μεγάλωναν. Ο Καρλ είχε ένα διαρκές πρόβλημα με τις αιμορροΐδες του και το συκώτι του. Η διατροφή του κι οι ελάχιστες ώρες ξεκούρασής του, δεν βοηθούσαν την υγεία του να επανέλθει, αφού για μεγάλα χρονικά διαστήματα έμενε ξάγρυπνος, δουλεύοντας και διαβάζοντας μέχρι τις 2-3 το πρωί.

Ούτε η μόνιμη κατάσταση εξορίας τους, ήταν σε θέση να τους τσακίσει και να τους απογοητεύσει. Εξάλλου, η οικογένεια Μαρξ είχε συνηθίζει να ζει σε διαφορετικές πόλεις της Ευρώπης, ενώ ο Καρλ από το 1835, που έφυγε από το Τριρ, μέχρι το 1849, που εγκαταστάθηκε τελικά μόνιμα στο Λονδίνο, είχε ζήσει σε έξι πόλεις κι είχε κάνει οκτώ φορές αλλαγή πόλης.

Όμως, ενώ η οικογένεια μπορούσε να αντέξει τη φτώχεια, την εξορία και την επα­ναστατική ήττα που είχαν βιώσει, τη διάσπαση της Λίγκας των Κομμουνιστών κ.λπ., αυτό που δεν μπορούσαν να αντέξουν ήταν τα θανάσιμα χτυπήματα της μοίρας. Το 1850 ο θάνατος επισκέφτηκε για πρώτη φορά την οικογένεια Μαρξ, παίρνοντας μαζί του το μικρό αγοράκι, ενός έτους, που τον φώναζαν χαϊδευτικά Γκουίντο. Δύο χρόνια αργότερα, το 1852, θα πεθάνει άρρωστη η μικρή τους κόρη, Φραντσίσκα, επίσης στην ηλικία του έτους.

Στις 6 Απρίλη του 1855, Μεγάλη Παρασκευή του καθολικού Πάσχα, η οικογένεια Μαρξ θα θρηνήσει ακόμα ένα μέλος της. Αυτή τη φορά θα υποκύψει άρρωστος ο μικρός Έντγκαρ σε ηλικία οκτώ ετών. Η Τζένυ αρρώστησε, λόγω ψυχικού κλονισμού, ενώ ο Μαρξ έγραφε μετά το θάνατο του γιου του στις 12 Απρίλη: «Το σπίτι φαίνεται, φυσικά, τελείως εγκαταλελειμμένο και έρημο από το θάνατο του ακριβού μας παιδιού, που του έδινε ζωή. Είναι απερίγραπτο το πόσο πολύ μας λείπει το παιδί από παντού. Πέρασα από πολλές ατυχίες, αλλά μόνο τώρα ξέρω τι είναι μια πραγματική δυστυχία».

Ο Μαρξ θα έχει τη δυστυχία να δει άλλη μια κόρη του να πεθαίνει πριν από αυτόν. Η πρώτη τους κόρη, Τζένυ Μαρξ/Λονγκέ, θα πεθάνει από καρκίνο σε ηλικία 38 ετών, το Γενάρη του 1883, λίγους μήνες μετά το θάνατο της μητέρας της, Τζένυ, και λίγους μήνες πριν τον θάνατο του πατέρα της, Καρλ.

Παρ’ όλες τις οικογενειακές δυστυχίες, η οικογένεια Μαρξ είχε και τις ευτυχισμένες της στιγμές. Τις Κυριακές οργάνωναν εκδρομές στο γειτονικό πάρκο του Χάμστεντ Χιθ. Το ισχυρό δέσιμό τους φαίνεται επίσης κι από το γεγονός ότι και οι τρεις κόρες του Καρλ και της Τζένυ μεγαλώνοντας συμμετείχαν ενεργά στο σοσιαλιστικό κίνημα, διασώζοντας, μεταφράζοντας και διαδίδοντας το έργο του πατέρα τους.

Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας

Ο Μαρξ προσανατολιζόταν να ξαναγράψει την επιστήμη της πολιτικής οικονομίας από την αρχή, ήδη από το 1848. Οι γνώσεις του συνεχώς εμπλουτίζονταν είτε λόγω των πηγών που έβρισκε στο Βρετανικό Μουσείο και των ερευνών του, είτε λόγω του νέου σταδίου ανάπτυξης της οικονομίας με την ανακάλυψη κοιτασμάτων χρυσού στην Καλιφόρνια και την Αυστραλία.

Το 1857 η οικονομική κρίση χτυπάει την Αμερική και το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης κάνει περικοπές. Ζητά από τον Μαρξ μόλις ένα άρθρο τη βδομάδα, ενώ απολύει όλους τους Ευρωπαίους ανταποκριτές του, πλην του Μαρξ κι ενός ακόμα. Ο Μαρξ εκμεταλλεύεται το χρόνο που προκύπτει και αρχίζει να επεξεργάζεται την τελική μορφή της «Οικονομίας» του, του έργου που τελικά δημοσιεύθηκε το 1859 με τον τίτλο Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας.

Όταν το Γενάρη του 1859 το έργο είναι έτοιμο, ο Μαρξ δεν έχει χρήματα για να το στείλει στους εκδότες του και ζητά από τον Φρίντριχ Ένγκελς να τον βοηθήσει. Στο γράμμα του, ο Μαρξ γράφει –ίσως αυτοειρωνευόμενος– ότι «δεν πιστεύω ότι έχει γραφτεί ποτέ κάτι σε σχέση με το χρήμα μέσα σε μια τέτοια κρίση χρημάτων!» Είναι όντως ειρωνική η αντιστρόφως ανάλογη σχέση που είχε ο Μαρξ μεταξύ κατοχής και κατανόησης του χρήματος και του κεφαλαίου!

Εδώ ο Μαρξ εισάγει νέες έννοιες κι ορισμούς για την πολιτική οικονομία, ανατρέ­ποντας τις έως τότε αντιλήψεις. Ο Μαρξ εξετάζει τη μορφή της ανθρώπινης κοινωνίας ως αποτέλεσμα των υλικών συνθηκών, την οικονομία και τον τρόπο παραγωγής των υλικών αγαθών ως τη βάση για την εξέλιξη της κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής.

Ο Μαρξ αναλύοντας τη φύση της εργασίας, εισάγει την έννοια του διπλού χαρακτή­ρα της στον καπιταλισμό: η ατομική εργασία, από την οποία παράγεται η αξία χρήσης ενός προϊόντος, και η κοινωνική εργασία, από την οποία παράγεται η ανταλλακτική αξία ενός προϊόντος.

Όταν, για παράδειγμα, σε προηγούμενες οικονομικές σχέσεις παραγωγής, κάποιος έφτιαχνε ένα τόξο για να το χρησιμοποιήσει στο κυνήγι, τότε αυτό το τόξο είχε αξία μόνο στα χέρια του δημιουργού του. Αυτός το χρειαζόταν, το έφτιαχνε και το χρησιμοποιούσε.

Στις οικονομίες όμως, με έντονες εμπορικές σχέσεις (με απόγειο τις καπιταλιστικές), το τόξο (και κάθε προϊόν) σπάνια δημιουργείται για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του δημιουργού του. Αυτομάτως μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Το τόξο πέρα από την αξία χρήσης για τον ιδιοκτήτη του, περικλείει ως εμπόρευμα μια ανταλλακτική αξία, η οποία είναι ισοδύναμη με την ανταλλακτική αξία ενός άλλου εμπορεύματος, σε σωστές αναλογίες. Μόνο στην παραγωγή εμπορευμάτων προκύπτει ανταλλακτική αξία στα προϊόντα κι η ατομική εργασία του τεχνίτη μετατρέπεται σε κοινωνική εργασία.

Το χρήμα, εξηγεί ο Μαρξ, εμφανίζεται για να εκφράσει αυτή την ιδιότητα της ανταλλακτικής αξίας που περιέχουν τα εμπορεύματα. Πριν την εμφάνισή του, τα εμπορεύματα ετεροπροσδιόριζαν την ανταλλακτική αξία τους με βάση τα άλλα εμπορεύματα. Για παράδειγμα, η αξία ενός τόξου θα μπορούσε να είναι ίση με την αξία δέκα σφυριών. Ο χρόνος που περικλείει το κάθε εμπόρευμα για την παραγωγή του είναι βασικός για τη διαμόρφωση της ανταλλακτικής του αξίας.

Όμως, η ανταλλαγή εμπορευμάτων μεταξύ τους είχε την προβληματική πλευρά ότι δεν υπήρχε σταθερή ποιότητα στα εμπορεύματα που ανταλλάσσονταν. Τα δημητριακά, τα ζώα κι οι σκλάβοι, που συχνά ήταν το μέτρο σύγκρισης είχαν διαφορετική… απόδοση από σοδιά σε σοδιά ή από άτομο σε άτομο. Αλλιώς απέδιδε ένας σκλάβος κι αλλιώς ένας άλλος για τα νέα αφεντικά τους.

Όσο, λοιπόν, εξηγεί ο Μαρξ, αναπτύσσεται το ανταλλακτικό εμπόριο, τόσο περισσότερο εμφανίζεται και το χρήμα. Το χρήμα (νομίσματα αρχικά) κάνει την εμφάνισή του ως σταθερά, με βάση την περιεκτικότητά του σε πολύτιμα μέταλλα, που είναι σταθερής αξίας, η οποία δεν αλλοιώνεται με την πάροδο του χρόνου.

Ο Μαρξ εισήγαγε το εξής συμπέρασμα στην πολιτική οικονομία, ανατρέποντας τις έως τότε αντιλήψεις των οικονομολόγων: δεν είναι η αξία του πολύτιμου μετάλλου που γέννησε το χρήμα, αλλά η ανάγκη μιας σταθερής έκφρασης της ανταλλακτικής αξίας των εμπορευμάτων. Συνεπώς, δεν είναι αιώνια αξία το χρήμα από μόνο του, αλλά μια απλή έκφραση των κοινωνικών συνθηκών.

Η Διεθνής Ένωση των Εργατών

Το 1862 ο Μαρξ σταματά τη δεκαετή συνεργασία του με το Καθημερινό Βήμα της Νέας Υόρκης. Στις αρχές της δεκαετίας, επίσης, είχαν ξαναζωντανέψει οι επαφές του με το σοσιαλιστικό κίνημα, λόγω της διαμάχης του με τον Καρλ Βογκτ (1817-1895), που απο­δείχθηκε έμμισθος πράκτορας του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ο Μαρξ έκανε ακόμα κι αίτηση για μια θέση υπαλλήλου σε ένα αγγλικό γραφείο της διοίκησης των σιδηροδρόμων, αλλά τελικά απορρίφθηκε λόγω δυσανάγνωστου γραφικού χαρακτήρα!

Εκείνη την περίοδο, η οικογένεια Μαρξ στηρίχθηκε πάλι οικονομικά από τους φίλους της. Ο Βίλχελμ Βολφ που πέθανε τον Μάη του 1864, κατέστησε στη διαθήκη του κύριο κληρονόμο της περιουσίας του τον Μαρξ. Το Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου ο Ένγκελς θα γίνει συνέταιρος πλέον της εταιρείας του πατέρα του και θα βοηθά ακόμα περισσότερο τον φίλο του.

Στο μεταξύ, το 1862 στη Διεθνή Έκθεση του Λονδίνου θα παραβρεθούν αντιπρό­σωποι της γαλλικής εργατικής τάξης για να συναντηθούν με τους Άγγλους ηγετικούς εργάτες των τρέιντ γιούνιονς σε μια «γιορτή αδελφοσύνης». Αυτοί οι δεσμοί αναπτύχθηκαν αρκετά, ώστε στις 28 Σεπτέμβρη του 1864 στο Λονδίνο να ιδρυθεί η Διεθνής Ένωση των Εργατών, που θα μείνει στην ιστορία ως η Α΄ Διεθνής.

Σε αυτή τη συνάντηση θα εκλεγεί μία επιτροπή για να επεξεργαστεί το καταστατικό και το πρόγραμμά της. Ο Μαρξ, που μέχρι τότε δεν είχε ενεργή εμπλοκή με τις σοσιαλιστικές οργανώσεις της Βρετανίας, συμμετείχε στη συνάντηση κι εκλέχθηκε στην επιτροπή προγράμματος και στο Γενικό Συμβούλιο, το ηγετικό όργανο της Διεθνούς, μεταξύ των συνεδρίων. Ο ίδιος έγραφε ότι «παρόλο που για πολλά χρόνια κατά σειρά απέφυγα συστηματικά τη συμμετοχή σ’ όλες “τις οργανώσεις”, αποδέχομαι αυτή τη φορά, επειδή πρόκειται για μια οργάνωση στην οποία είναι δυνατόν να αναπτύξεις μία σημαντική δραστηριότητα». Ο Μαρξ ήταν αυτός που συνέταξε το Καταστατικό και τη Διακήρυξη της Διεθνούς, που ψηφίστηκαν ομόφωνα το Νοέμβρη του 1864.

Η σχέση του Μαρξ και του Ένγκελς με το οργανωμένο σοσιαλιστικό κίνημα πέρα­σε από διάφορες φάσεις. Ο Μαρξ ήταν ένας διανοούμενος επαναστάτης, που συμμετείχε διαρκώς στο σοσιαλιστικό κίνημα, αλλά όχι πάντα έχοντας οργανωτικό ρόλο. Απέφυγε να ιδρύσει μικρές ομάδες γύρω του, που να διακηρύσσουν την πίστη τους στον ορθόδοξο μαρξισμό, παρότι η πολεμική του ήταν ανελέητη προς όλους τους πολιτικούς του αντιπάλους. Ακόμα και οι οργανώσεις, στις οποίες ο Μαρξ ήταν η αναγνωρίσιμη ηγετική φυσιογνωμία, είναι ζήτημα εάν μπορούν να χαρακτηριστούν αυστηρά «μαρξιστικές» οργανώσεις.

Η Διεθνής Ένωση των Εργατών ήταν το αποτέλεσμα της συμμαχίας των πιο προχωρημένων πολιτικά εργατών κατά βάση από την Αγγλία και τη Γαλλία. Συμμετείχαν διάφορα ρεύματα του σοσιαλισμού, που διαφοροποιούνταν από τον Μαρξ, όπως οι προυντονιστές, οι αναρχικοί του Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876) και οι μπλανκιστές, οπαδοί του επιφανούς Γάλλου επαναστάτη Αύγουστου Μπλανκί (1805-1881). Η πορεία της θα σημαδευόταν από τις διαμάχες ανάμεσα στη μαρξιστική πτέρυγα, που έδινε πρωτεύουσα σημασία στον πολιτικό αγώνα, και την αναρχική πτέρυγα, η οποία απέκτησε σημαντική επιρροή στην Ιταλία, την Ισπανία, κ.ά., θέτοντας ως στόχο την άμεση κατάργηση του κράτους, ενώ σε αυτή εκφράζονταν και οι απόψεις των άλλων σοσιαλιστών της εποχής. Ενώ, λοιπόν, η αντιπαράθεση ήταν ζωντανή εντός της Διεθνούς, δεν πρέπει να βλέπουμε τη Διεθνή με σημερινά πρίσματα και να νομίζουμε ότι υπήρχαν τάσεις οργανωτικά συγκροτημένες, ότι ο Μαρξ κι ο Ένγκελς ήταν αρχηγοί μιας δικής τους διακριτής τάσης που πλειοψηφούσε στη Διεθνή κι απλώς ανεχόντουσαν τις μικρότερες σοσιαλιστικές τάσεις.

Η Διεθνής ήταν η συμμαχία του εργατικού κινήματος σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Και σε αυτή τη συμμαχία αναμείχθηκε ενεργά ο Μαρξ και έγινε η ψυχή της. Το Γενικό Συμβούλιο λειτουργούσε περισσότερο ως ένα ενιαίο ευρωπαϊκό κέντρο, παρά ως ένα συντονιστικό όργανο, μεταξύ των ηγεσιών διαφόρων τμημάτων.

Το Κεφάλαιο

Το θεμελιώδες έργο του Καρλ Μαρξ πήρε σάρκα κι οστά με την έκδοση του Κεφαλαίου, το 1867 στο Αμβούργο, με υπότιτλο Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Οι πολυετείς μελέτες του καρποφόρησαν σε αυτό τον πρώτο τόμο, ο οποίος είναι αφιερωμένος στον Βίλχελμ Βολφ.

Ο Μαρξ αναλύει τη φύση του εμπορεύματος, όπως έκανε στη Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, ενώ φέρνει στο προσκήνιο νέες έννοιες και νέους ορισμούς για την υπεραξία, τον μισθό του εργάτη και την πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου.

Στο Κεφάλαιο εξηγείται πώς κατά τη διαδικασία μετατροπής των πρώτων υλών σε προϊόν κι εμπόρευμα, είναι η εργασιακή δύναμη αυτή που δημιουργεί πρόσθετη αξία, αυξάνοντας έτσι την αξία των προϊόντων που στη συνέχεια γίνονται αντικείμενο εμπορικής ανταλλαγής. Όμως, ο εργάτης δεν καρπώνεται το σύνολο της αξίας που δημιουργεί, αλλά ένα μικρό μέρος της. Εάν, για να καλυφθούν τα έξοδα του εργάτη που είναι απαραίτητα για να ζήσει ο ίδιος κι η οικογένειά του, χρειάζονται για παράδειγμα έξι ώρες εργασίας στο εργοστάσιο, τότε θα ήταν ανώφελο για τον ιδιοκτήτη του εργοστασίου, τον καπιταλιστή, να οργανώνει όλη την παραγωγή για έξι ώρες – ο καπιταλιστής θα έμενε χωρίς κέρδος. Έτσι, λοιπόν, ο καπιταλιστής κρατά τον εργάτη στο εργοστάσιο περισσότερες ώρες και η παραγόμενη αξία, που δεν την καρπώνεται ο εργάτης, αλλά ο καπιταλιστής, ονομάζεται υπεραξία.

Η υπεραξία μπορεί να χωριστεί σε δύο κατηγορίες: την απόλυτη και τη σχετική. Η απόλυτη υπεραξία παράγεται όταν ο καπιταλιστής αυξάνει την εργασιακή μέρα. Αν για παράδειγμα στις έξι ώρες ο εργάτης βγάζει το δικό του μερίδιο, αλλά δουλεύει σύνολο οκτώ ώρες, τότε η υπεραξία του ισοδυναμεί με δύο ώρες εργασίας. Η απόλυτη υπεραξία θα παραχθεί όταν ο καπιταλιστής θα υποχρεώσει τον εργάτη να εργάζεται δέκα ώρες. Τότε, θα διπλασιάσει την υπεραξία που παράγει, που θα αυξηθεί από δύο σε τέσσερις ώρες.

Η σχετική υπεραξία παράγεται όταν μειώνεται ο χρόνος εργασίας που χρειάζεται ο εργάτης για να βγάλει τα προς το ζην. Εάν, για παράδειγμα, γίνει μια νέα εισαγωγή τεχνολογίας στο εργοστάσιο, τότε ο εργάτης για να βγάλει το δικό του μερίδιο δε θα χρειάζεται να δουλεύει έξι ώρες, αλλά τέσσερις. Όμως, η εργασιακή ημέρα παραμένει στις οκτώ, πράγμα που σημαίνει ότι η υπεραξία που παράγει, πάλι διπλασιάζεται, μιας κι ισοδυναμεί με τέσσερις αντί δυο ώρες.

Σημαντικές πλευρές της ανάλυσης του Κεφαλαίου είναι ακόμη το εισαγωγικό μέρος για τη διαφοροποίηση των εμπορευμάτων σε εμπόρευμα και χρήμα, η κατάδειξη της μετατροπής του χρήματος σε κεφάλαιο, οι συζητήσεις των οικονομικών κρίσεων και του φετιχισμού του εμπορεύματος, κ.ά. Φυσικά δεν είναι λιγότερο ενδιαφέρουσες οι αναλύσεις του Μαρξ για την πρωταρχική συσσώρευση, όπου δείχνει τα φοβερά δεινά που προκάλεσε στις μάζες η άνοδος του καπιταλισμού, όταν οι αγρότες απαλλοτριώθηκαν και στοιβάχτηκαν υπό άθλιες συνθήκες ως εργατικά χέρια στις αναδυόμενες βιομηχανικές πόλεις, τα εξοντωτικά ωράρια, την παιδική εργασία, κ.ά.

Μπορεί το Κεφάλαιο να μην προκάλεσε τον ίδιο πάταγο και τον ίδιο τρόμο στους αστούς με το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά έχουν μια θεμελιώδη διαφορά: το Μανιφέστο προσπαθεί να εξεγείρει τις μάζες, ενώ το Κεφάλαιο είναι η επιστημονική ανάλυση του καπιταλισμού. Το Μανιφέστο ξεκινά με το κομμουνιστικό φάντασμα που στοιχειώνει τις δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης, ενώ το Κεφάλαιο ξεκινά ως εξής: «ο πλούτος των κοινωνιών όπου κυριαρχεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται σαν ένας “τεράστιος σωρός από εμπορεύματα” και το ξεχωριστό εμπόρευμα σαν η στοιχειώδης μορφή του. Γι’ αυτό η έρευνά μας αρχίζει με την ανάλυση του εμπορεύματος». Όμως, το Κεφάλαιο θα αποτελέσει –όχι μόνο για τους σοσιαλιστές διάφορων ρευμάτων, αλλά και για πολλούς αστούς οικονομολόγους– τη βάση για την κατανόηση του καπιταλισμού.

Η Παρισινή Κομμούνα

Ο τελευταίος μεγάλος σταθμός στην πολιτική ζωή του Μαρξ ήταν η εργατική εξέγερση στο Παρίσι το 1871. Ύστερα από την ήττα της Γαλλίας στον πόλεμο με τη Γερμανία, οι εργάτες εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν την εξουσία στο Παρίσι ανακηρύσσοντας την ίδρυ­σης μιας Κομμούνας, της πρώτης προσπάθειας στην ιστορία της ανθρωπότητας όπου το προλεταριάτο κατακτά την εξουσία και προσπαθεί να δημιουργήσει τις δικές του δομές.

Αυτή η επανάσταση που κράτησε από το Μάρτη μέχρι το Μάη του 1871 ήταν που αφενός οραματιζόταν ο Καρλ Μαρξ και αφετέρου εμπλούτισε την κομμουνιστική ιδεολογία με φρέσκο υλικό και νέα δεδομένα. Η Διεθνής είχε αναπτυχθεί και είχε ενεργό ρόλο στα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας, όχι όμως κυρίαρχο. Παρότι η εξέγερση δεν καθοδηγήθηκε από τις δυνάμεις της Διεθνούς, το Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς εμπνεύστηκε κι υπερασπίστηκε τις αποφάσεις των Παρισινών εργατών, ενώ μετά την καταστολή της εξέγερσης, προσπάθησε να προσφέρει πρακτική βοήθεια στους Γάλλους πολιτικούς πρόσφυγες.

Ο Μαρξ, αμέσως μετά τα γεγονότα συντάσσει εκ μέρους του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς μια διακήρυξη με τίτλο Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία, στην οποία κάνει αποτίμηση της Παρισινής Κομμούνας. Από την εμπειρία της θα εξάγει μεταξύ άλλων το κρίσιμο συμπέρασμα ότι η μελλοντική εργατική επανάσταση δεν θα αρκεστεί να πάρει στα χέρια της την παλιά, αστική κρατική μηχανή, αλλά θα πρέπει να τη συντρίψει, βάζοντας στη θέση της μια νέα μεταβατική εξουσία με ποιοτικά διαφορετικά χαρακτηριστικά, την οποία ο Μαρξ αποκαλεί δικτατορία του προλεταριάτου. Βέβαια, στην ίδια μπροσούρα, ο Μαρξ θα στιγματίσει αμείλικτα τη θριαμβεύτρια γαλλική αντίδραση.

Η Διεθνής θα αντιμετωπίσει μια διάσπαση των δυνάμεών της κι η σύγκρουση με τους αναρχικούς του Μπακούνιν θα κορυφωθεί στο Συνέδριο της Χάγης το 1872. Οι διαφορές του Μπακούνιν με τον Μαρξ για την έννοια του κράτους και την πορεία που πρέπει να πάρει μια μελλοντική εργατική επανάσταση θα οξυνθούν. Τελικά, η πλειοψηφία της Διεθνούς θα μείνει υπό την επιρροή του Μαρξ, αλλά η Διεθνής, αποδυναμωμένη μετά την ήττα της Κομμούνας, θα διανύσει τα επόμενα χρόνια τα τελευταία της βήματα. Η έδρα του Γενικού Συμβουλίου θα μεταφερθεί το 1873 στη Νέα Υόρκη, αλλά δεν θα μπορέσει να διατηρήσει την αίγλη και τη δυναμική της. Τελικά, το 1876 θα διαλυθεί κι επίσημα.

Ο Μαρξ δεν θα ζήσει μέχρι την ίδρυση της Β΄ Διεθνούς, στην οποία, όμως, αρχικά θα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο ο αιώνιος φίλος, σύντροφος και συνεχιστής του έργου του, Φρίντριχ Ένγκελς.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του Μαρξ

Μετά τη Διεθνή, ο Μαρξ δεν θα ξανασχοληθεί άμεσα με τα οργανωτικά καθήκοντα μιας επαναστατικής σοσιαλιστικής οργάνωσης. Θα παραμείνει, όμως, ενεργός στο αναπτυσσόμενο σοσιαλιστικό κίνημα και τις οργανώσεις μέσα από τις αναλύσεις και τις συμβουλές του. Το 1875 θα γράψει μια κριτική στις προσπάθειες ενοποίησης της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, με το έργο του Κριτική του προγράμματος της Γκότα, από το κοινό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Γκότα όπου συμμετείχε η σοσιαλδημοκρατία του Βίλχελμ Λίμπκνεχτ και αυτή του Φέρντιναντ Λασάλ (1825-1864)⁹. Στο έργο του αυτό, ο Μαρξ θα κριτικάρει τα σοβαρά λάθη του προγράμματος σχετικά με το ζήτημα του κράτους, διατυπώνοντας παράλληλα με θετικό τρόπο μερικές θεμελιώδεις σκέψεις για τη μορφή της μελλοντικής κοινωνίας, της οποίας διακρίνει δυο «στάδια», το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.

Ο Μαρξ θα ταλαιπωρηθεί από τα προβλήματα υγείας του μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Στις 2 Δεκέμβρη του 1881 θα πεθάνει από καρκίνο η αγαπημένη του σύντροφος, Τζένυ, ενώ στις 11 Γενάρη του 1883 θα πεθάνει κι η πρωτότοκη κόρη τους, Τζένυ, επίσης από καρκίνο.

Ο Μαρξ απεβίωσε στις 14 Μάρτη του 1883 σε ηλικία 64 χρονών. Κηδεύτηκε στο Κοιμητήριο του Χάιγκεϊτ, σε μια τελετή όπου παραβρέθηκαν ελάχιστοι στενοί φίλοι του. Στον επικήδειο λόγο του ο Ένγκελς θα τον συγκρίνει με τον Δαρβίνο. «Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι κι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: το απλό γεγονός, που μέχρι τώρα απο­κρύφτηκε από την υπερανάπτυξη της ιδεολογίας, ότι οι άνθρωποι πρέπει πρώτα απ’ όλα να τρώνε, να πίνουν, να κατοικούν και να ντύνονται, πριν μπορέσουν να ασχοληθούν με την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία κλπ».

Ο Ένγκελς τόνισε επίσης την ανακάλυψη του «ιδιαίτερου νόμου που καθορίζει την κίνηση του σημερινού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και την αστική κοινωνία, την οποία αυτός ο τρόπος παραγωγής έχει δημιουργήσει». Υπογράμμισε ότι ο Καρλ Μαρξ πάνω απ’ όλα ήταν ένας επαναστάτης: «Η αληθινή αποστολή στη ζωή του ήταν να συμβάλει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας και των κρατικών θεσμών, που έχει δημιουργήσει, να συμβάλει στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, στο οποίο αυτός ήταν ο πρώτος που έδωσε τη συνείδηση της δικής του κατάστασης και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του»¹⁰.

Ο Ένγκελς ήταν ο συνεχιστής του έργου του φίλου και συντρόφου του Καρλ. Αυτός συνέλεξε όλα τα χειρόγραφα και τις σημειώσεις του Μαρξ για το Κεφάλαιο που δεν συμπεριλήφθηκαν στον πρώτο δημοσιευμένο τόμο, τα επεξεργάστηκε κι όχι απλώς τα επιμελήθηκε, αλλά τα συνέθεσε σε κείμενο, προσφέροντας απλόχερα τη δική του πνευματική εργασία στην υπηρεσία και τιμή του φίλου του.

Η “ζωή” του μετά θάνατον

Αν όμως ο κύκλος της ζωής του Μαρξ έκλεισε πριν 135 χρόνια, οι ιδέες του συνέχισαν και συνεχίζουν να ζουν, εμπνέοντας και φωτίζοντας του αγώνες των καταπιεσμένων για την κοινωνική απελευθέρωση.

Η επαναστατική του δράση κι οι εργασίες του αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας, συζήτησης, αλλά πρωτίστως έμπνευσης για τους επαναστάτες του 19ου, του 20ού και του 21ου αιώνα. Οι ιδέες του και το έργο του αποτέλεσαν τη βάση των θεωρητικών του εργατικού κινήματος σ’ όλο τον κόσμο, ενώ στον «σύντομο 20ό αιώνα» ο μισός κόσμος αναφερόταν σ’ αυτόν ως θεμελιωτή του κράτους του. Βέβαια, όσο ο Μαρξ διαβάστηκε και μελετήθηκε, άλλο τόσο –ή μάλλον ακόμα περισσότερο– κακοποιήθηκε, παραχαράχθηκε και διαστρεβλώθηκε. Οι ιδέες του Μαρξ παρουσιάζονταν –στα ίδια κράτη και στα κομμουνιστικά κόμματα– όχι ως επιστημονικές εργασίες, αλλά κάτι σαν τις δέκα εντολές!

Το έργο του Καρλ Μαρξ, όμως, εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρο, περιέχει ακόμα έναν τεράστιο και συναρπαστικό πλούτο ιδεών κι αποτελεί οδηγό και έμπνευση για το μέλλον. Ο Μαρξ διακόσια χρόνια μετά τη γέννησή του κι εκατόν τριάντα πέντε μετά το θάνατό του, εξακολουθεί να είναι κατά κάποιο τρόπο παρών στους μεγάλους αγώνες της ανθρωπότητας να χειραφετηθεί. Τα οράματα κι οι αναλύσεις του Καρλ Μαρξ στοιχειώνουν ακόμα –όπως το φάντασμα του κομμουνισμού στο Μανιφέστο– τους καπιταλιστές.

__________

Σημειώσεις

1. Ως βασική πηγή στο παρόν άρθρο χρησιμοποιήθηκε το βιβλίο Καρλ Μαρξ. Η ιστορία της ζωής του, του Φραντς Μέρινγκ (μετάφραση Χρήστος Υφαντής, επιμέλεια Πέτρος Τσάγκαρης), εκδόσεις Red Marks, Αθήνα, Μάρτης 2017.
2. Ο παππούς της, Κρίστιαν Χάινριχ Φίλιπ φον Βεστφάλεν (1724-1792), ήταν γραμματέας του Δούκα του Μπραουνσβάιγκ, ο πατέρας της, Λούντβιχ (1770-1842), κυβερνητικός σύμβουλος στο Τριρ, ενώ ο ετεροθαλής αδελφός της, Φερντινάντ (1799-1876), διετέλεσε υπουργός εσωτερικών της Πρωσίας.
3. Καρλ Μαρξ Ι, της Ελέανορ Μαρξ, Μάης 1883, https://www.marxists.org/archive/eleanor-marx/1883/06/karl-marx.htm#n2.
4. Γράμματα από τα Γερμανο-Γαλλικά Χρονικά, Καρλ Μαρξ, Φεβρουάριος 1844 (γραμμένο το Σε­πτέμβρη του 1843, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1843/letters/43_09.htm.
5. Παρατίθεται στο λήμμα της Wikipedia για τη Laura Marx: https://en.wikipedia.org/wiki/Laura_Marx#Ancestry και του Paul Lafargue: https://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Lafargue.
6. Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Καρλ Μαρξ & Φρίντριχ Ένγκελς, Φεβρουάριος 1848, https://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1848/com-man/intro.htm.
7. Ο Μαρξ και η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου», Φρίντριχ Ένγκελς, Μάρτης 1884, https://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1884/03/13/newrh.htm.
8. Αναμνήσεις από τον Κ. Μαρξ και τον Φ. Ένγκελς. Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλους επαναστάτες, Πολ Λαφάργκ (μετάφραση Κυριάκος Ιωαννίδης), εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2008, σελ. 20.
9. Απ’ αυτό το συνέδριο ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας, που απαγορεύτηκε το 1878 με τους αντεργατικούς νόμους του καγκελάριου της αυτοκρατορικής Γερμανίας Ότο Μπίσμαρκ (1815-1898). Όταν το 1890 το εργατικό κόμμα επανιδρύθηκε, πήρε το όνομα Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας, SPD.
10. Η επικήδεια ομιλία του Φρίντριχ Ένγκελς στον τάφο του Καρλ Μαρξ στις 17 Μάρτη του 1883, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1883/death/burial.htm.

 

* Ο Φοίβος Σταύρος Μακρίδης είναι ιστορικός, απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας – Αρχαιολογίας (ειδίκευση Ιστορίας) του τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

**Κείμενο του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη για τον Καρλ Μαρξ, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Μαρξιστική Σκέψη #26 (Ιούνιος – Σεπτέμβριος 2018) από τις εκδόσεις Τόπος. Το τεύχος είναι αφιερωμένο στον Καρλ Μαρξ με αφορμή τα διακόσια χρόνια από τη γέννησή του.

Μπορείτε να παραγγείλετε το βιβλίο ηλεκτρονικά εδώ.

Το δελτίο τύπου για το τεύχος μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.