Του Γιώργου Καραγιάννη*
Mετά την εκτέλεση των 49 χριστιανών προκρίτων στην Παραμυθιά εξέλιπε κάθε παρουσία της ελληνικής κατοχικής διοίκησης στην κωμόπολη. Την εξουσία ασκούσαν πλέον οι εκπρόσωποι του Εθνικού Αλβανικού Συμβουλίου K.S.I. L.I.A. ( ΞΙΛΙΑ) στη συγκρότηση του οποίου είχαν πρωτοστατήσει οι αδελφοί Ντίνο. Μέχρι την Άνοιξη του 1944 οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν όπως και οι δολοφονίες και οι μεμονωμένες ενέργειες από ένοπλες συμμορίες Τσάμηδων με κυριότερη την κακοποίηση γυναικών που αποτελούσε ένα από τα κύρια «όπλα» για τον εξαναγκασμό σε φυγή των κατοίκων της περιοχής.
Ο Μαζάρ Ντίνο που μαζί με τον αδελφό του Νουρί Ντίνο πρωτοστάτησαν στη συγκρότηση του ΞΙΛΙΑ
Την Άνοιξη οι συγκρούσεις σταμάτησαν λόγω της ιδιότυπης «ανακωχής» που είχε συνάψει ο ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς . Τον Ιούνιο του 1944 οι συγκρούσεις ξανάρχισαν. Οι Βρετανοί είχαν κάνει εκτεταμένες αποστολές οπλισμού και χρημάτων στον ΕΔΕΣ και οι σύνδεσμοι τους πίεζαν την ηγεσία του να επιτεθεί επιτέλους κατά των Γερμανών.
Πολύ περισσότερο που η 1η Ορεινή Μεραρχία και η 104η Μεραρχία Καταδρομών της Βέρμαχτ είχαν δεσμευθεί σε επιχειρήσεις κατά του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Αλβανίας και των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία και στην περιοχή της Τσαμουριάς είχαν απομείνει μόνο μικρές φρουρές κυρίως για τη φύλαξη των οδών ανεφοδιασμού και της ακτογραμμής (σ.σ. Στις επιχειρήσεις των Γερμανών κατά του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Αλβανίας έπαιρνε μέρος και «Αλβανικό Τάγμα Ασφαλείας» δύναμης 1000 ανδρών υπό τον ηγέτη των Τσάμηδων Νουρί Ντίνο).
Το «σφαγείο» της Παραμυθιάς
Στις 26 Ιουνίου 1944 η 10η Μεραρχία του ΕΔΕΣ την οποία διοικούσε ο Βασίλειος Καμάρας με τη συμμετοχή τμημάτων που διοικούσαν οι Γεώργιος Αγόρος και Δημήτριος Γαλάνης επιτέθηκαν στην Παραμυθιά και την κατέλαβαν μετά από μικρή αντίσταση της πολιτοφυλακής των τσάμηδων. Tι επακολούθησε, παρά τις διαβεβαιώσεις ότι δεν θα θιγούν οι άμαχοι; Ο καθηγητής Γιώργος Μαργαρίτης γράφει: «Παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις, μέσα σε λίγες ώρες, στις 27 Ιουνίου, πρώτη μέρα της «απελευθέρωσης», η πόλη μεταβλήθηκε σε σφαγείο.
Επίλαρχος Γεώργιος Αγόρος, αρχηγός Τζουμέρκων και διοικητής του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων από 27-12-1942.
Όλες οι μαρτυρίες από οποιαδήποτε πλευρά κι αν προέρχονται συμφωνούν στην έκταση και στη βιαιότητα των θανατώσεων και κακοποιήσεων σε βάρος των μουσουλμάνων κατοίκων. Πολλές εκατοντάδες — ο αριθμός άγνωστος, αλλά ίσως πλησιάζει τα 500 άτομα — θανατώθηκαν με τους πιο μαρτυρικούς τρόπους μέσα και γύρω από την πόλη. Η γενική κακοποίηση των γυναικών και η αρπαγή περιουσιών συμπλήρωσαν την εικόνα. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας έφθασε στην πόλη ο ταγματάρχης Κρανιάς του 16ου Συντάγματος του ΕΔΕΣ. Αποφάσισε την τιμωρία των «πρωταιτίων», δηλαδή την εκτέλεση 34 Τσάμηδων που είχαν επιβιώσει της σφαγής. Η απόφαση εφαρμόστηκε αμέσως» (σ.σ. Στις εκλογές του 1950 ο Αριστείδης Κρανιάς εξελέγη βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδος με την Πολιτική Ανεξάρτητη Παράταξη του υφυπουργού Ασφάλειας της δικτατορίας Μεταξά, Κωνσταντίνου Μανιαδάκη) .
Η Ελευθερία Μαντά που στηρίχθηκε κυρίως σε αναφορές αξιωματικών του ΕΔΕΣ αναφέρει για το ίδιο θέμα:
«Ο αλβανικός πληθυσμός που είχε παραμείνει στην πόλη και δεν είχε περάσει μαζί με τους υπόλοιπους τα σύνορα καταδιώχθηκε απηνώς, τα θύματα υπήρξαν δεκάδες, τα αλβανικά σπίτια λεηλατήθηκαν και παραδόθηκαν στις φλόγες και τζαμιά καταστράφηκαν. Για πέντε περίπου ημέρες στην πόλη επικράτησε το χάος και η καταστροφή. Δεκάδες γυναίκες και παιδιά κλείστηκαν στο σχολείο και μόνο χάρη στην παρέμβαση των αξιωματικών της Συμμαχικής Αποστολής και των Ελλήνων κατοίκων που δεν συμφωνούσαν με την τακτική των μονάδων του ΕΔΕΣ διασώθηκαν και αφέθηκαν μετά από ημέρες ελεύθεροι να εγκαταλείψουν το ελληνικό έδαφος και να περάσουν στην Αλβανία».
Βρετανοί σύνδεσμοι: « Όργιο αντεκδίκησης»
Ο Βρετανός υπολοχαγός Ντ. Μπ. Μπέικον σε αναφορά του για την περίοδο 1.3.1944- 15.1.1945, που υπάρχει στα βρετανικά δημόσιο αρχεία ( PRO) σημειώνει πως « σε ένα όργιο αντεκδίκησης», οι αντάρτες του ΕΔΕΣ «λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τα πάντα, πυρπολώντας και το γειτονικό όμορφο χωριό Μαργαρίτι».
Ο Βρετανός σύνδεσμος αντισυνταγματάρχης Τόρρανς στην αναφορά του ( και αυτή από τα βρετανικά δημόσια αρχεία) έγραψε ότι οι «Τούρκοι συμμορίτες» ( έτσι τους αποκάλεσε) διέφυγαν με τα όπλα και τα ζώα τους στην Αλβανία. «Πήραν μαζί τους περίπου μισό εκατομμύριο πρόβατα και τουλάχιστον 3.000 άλογα (…) αφήνοντας πίσω μόνο τους ηλικιωμένους».
Και ο μητροπολίτης στο πλιάτσικο
Ένας άλλος Βρετανός σύνδεσμος ο ταγματάρχης Ντέιβιντ Γουάλας στη δική του αναφορά σημείωσε τη συμμετοχή στο πλιάτσικο σε σπίτια Τσάμηδων και του μητροπολίτη Παραμυθίας Δωρόθεου (Δημήτριος Νάσκαρης το κοσμικό του όνομα) που είχε ενταχθεί στον ΕΔΕΣ :
Ο μητροπολίτης Παραμυθίας Δωρόθεος ( δεξιά) με στρατιωτική στολή και το αρχιερατικό εγκόλπιο με τον Ναπολέοντα Ζέρβα στην Κέρκυρα. Αριστερά, ο μητροπολίτης Κερκύρας, Μεθόδιος Κοντοστάνος
«Οι αντάρτες επιδόθηκαν σ’ ένα όργιο αντεκδικήσεων, λεηλασιών κι εσκεμμένης καταστροφής των πάντων. Η όμορφη κωμόπολη Μαργαρίτι κάηκε ολοκληρωτικά. Ο μητροπολίτης Παραμυθιάς συμμετείχε στο ψάξιμο των σπιτιών για λάφυρα, βγαίνοντας από ένα σπίτι, ωστόσο, ανακάλυψε ότι το ήδη βαρυφορτωμένο μουλάρι του το είχαν ξαλαφρώσει κάτι αντάρτες…» (σ.σ. Ο ταγματάρχης Γουάλας στάλθηκε στην Ήπειρο τον Ιούλιο του 1944 από τον Βρετανό πρεσβευτή στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου Ρέτζιλαντ Λήπερ για να ελέγξει αν ο ΕΔΕΣ ήταν ικανός να επιβληθεί στον ΕΛΑΣ μετά την αναμενόμενη απελευθέρωση της Ελλάδας. Έγραψε την έκθεσή του στις 15 Αυγούστου 1944. Τρία εικοσιτετράωρα μετά σκοτώθηκε στη μάχη δυνάμεων του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς στη Μενίνα).
Οι επιχειρήσεις των δυνάμεων του ΕΔΕΣ για την εκκαθάριση του μουσουλμανικού πληθυσμού συνεχίστηκαν και μετά το μακελειό στην Παραμυθιά. Μετά τις εκκαθαρίσεις νότια του Καλαμά έδιωξαν και τους μουσουλμάνους βόρεια του ποταμού στην περιοχή της Σαγιάδας και των Φιλιατών.
«Πιοτό, κουμάρι και τρομοκρατία»
Ο Παντελής Καραγκίτσης (ή Σίμος) μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και γραμματέας του Γραφείου Περιοχής Ηπείρου του ΚΚΕ (με το ψευδώνυμο Ορφέας Βλαχόπουλος) περιέγραψε στον πρώτο τόμο της «Ιστορίας της Αντίστασης 1940-1945» (συλλογικό έργο των εκδόσεων «Αυλός» με συντονισμό και διεύθυνση του δημοσιογράφου και στελέχους του ΚΚΕ Βάσου Γεωργίου) την κατάσταση που επικρατούσε στις περιοχές που ήλεγχε ο ΕΔΕΣ ως εξής:
«…Κανένα ίχνος λαϊκής δικαιοσύνης και αυτοδιοίκησης. Διαφθορά σ’ όλους τους τομείς με κύριο όπλο τη λίρα. Κανένας σεβασμός της λαϊκής πλειοψηφίας και της λαϊκής περιουσίας. Οι Ηπειρώτες θεωρούσαν τους Ζερβικούς, σαν πανούκλα που τα σάρωναν όλα. Τους έπιανε φόβος για τη ζωή τους, για την περιουσία τους, όταν κατέβαιναν οι Εδεσίτες στο χωριό τους.
Κανένας διοικητικός, πολιτικός και άλλος έλεγχος σε κείνους που έκαναν κάθε είδους ποινικές παραβάσεις.
Ο Παντελής Καραγκίτσης, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, Γραμματέας Περιοχής Ηπείρου, δίπλα στο στρατηγό Σαράφη
Πλήρης ασυδοσία και ρεμούλα στα πεδία ρίψεων (σ.σ. Εκεί όπου εγγλέζικα αεροπλάνα έριχναν οπλισμό και άλλα εφόδια), κλεψιές πάνω στις κλεψιές.. Οι Εδεσίτες ανεξέλεγκτα αρπάζανε καθετί από τις ρίψεις και ιδιαίτερα όπλα και ξιφολόγχες. Γι’ αυτούς ήταν ένα είδος «γενικού ισοδύναμου». Τα παίζανε στον τζόγο. Π.χ. όταν έριχνες 6,5 θα έπαιρνες την ξιφολόγχη. Όταν έριχνες εξάρες έπαιρνες το όπλο και την ξιφολόγχη. Το πιοτό και το κουμάρι (σ.σ. Ο τζόγος) ήτανε τα καλλίτερα μέσα ψυχαγωγίας τους. Κανενός είδους εκπολιτιστικής και ψυχαγωγικής δουλειάς δεν γινόταν. Αντίθετα η τρομοκρατία και η ασυδοσία οργίαζε. Να ένα από τα πολλά παραδείγματα: Στο χωριό Γεωργάνοι ο Ζέρβας (σ.σ. Πασίγνωστος χαρτοπαίκτης και ο ίδιος, τακτικός θαμώνας όλων των λεσχών της Αθήνας) είχε οργανώσει στρατόπεδο συγκέντρωσης και έκλεινε σ’ αυτό τους Εαμίτες και κάθε ύποπτο. Ανάμεσα σε πολλούς κρατήθηκε σ’ αυτό και βασανίστηκε ο Ακροναυπλιώτης κομμουνιστής Θ. Πάγκαλος, εργάτης από το Ηράκλειο Κρήτης. Τέτοια φρικιαστική ήτανε η κατάσταση εκεί και το καθεστώς κράτησης , που χώρια από τα βασανιστήρια η ψείρα έβραζε αφού, χωρίς υπερβολή οι ψείρες στο πάτωμα μαζεύονταν σωρό και σκουπίζονταν με τη σκούπα».
Όσο για τις δυνατότητες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ να παρέμβουν στις ελεγχόμενες από τον ΕΔΕΣ περιοχές ο Παντελής Καραγκίτσης σημείωνε:
« Ο Ζέρβας είχε χωρίσει την Ήπειρο σε δύο κομμάτια. Και για πάμε, από τα Ζαγόρια και το Πωγώνι, στην περιοχή της Άρτας έπρεπε ή να πέσουμε πάνω στις ορδές του Ζέρβα ή να κάνουμε το γύρο μέσω Μακεδονίας και Θεσσαλίας και να πάμε π.χ. στο Βουλγαρέλι».
Το μικτό 1/15 Τάγμα του ΕΛΑΣ
Ο στρατηγός Γεράσιμος Αυγερόπουλος, διοικητής της 8ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, όπου υπαγόταν το 4/15 μικτό τάγμα.
Στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής βόρεια του Καλαμά ήταν έντονη η παρουσία των οργανώσεων του ΕΑΜ και των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Στην περιοχή δρούσε το 15ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ . Το 4ο Τάγμα του Συντάγματος ήταν μικτής σύνθεσης. Σ’ αυτό συμμετείχαν 150 Tσάμηδες μαζί με χριστιανούς. Στον ίδιο με παραπάνω τόμο της «Ιστορίας της Αντίστασης 1940-1945» αναφέρεται πως: «Οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του ΕΑΜ έκαναν ότι μπορούσαν για να αποτρέψουν την έξαψη του μίσους και απευθύνθηκαν στους πιο διαλλακτικούς τσάμηδες. Πέτυχαν λίγα πράγματα και μόνο στην περιφέρεια Φιλιατών, απ’ όπου βγήκαν συνολικά μια εκατονπενηνταριά αντάρτες. Το πρόβλημα ήταν δύσκολο κι οι οργανώσεις αυτές αδύνατες και δεν μπορούσαν να πετύχουν περισσότερα. Εκεί, άλλωστε, στους Φιλιάτες, συντέλεσε και το ότι υπήρχε και κάποια παλαιότερη επαναστατική κίνηση. Στην Παραμυθιά , την Πάργα και την Ηγουμενίτσα οι παράγοντες πέρασαν όλοι στην υπηρεσία των κατακτητών και καλλιεργούσαν το μίσος και το φανατισμό εναντίον των Ελλήνων. Στους Τσάμηδες έδιναν όπλα οι Ιταλοί, μα και οι ίδιοι αφόπλιζαν τους Έλληνες με την αγορά όπλων , με την ανταλλαγή με σιτάρι. Έτσι κι απ’ αυτό το δρόμο τα όπλα περνούσαν στα χέρια των τσάμηδων. Οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του ΕΑΜ και αργότερα του ΕΛΑΣ στρέψανε την προσοχή τους στις τρεις πόλεις και στο τέλος είχαν επιτυχία».
Μια ακόμη «βρετανική πεπονόφλουδα»
Μετά την συμφωνία της Καζέρτας ( 26 Σεπτεμβρίου 1944) και στις συνεννοήσεις που έγιναν για την εφαρμογή της, η περιοχή της Σαγιάδας και των Φιλιατών πέρασε στον επιχειρησιακό έλεγχο του ΕΛΑΣ. Όμως οι Βρετανοί άλλαξαν τα συμφωνηθέντα και παραχώρησαν την περιοχή στον ΕΔΕΣ. Και όχι μόνο αυτό: Το 4/15 μικτό Τάγμα του ΕΛΑΣ κατονομάστηκε γενικά και αόριστα ως «Τουρκαλβανοί παρτιζάνοι».
Αυτή η αοριστία ήταν μια ακόμη «βρετανική πεπονόφλουδα» την οποία, όπως έγινε και με τις άλλες μεγαλύτερες, πάτησαν η ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Στέφανος Σαράφης, Ρόναλντ Σκόμπι και Ναπολέων Ζέρβας κατά την υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας.
Με άδεια των Βρετανών οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ πέρασαν στην περιοχή βόρεια του Καλαμά για «στρατιωτικούς λόγους» επιτέθηκαν στο μικτό τάγμα του ΕΛΑΣ και επανέλαβαν το μακελειό της Παραμυθιάς στο Φιλιάτι και τα γύρω μουσουλμανικά χωριά. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ αντιστάθηκαν σ’ αυτή την επιχείρηση και έγιναν συγκρούσεις στη Σαγιάδα την οποία κατέλαβαν.
Η ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην Ήπειρο διαμαρτυρήθηκαν γι’ αυτή την παραβίαση των συμφωνηθέντων και τις σφαγές αμάχων. Όμως η απάντηση που πήραν από το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ τους εξέπληξε όλους. Όχι μόνο διατάχθηκαν οι μονάδες του ΕΛΑΣ να αποσυρθούν από την περιοχή , αλλά και δέχθηκαν την αυστηρή επίπληξη γιατί αντέδρασαν με τα όπλα.
Η τηλεγραφική διαταγή ( αρ. 9856) του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ ( Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) προς την 6η Ταξιαρχία στην οποία υπαγόταν το 15ο Σύνταγμα, που εκδόθηκε μετά από … διαμαρτυρία του ΕΔΕΣ (!) και την υπέγραφε ο στρατηγός Σαράφης είχε ως εξής:
« Κατόπιν 16121 Γενικού ΕΔΕΣ στοπ. Μετ’ εκπλήξεως επληροφορήθημεν ότι τμήματα του 15ουΣυντάγματος κατέλαβον Σαγιάδα και αρνούνται υπακούσουν τακτικάς διαταγάς ΕΔΕΣ στοπ. Τούτο γίνεται παρά ΕΠΕ 1825 και 1853 διαταγάς Γενικού στοπ. Εκδόσητε αυστηράς διαταγάς προς τμήματά σας συμμορφωθώσι πλήρως άνω διαταγής στοπ. Περιοχή βορείως Καλαμά στοπ και δυτικής γραμμής Μονή Παναγιάς- Πόβλας- Αγίων Πάντων- Λιμπόβου- Κεραμίτσας – Μαλουνίου μη συμπεριλαμβανομένου στοπ. Ανήκει τουρκαλβανούς παρτιζάνους συμφώνως συμφωνίας Καζέρτας στοπ. Εις ταύτην δράση ΕΔΕΣ συμφώνως διαταγής αντιστρατήγου Σκόμπυ διαβιβασθείσης υμίν δια ΕΠΕ 1853 διαταγής Γενικού στοπ. Αναφέρατε λήψιν και άμεσον εκτέλεσιν. Καθιστώ υμάς προσωπικώς υπευθύνους δια πλήρη συμμόρφωσιν ανωτέρω στοπ. Σ.Δ ( σ.σ. Σταθμός Διοικήσεως) 13.10. Σαράφης».
Διαμαρτυρία στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ
Ο Παντελής Καραγκίτσης αντέδρασε και στις 14 Οκτωβρίου απευθύνθηκε στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ αναφερόμενος και στις αντιδράσεις στελεχών για τη συμφωνία της Καζέρτας και τις αποφάσεις που αφορούσαν την Ήπειρο. Το σημείωμα ( και αυτό από τα ΑΣΚΙ) που έστειλε και υπογράφει ως Ορφέας Βλαχόπουλος έχει ως εξής:
«Προς το Π.Γ.
Αγαπητοί σύντροφοι
1) Πήραμε τηλεγραφικά και με το Ρίζο το μήνυμά σας, το εκτυπώσαμε σε χιλιάδες αντίτυπα και το βάλαμε στη θέση του κυρίου άρθρου στην εφημερίδα μας της 12.10, φροντίζουμε για τη φαρδιά του κυκλοφορία.
Συνεχίστηκε εντατικά η ανάλυση των αποφάσεων της Καζέρτας σε ακτίφ που έγιναν σ’ όλες τις οργανώσεις και ειδικώτερα στον ΕΛΑΣ. Η δυσφορία ήταν γενική για τις συνέπειες των αποφάσεων που αφορούσαν την Ήπειρο, αφού ο διοικητής του 15ου Συντάγματος σ. Παράσχος στον παροξυσμό του είπε ότι με τις αποφάσεις αυτές θα επέλθει διάσπαση του Κόμματος. Μετά, όταν άκουσε την εισήγηση του αντιπροσώπου μας συμφώνησε και έμεινε ενθουσιασμένος. Σήμερα σ’ όλη την Ήπειρο δεν υπάρχει ούτε ένα μέλος του κόμματος που να μην έχει πεισθεί για την ορθότητα των αποφάσεων της Καζέρτας. Για την πλήρη κατατόπιση των στελεχών και μελών μας δημοσιεύουμε στο εσωκομματικό μας δελτίο τις θέσεις και τα καθήκοντά μας πάνω στις αποφάσεις της Καζέρτας που σας εσωκλείουμε.
Στέφανος Σαράφης και Ναπολέων Ζέρβας κατά τη συνάντηση τους στο χωριό Πλάκα
2) Το Γενικό Στρατηγείο ενώ με την υπ’ αριθ. 1815 διαταγή καθόριζε τις εδαφικές ζώνες του ΕΔΕΣ και έβγαινε σαφώς ότι η Σαγιάδα και το Φιλιάτι ήταν περιοχή του ΕΛΑΣ, μετά πάροδο πολλών ημερών έστειλε τη διαταγή 1853 ότι ο ΕΔΕΣ, δυνάμει διαταγής Σκόμπυ, επεκτείνει περιοχή δράσεώς του βορείως οδού Ηγουμενίτσας- Ιωαννίνων, κατά μήκος αυτής μέχρι Αλβανικών συνόρων, και μετά απ’ αυτή τη διαταγή έστειλε δριμύ τηλεγράφημα και κριτικάριζε την ταξιαρχία που ανακατέλαβε τη Σαγιάδα και με νέα διαταγή αριθ. 9856 μίλαγε ότι «περιοχή βορείως Καλαμά στοπ και δυτικώς γραμμής Μονή Παναγίας- Πόβλας -Αγίων Πάντων –Λίμπόβου-Μαλουνίου μη συμπεριλαμβανομένου στοπ ανήκει τουρκαλβανούς παρτιζάνους». Έτσι οι ΕΔΕΣίτες με το πρόσχημα της δράσεώς των κατά των Γερμανών ( και δεν κάνουν τίποτε στην περιοχή αυτή) και με την αναγνώριση σαν ιδιαίτερες δυνάμεις του Τάγματος του 15ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ απ’ τη συμφωνία της Καζέρτας με τον τίτλο Τουρκαλβανοί Παρτιζάνοι , γίνονται κύριοι όλης της περιοχής Φιλιατών.
Μας κάνει έκπληξη πώς το τάγμα του 15ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που αποτελείται από Έλληνες υπηκόους που μέσα σε αυτούς είναι και της Τσάμικης μειονότητας, πάλι Έλληνες υπήκοοι, ονομάστηκε «Τουρκαλβανοί Παρτιζάνοι», αναγνωρίστηκε σαν μια ξεχωριστή δύναμη και του καθορίστηκε ξεχωριστή εδαφική περιοχή (που πάλι είναι θρονιασμένα Εδεσίτικα τμήματα) ενώ το τάγμα αυτό, που είναι οργανικό τμήμα του 15ου Συντάγματος έμεινε απ’ έξω απ’ την αναφερόμενη στην διαταγή 9856 εδαφική περιοχή. Εδώ πρόκειται για σοβαρή παρεξήγηση που έδωσε το δικαίωμα στον ΕΔΕΣ να αλωνίσει στο Φιλιάτι και την Τσαμουργιά και να σκεπάσει όλα τα στυγερά του εγκλήματα. Τώρα και σύμφωνα μ’ αυτές τις διαταγές νομίζουμε:
Ι) Η 6η Ταξιαρχία σύμφωνα με την αριθ. 1815 έπρεπε να καταλάβει τη Σαγιάδα γιατί αυτή σαφώς καθορίζεται περιοχή του ΕΛΑΣ με τη νέα διαταγή 1853. Ο ΕΔΕΣίτες μπορούσαν νάρθουν για δράση κατά των Γερμανών, όχι όμως να φύγουν και τα τμήματα του ΕΛΑΣ.
ΙΙ) Εφ’ όσον η περιοχή βορείως οδού Ηγουμενίτσας- Ιωαννίνων χαρακτηρίζεται περιοχή δράσεως και όχι παραμονής γιατί να φύγει ο ΕΛΑΣ απ’ τη Σαγιάδα.
ΙΙΙ) Εφ’ όσον περιοχή δυτικώς γραμμής Μονής Παναγιάς κ.λπ ανήκει εις Τουρκαλβανούς Παρτιζάνους γιατί να μην επιτρέπουν οι Εδεσίτες του τάγμα αυτό του 15 που ονομάζεται πολύ κακώς Τουρκαλβανοί να εγκατασταθεί στην παραπάνω περιοχή; Σας παρακαλούμε να μελετήσετε τα ζητήματα αυτά και να καταβάλετε κάθε προσπάθεια να ξεκαθαριστούν γιατί έχουν δημιουργήσει σοβαρή κατάσταση στην Ήπειρο. Το Γενικό είχε υποχρέωση να στείλει έναν έμπειρο αξιωματικό με αναλυτικές οδηγίες για το περιεχόμενο των αποφάσεων της Καζέρτας για να κατατοπίσει την 6η Ταξιαρχία που είναι το μοναδικό τμήμα του ΕΛΑΣ που καλείται πρακτικά να κινηθεί και να δράσει πάνω στις αποφάσεις της Καζέρτας ότι αφορά την Ήπειρο.
Με συντροφικούς χαιρετισμούς
Για το Γραφείο
Ο Γραμματέας
Ορφέας Βλαχόπουλος».
Συνεργασία του ΕΔΕΣ με αλβανούς εθνικιστές συνεργάτες των Γερμανών
Oι διωγμοί των μουσουλμάνων της Τσαμουριάς από τον ΕΔΕΣ συνεχίστηκαν και σ’ όλο το διάστημα έως τα μέσα Δεκεμβρίου του 1944. Μαζί με τους διωγμούς συνεχίστηκε και η φυγή των αμάχων προς την Αλβανία παρά τις προσπάθειες των οργανώσεων του ΕΑΜ να μείνουν στον τόπο τους. Η Ελευθερία Μαντά εκτιμά πως συνολικά εκείνη την εποχή πέρασαν τα ελληνοαλβανικά σύνορα 22.000- 25.000 άτομα. Την κατάσταση που επικρατούσε στις περιοχές που είχε υπό τον έλεγχό του ο ΕΔΕΣ περιέγραψε σε σημείωμά του προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ ο Μιχάλης Τσάντης (σ.σ. Αναπληρωματικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ) εκ μέρους του Γραφείου Περιοχής Ηπείρου στις 6 Δεκεμβρίου λίγα εικοσιτετράωρα μετά την έναρξη των Δεκεμβριανών στην Αθήνα (και το σημείωμα αυτό βρίσκεται στα ΑΣΚΙ):
Απόσπασμα από την εφημερίδα «Ηπειρώτικα Νιάτα», της ΕΠΟΝ, με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1944, όπου περιγράφονται περιστατικά από τη δράση του ΕΔΕΣ στη Θεσπρωτία.
«Στην έκθεσή μας αυτή θα σας μιλήσουμε για τη δράση των φασιστών του ΕΔΕΣ προ και ιδιαίτερα ύστερα από το ξέσπασμα της κυβερνητικής κρίσης.
Στις τελευταίες μέρες σ’ όλη την περιοχή της Ηπείρου που χαρακτηρίστηκε απ’ τη συμφωνία της Καζέρτας σαν χώρος παραμονής και κίνησης των τμημάτων του, ο ΕΔΕΣ εξαπέλυσε μια άγρια τρομοκρατία που από μέρα σε μέρα εντείνεται και που δείχνει καθαρά ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μελετημένο σχέδιο επίθεσης από μέρους του ΕΔΕΣ (…) Στο σημείο αυτό είναι χαρακτηριστική η στάση των αντιπροσώπων της Κυβέρνησης Σγουρίτσα και Μακκά που όχι μόνο ανέχεται αυτή την κατάσταση , αλλά την υποθάλπτει και την ευνοεί καθημερινά και ξετσίπωτα…».
Και αφού αναφέρεται στην κατάσταση που επικρατούσε στην Κέρκυρα τα Ιωάννινα και αλλού σημειώνει ειδικά για τη Θεσπρωτία:
Μιδάτ Φράσερι
« Στην περιοχή της Τσαμουργιάς επικρατεί ακόμα πιο χειρότερο καθεστώς. Οι ξυλοδαρμοί , οι συλλήψεις κτλ. Συνεχίζονται. Εδώ δρουν ο Βήτος και ο γνωστός ΕΑΣΑΔίτης Νάνος για τον οποίο σας γράφαμε σε προηγούμενή μας έκθεση ( σ.σ. ΕΑΣΑΔ, Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσεως οργάνωση συνεργατών των Γερμανών που έδρασε κυρίως Θεσσαλία το 1944). Πριν λίγες μέρες συνέλαβε τους Μάικο, Γκάνιο κτλ. Κι ανάμεσά σ’ αυτούς και τη μητέρα του ΕΑΜίτη Κέκκα που το γιο της είχε παραδώσει στους Γερμανούς όταν δρούσε στη Λάρισα. Απ’ το Μπαμπούρι εξόρισαν 20 παιδιά. Ρήμαξαν κυριολεκτικά το χωριό Κωστάνα κτλ. Εδώ όπως μας πληροφορούν οι οργανώσεις ο αρχηγός των Μπαλιστών Χακή Ρουσίτ αυτός που το Μάη επικεφαλής των Γερμανομπαλιστών κατέκαψε και λεηλάτησε όλα τα Ελληνικά χωριά των Φιλιατών ( όπως το Ασπροκλήσι, Πόβλα, Τσαμαντά κτλ.), τώρα τριγυρνάει παρέα με τον εγκληματία λοχαγό του ΕΔΕΣ Βήτο, ο οποίος διακηρύττει ότι είναι κάτω απ’ την προστασία του. Επίσης και ένας άλλος μπαλίστας ο Χακή Σιέχος, είναι στις γραμμές του ΕΔΕΣ». (σ.σ. Μπαλί Κομπετάρ, ένοπλη οργάνωση Αλβανών εθνικιστών με σύνθημα την προσάρτηση στην Αλβανία του Κοσσυφοπεδίου και της Τσαμουριάς και κατέληξε στην ανοικτή συνεργασία με τις ιταλικές και γερμανικές δυνάμεις στις μάχες με τον Αλβανικό Εθνικό Απελευθερωτικό Στρατό. Ο ιδρυτής του Μιδάτ Φράσερι κατέφυγε το 1944 στην Ιταλία για να προσληφθεί στη συνέχεια από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες που οργάνωναν σαμποτάζ κατά του σοσιαλιστικού καθεστώτος της γειτονικής χώρας. Πέθανε το 1949 στις ΗΠΑ).
Στη συνέχεια ο Τσάντης αφού αναφέρεται στις προετοιμασίες του ΕΔΕΣ με τη βοήθεια των Γερμανών για σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ αναφέρεται στα έντυπα της οργάνωσης του Ζέρβα:
«Εξακολουθούν , όπως βλέπετε απ’ τα αντίτυπα που σας στέλνουμε, την εμπρηστική αρθρογραφία τους ιδιαίτερα γύρω απ’ το Τσάμικο και το Βορειοηπειρωτικό. Δημοσιεύσανε ολόκληρους καταστατικούς καταλόγους Τσάμηδων – Μουσουλμάνων που τους κατηγορεί ότι σφάξανε πριν από καιρό τους χριστιανούς. Όπως επίσης παραθέτει καταλόγους για Βορειοηπειρώτες που σφάχθηκαν από το Αλβανικό ΕΑΜ. Ενώ και την πρώτη και τη δεύτερη περίπτωση καταπίνει τη γλώσσα του όταν ο «Αγωνιστής» όργανο του ΕΑΜ Γιαννίνων τους βγάζει τη μάσκα και τους καλεί να εξηγήσουν πώς αυτοί οι προστάτες των Χριστιανών της Τσαμουργιάς έχουν στους κόλπους τους τους αρχηγούς των Μπαλιστών , Χακή Ρουσίτ και τον εγκληματία Χακή Σιέχο και πώς αυτοί αυτόκλητοι προστάτες των χριστιανών της βορείου Ηπείρου φιλοξενούν στα Γιάννενα τον δήμιο της Ελληνικής Μειονότητας της Αλβανίας , τον εμπρηστή του Καλογοραντζά και δολοφόνο πολλών Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου , τον Αλή Νεβίτσα».
Από το Δεκέμβρη του ’44 έως τη συμφωνία της Βάρκιζας
Μετά την εκδίωξη του ΕΔΕΣ από την Ήπειρο, από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και στο διάστημα της ΕΑΜικής κυριαρχίας στην περιοχή καταβλήθηκαν προσπάθειες για να επιστρέψουν οι Τσάμηδες άμαχοι που είχαν καταφύγει στην Αλβανία. Όμως οι προσπάθειες αυτές δεν απέδωσαν σημαντικά αποτελέσματα. Μόνο ένα μικρό ποσοστό Τσάμηδων επέστρεψε είτε για να εγκατασταθεί ξανά είτε για να περιμαζέψει ότι είχε μείνει από τις περιουσίες τους. Όμως και πάλι υποχρεώθηκαν να φύγουν αφού οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ επέστρεψαν στην περιοχή μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας το Φεβρουάριο του 1945. Αυτή τη φορά οι ΕΔΕΣίτες επέστρεψαν με την επίσημη ιδιότητα των μονάδων Εθνοφυλακής. Και βεβαίως συνέχισαν το ίδιο βιολί των διώξεων. Μετά από όλα αυτά η Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή μπορούσε να βεβαιώσει πως στην περιοχή είχαν μείνει μόνο μια χούφτα Τσάμηδες ηλικιωμένοι, γυναίκες και μικρά παιδιά. Ο διοικητής του Σταθμού Χωροφυλακής στην Πάργα έστειλε στις 20 Φεβρουαρίου 1947 αναφορά στο νομάρχη της Πρέβεζας στην οποία σημείωνε τα εξής: «Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι εν τη περιφερεία μου παρέμειναν και ευρίσκονται ήδη εκατόν δέκα τρεις (113) Τσάμηδες, εξ’ ων: 1) Επτά είναι άρρενες νομίμου ηλικίας (21ον έτος), εβδομήκοντα εννέα (79) είναι θήλεις πάσης ηλικίας και καταστάσεως και τριάντα τέσσερα παιδιά ηλικίας 20 και κάτω ετών…».
Ο Σαράφης και ο Άρης μπαίνουν στα Γιάννενα
Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά το τεταμένο κλίμα των ημερών εκείνων και την προπαγάνδα από σωβινιστικούς κύκλους της Αλβανίας το Απελευθερωτικό Μέτωπο και ο Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός της γειτονικής χώρας δεν προχώρησαν σε αντίποινα κατά της ελληνικής μειονότητας. Και πολύ σωστά ο Γιώργος Μαργαρίτης σημειώνει:«Παρά τις πολύπλευρες πιέσεις και την ένταση των ημερών, το καθεστώς που είχε εγκαταστήσει στη γείτονα χώρα το Απελευθερωτικό Μέτωπο της Αλβανίας αρνήθηκε να προχωρήσει σε αντίποινα εις βάρος της ελληνικής μειονότητας της γειτονικής χώρας. Σε αντίθεση με τις συνήθεις βαλκανικές πρακτικές το αίμα δεν απαντήθηκε με αίμα και ο διωγμός δεν απαντήθηκε με διωγμό. Κρίνουμε σκόπιμο να το αναφέρουμε αυτό σε εποχές που υπερβολικά πολλοί και με υπερβολικά εύκολο τρόπο διακηρύσσουν ότι στα Βαλκάνια -και όχι μόνο – των πρόσφατων χρόνων μόνο η δική μας χώρα «δίδαξε πολιτισμό». Στην εδώ περίπτωση το μάθημα ήταν σπουδαίο και ασφαλώς δεν προήλθε από την ελληνική πλευρά».
Ο Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός της Αλβανίας και οι Ελληνες μειονοτικοί
Παρά την αντίδραση της ηγεσίας των σωβινιστικών κύκλων στους κόλπους της ελληνικής μειονότητας (όπως οι μητροπολίτες Αργυροκάστρου Παντελεήμων Κοτόκος, Κορυτσάς Ευλόγιος Κουρίλας κ.α) μεγάλο μέρος της πήρε μέρος στον αντιφασιστικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στη γειτονική χώρα μέσα από τις γραμμές του Απελευθερωτικού Μετώπου που είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία των Αλβανών κομμουνιστών. Στην περιοχή Αυλώνας- Αργυροκάστρου επιχειρούσε το 4ο Συγκρότημα του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού.
Ο Ενβέρ Χότζα επιθεωρεί τμήμα του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Αλβανίας
Το 1944 το 4ο Συγκρότημα έδωσε αρκετές μάχες κατά των Γερμανών σε συνεργασία με το 15οΣύνταγμα του ΕΛΑΣ. Ένα από τα πέντε τάγματα που συγκροτούσαν το 4ο Συγκρότημα ήταν και αυτό που έφερε το όνομα «Θανάσης Ζήκος» (σ.σ. Έλληνας μειονοτικός που σκοτώθηκε στις μάχες του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Αλβανίας με τους ναζί κατακτητές ). Το τάγμα αυτό είχε συγκροτηθεί αποκλειστικά από Έλληνες μειονοτικούς. Την Άνοιξη του 1944 αποφασίστηκε η ανασυγκρότηση του Αλβανικού Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού και η μετατροπή των αντάρτικων σχηματισμών σε κανονικές στρατιωτικές μονάδες. Στο πλαίσιο αυτό συγκροτήθηκε η 8η Ταξιαρχία από μικτά τμήματα. Από ορισμένα στελέχη αλλά και απλούς αντάρτες του τάγματος «Θανάσης Ζήκος» υπήρξαν έντονες αντιδράσεις με κύρια αιτιολογία ότι δεν έπρεπε να αφεθούν ακάλυπτες οι περιοχές της ελληνικής μειονότητας από ντόπιες εθνικοαπελευθερωτικές δυνάμεις. Μάλιστα μια αντιπροσωπεία από το τάγμα ζήτησε από τον ΕΛΑΣ να δεχτεί στις τάξεις του τους μειονοτικούς παρτιζάνους. Η απάντηση από την ηγεσία του 15ου Συντάγματος ήταν κατηγορηματικά αρνητική. Χαρακτήρισαν την ενέργεια «λιποταξία» , αντίθετη με το διεθνισμό και τους θύμισαν πως οι σύμμαχοι συνιστούσαν στις εθνικές μειονότητες να αγωνιστούν στα πλαίσια των χωρών που ζούσαν. Μετά από αυτή την άρνηση οι Έλληνες μειονοτικοί συνέχισαν κανονικά τη δράση τους στον Απελευθερωτικό Στρατό της Αλβανίας παίρνοντας μέρος και σε μάχες για την απελευθέρωση της Γιουγκοσλαβίας…
Βασική βιβλιογραφία
— Γιώργου Μαργαρίτη «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες- Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας- Τσάμηδες- Εβραίοι», εκδόσεις Βιβλιόραμα . Η πιο ολοκληρωμένη ιστορική μελέτη για το θέμα των τσάμηδων.
— Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, «Αιματοβαμμένο Εντελβάις – Η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22οΣώμα Στρατού και η εγκληματική τους δράση στην Ελλάδα, 1943-1944» τ. Α΄ και Β΄ , εκδόσεις της Εστίας , με πολλά στοιχεία για τη συνεργασία των ενόπλων Τσάμηδων με τις γερμανικές δυνάμεις, τις συνεννοήσεις του ΕΔΕΣ με το 22ο Σώμα Στρατού της Βέρμαχτ και τις αναφορές των Βρετανών αξιωματικών συνδέσμων στο στρατηγείο του Ναπολέοντα Ζέρβα.
— Ελευθερίας Μαντά, «Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου ( 1923-2000), εκδόσεις του ΙΜΧΑ.
— Βασίλη Κραψίτη « Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Θεσπρωτίας».
— Κώστα Ζάβαλη «Πολεμικό Οδοιπορικό ενός αγωνιστή», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» με πολλά στοιχεία για τη συμμετοχή της ελληνικής μειονότητας στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της Αλβανίας.
*Πηγή: imerodromos.gr
