Σε άρθρο του στη “Εφ Συν” με τίτλο “Η Γερμανία, η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή κανονικότητα” (2 Οχτ. 2017), ο Αντώνης Λιάκος υποστήριξε, μεταξύ άλλων, ότι “ο ρόλος της Γερμανίας στο bail out της Ελλάδας, στην παρούσα κρίση, εξακολουθεί να είναι αποφασιστικός για τον μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας (από το «πρότυπο βασίλειο» του 19ου αι. στον «πρότυπο καπιταλισμό» του 21ου)”. Ο συγγραφέας καταθέτει μια συνολική αφήγηση η οποία παρουσιάζει τη μεταπολεμική Γερμανία ως μια αρμονία και μία κανονικότητα η οποία κατάφερε να αποβάλλει το βάρος του σκοτεινού της παρελθόντος και να ενταχθεί στο πάνθεον των δυνάμεων που προωθούν το πολιτικό πολιτισμό και τη παγκόσμια ειρήνη. Δεν είναι έτσι τα πράγματα και, δυστυχώς, η Γερμανία εξακολουθεί, κατά τον γράφοντα, να παραμένει μια βαθειά αυταρχική και ιμπεριαλιστική δύναμη.
Από την ανάλυση του συγγραφέα απουσιάζουν δύο θεμελιώδη προσδιοριστικά χαρακτηριστικά της Ευρώπης και της Γερμανίας. Το πρώτο είναι η άνισση ανάπτυξη και ο ιμπεριαλισμός, κοντολογής, η ιδιοποίηση διεθνούς αξίας από τις εκάστοτε ηγεμονικές δυνάμεις. Και το δεύτερο είναι η ορντολίμπεραλ (ordoliberal) στρατηγική του Γερμανικού κράτους απ’ το μεταπόλεμο και δώθε. Για το πρώτο θέμα θα είμαι σύντομος, διότι έχει σχεδόν εξαντληθεί από μαρξιστές οικονομολόγους (Κεϋνσιανοί και μετα-Κεϋνσιανοί οικονομολόγοι, ωστόσο, είναι ασαφείς ως προς το ζήτημα). Για το δεύτερο όμως θέμα, το οποίο παραμένει σχεδόν άγωστο στην Ελλάδα, θα είμαι λίγο πιο λεπτομερής.
Κατ αρχάς, η ίδια η ένταξη των χωρών του Νότου στο Ευρώ με υψηλές συναλλαγματικές ισοτιμίες μετέφερε τεράστιους οικονομικούς πόρους στα ταμεία του Βορρά, και ειδικά της Γερμανίας. Ακόμα, τα bail out τα οποία αναφέρει ο συγγραφέας δεν είναι παρά ένας μηχανισμός μεταφοράς αξίας από τον Έλληνα φορολογούμενο στις Γερμανικές, και Γαλλικές τράπεζες, οι οποίες και είχαν ουσιαστικά πτωχεύσει πριν τη μεταφορά του χρέους τους στους δημόσιους θεσμούς της περιφέρειας (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία). Η πτώχευσή τους αυτή οφείλονταν στη τεράστια εξάρτησή τους από χρηματιστηριακούς φορείς των ΗΠΑ και το εμπόριο διάφορων χρηματιστηριακών παραγώγων. Έτσι, με το έναυσμα της παγκόσμιας κρίσης το 2007-08, οι πρώτοι θεσμοί που ουσιαστικά κατέρρευσαν ήταν οι Γαλλο-Γερμανικές τράπεζες, εφόσον τα παράγωγα που είχαν αγοράσει από τις ΗΠΑ έχασαν κάθε αντίκρυσμα στις αγορές. Η ωμές ιμπεριαλιστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, των Γάλλων και των Ολλανδών από το 2009 μέχρι σήμερα, συνοδοιπορούμενοι από το ΔΝΤ, δηλαδή, κατ’ ουσία, το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ, ονομάστηκαν “μνημόνια” και “δανειακές συμβάσεις”. H πιο πρόσφατη παραδοχή από την ΕΚΤ ότι μέχρι τώρα έχει κέρδη της τάξης των 7.8 δις Ευρώ από τα αποθέματα του Ελληνικού χρέους που κατέχει, φανερώνει το μέγεθος της ιμπεριαλιστικής απάτης σε βάρος των Ελληνικών οικογενειών. Ιμπεριαλισμός, τελικά, μεταξύ άλλων, σημαίνει ταξική ιδιοποίηση διεθνούς παραγόμενης αξίας και μεταφορά της στις μητροπόλεις του καπιταλισμού. Η υπόθεση όμως αυτή έχει, όπως όλες οι υποθέσεις, ένα ιστορικό βάθος. Συνοδεύεται δε με υψηλές δόσεις αυταρχισμού. Και έρχομαι τώρα στη δεύτερη διάσταση του θέματος.
Η Γερμανία ουδέποτε ήταν “κανονική” (ή “φυσιολογική”) δύναμη. Οι λεοπάρδαλεις δεν αλλάζουν τις βούλες τους. Η συνειδητή πολιτική στρατηγική που ακολουθεί η Γερμανία από το μεταπόλεμο και δώθε αντλεί από μια συγκεκριμένη ομάδα Γερμανών και Αυστριακών διαννοουμένων και πολιτικών “επιχειρηματιών”, τους λεγόμενους ορντολίμπεραλς (ordo = τάξη). Οι ορντολίμπεραλς ήταν ένα θεωρητικό ρεύμα από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, που είχαν στενές σχέσεις με διαννοούμενους και ηγέτες του Ναζιστικού κόμματος, αλλά που διαφωνούσαν σε μερικά θέματα νομισματικής και συνταγματικής πολιτικής. Η άποψή τους ήταν ότι ο αυτο-καταστροφικός πλουραλισμός της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης πρέπει να λάβει τέλος και ότι ούτε το μπολσεβικικό, ούτε και το Ναζιστικό πρότυπο αποτελούν μόνιμες λύσεις για μια κοινωνία φιλελεύθερη, αλλά με τάξη, πειθαρχία και ένα δυνατό κράτος. Αυτό, βέβαια, δεν τους εμπόδισε, τουλάχιστον μερικούς απ’ αυτούς, να κατευοδώσουν και να υποστηρίξουν έμπρακτα το Ναζιστικό κόμμα. Επίσης, οι ορντολίμπεραλς διαφώνησαν και με τις απόψεις του Κέϋνς για μικτή οικονομία και τόνωση της ενεργούς ζήτησης.
Η στιγμή της ηγεμόνευσης των ιδεών τους ήρθε το μεταπόλεμο, όταν ο Alfred Müller Armack, βασικό στέλεχος των ορντολίμπεραλς και υποστηρικτής του Χίτλερ, άσκησε τεράστια επιρροή στη Γερμανική καγκελαρία και έφτασε να είναι ο διαπραγματευτής της χώρας του στη Συνθήκη της Ρώμης το 1956-57. Ποιες είναι οι βασικές ιδέες του ρεύματος των ορντολίμπεραλς που κυριάρχησαν όχι μόνο στη Γερμανία αλλά σ’ ολόκληρη τη δόμηση και θεσμική αρχιτεκτονική της ΕΕ και, σήμερα, διευθύνουν τη διαχείρηση της κρίσης της ΕΕ και της Ευρωζώνης; Θα απαντήσω σύντομα και περιγραφικά. Τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής των ορντολίμπεραλς είναι τα εξής:
1. Ένα πετυχημένο κράτος πρέπει να είναι δυνατό για να μπορεί να δημιουργεί συνεχώς μια ακμάζουσα και διευρυμένη ελεύθερη αγορά. Η ελευθερία της αγοράς θεσπίζεται και διευρύνεται από τους ισχυρούς κρατικούς θεσμούς, δεν είναι απόρροια της ελεύθερης λειτουργίας της αγοράς, της προσφοράς και της ζήτησης.
2. Η δικαιϊκή τάξη του ισχυρού κράτους δημιουργεί την «αρμονία» της φιλελεύθερης αγοράς μέσα από συνταγματικούς-οικονομικούς κανόνες που υπαγορεύουν ατομικές και συλλογικές πειθαρχίες και ευθύνες. Το κράτος δεν είναι υπεύθυνο αν οι πολίτες του δεν είναι σε θέση να αφομοιώσουν κανόνες και στάσεις πειθαρχίας στην εργασία και τη κοινωνική τους ζωή (αυτό που ο Μισέλ Φουκώ, από τους πρώτους που εξέτασαν το φαινόμενο των ορντολίμπεραλς, ονόμασε “βιοπολιτική”). Ο κάθε πολίτης είναι ένας ιδανικός επιχειρηματίας και, ως «εργαζόμενος», τα συμφέροντά του ταυτίζονται μ’ αυτά της επιχείρησης.
3. Η αρχές της ανεξαρτησίας της Κεντρικής Τράπεζας και της αντι-πληθωριστικής της πολιτικής είναι αδιαπραγμάτευτες. Το ορντολίμπεραλ πρότυπο δομείται σε μία τεχνική κατανόηση της πολιτικής και της κοινωνίας. Οι κανόνες για την οικονομία που πρέπει να διέπουν το ισχυρό κράτος της αγοράς δεν πρέπει να συγχέονται με τη δημοκρατία και τις πιέσεις των κοινωνικών αγώνων. Η οικονομία είναι τεχνικό και ποσοτικό ζητήμα, αφορά τεχνοκράτες. Ενώ, για παράδειγμα, σε Αγγλία και ΗΠΑ είναι το Υπουργείο Οικονομικών που ουσιαστικά καθορίζει νομισματική πολιτική, στη Γερμανία (και τώρα στην ΕΕ), είναι η κεντρική τράπεζα.
4. Πειθαρχία και απο-πολιτικοποίηση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, σε σύζευξη με αντι-πληθωριστικές πολιτικές, οδηγούν σε εύρρωστο και ισχυρότερο κράτος, με μεγάλα αποθέματα, πλεονασματικό εξαγωγικό εμπόριο και ισορροπημένους προϋπολογισμούς. Το αντι-πληθωριστικό δόγμα είναι η αρχή πάνω στην οποία βασίζεται ολόκληρο το πνευματικό οικοδόμημα των ορντολίμπεραλς.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 η Γερμανία διαπραγματεύτηκε σκληρά με τη Γαλλία προκειμένου να εδραιώσει αυτά τα ορντολίμπεραλ προτάγματα στο θεσμικό σκελετό της Ευρώπης. Νίκησε διότι είχε τη πιο εύρρωστη οικονομία και το πιο ισχυρό-σταθερό νόμισμα. Από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και δώθε, η διαδικασία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει πάρει μια ανοιχτή μορφή κανόνων πειθαρχίας (δημοσιονομικά κριτήρια, αντι-πληθωριστικά κριτήρια κλπ.). Πρόκειται για ένα είδους θρησκείας και διαλέξεων θεολογίας που πρέπει να ακολουθούνται πιστά από τα κράτη-μέλη. Παρεκκλίσεις απ’ αυτή τη πολιτική θεολογία τιμωρούνται (αν και ο δυνατός, δηλαδή η Γερμανία, όταν παραβίασε το Σύμφωνο Σταθερότητας, δεν υποβλήθηκε σε καμμία πειθαρχία). Η δε ανεξαρτησία της ΕΚΤ είναι αντιγραφή του προτύπου της Bundesbank. Έτσι, ο νέος αυταρχικός κρατισμός της Γερμανίας βρίσκει έκφραση μέσα απ’ τους θεσμούς πειθαρχίας της ΕΕ και είναι σύμφυτος με τον ιστορικό ιμπεριαλισμό της, συνοδοιπορούμενος από άλλες ιμπεριαλιστικές Ευρωπαϊκές δυνάμεις του κέντρου, όπως η Γαλλία και η Ολλανδία. Πέρα απ’ την ταξική ιδιοποίηση διεθνούς αξίας, ιμπεριαλισμός, επίσης, σημαίνει οργανική μεταφορά προτύπων οικονομικής, νομισματικής και πολιτισμικής πολιτικής από το κέντρο (μητρόπολη) στη περιφέρεια. Αυτός είναι ο τρόπος κατά τον οποίο «εξασφαλίζεται» η κυριαρχία του κέντρου νομιμοποιώντας, ειδικά σε περιόδους κρίσης όπως η σημερινή, τον αυταρχισμό και τη μονιμοποίηση της λιτότητας.
Αν αυτός είναι “ο πρότυπος καπιταλισμός του 21ου αιώνα” που οραματίζεται η Ελλάδα ακολουθώντας το άρμα της Γερμανίας, όπως λέει ο Λιάκος, τότε που πρέπει να τραβήξουμε τη γραμμή μεταξύ αυταρχισμού και δημοκρατίας; Αυτής της “αστικής δημοκρατίας”, διότι η “σοσιαλιστική δημοκρατία” είναι άλλη κουβέντα. Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα είναι ότι δεν υπάρχει αστική δημοκρατία ούτε στην ΕΕ ούτε στην Ελλάδα, διότι ούτε η ΕΕ ούτε η Ελλάδα είναι (αστικά) κράτη. Είναι όμως περιοχές σύμφυσης αυταρχικών μηχανισμών και εκτελεστικών εξουσιών υπό την ηγεμονία του Γερμανικού ιμπεριαλισμού με στόχο τη ληστεία των λαών, ειδικά των λαών του Νότου. ‘Ετσι, η πάλη για μια σοσιαλιστική δημοκρατία τόσο σε εθνικό όσο και σε παν-Ευρωπαϊκό επίπεδο συνεχίζεται.
*Καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Λονδίνου
Μα υπάρχει καθόλου “αστική δημοκρατία”; Μήπως ο αστισμός δε συμπεριλαμβάνει από μιας αρχής την αναγκαιότητα της δικτατορικής επιβολής του ενάντια στον κόσμο της εργασίας,δηλ. το λαό;
Η δεκαετίες του ’60 και ’70 στη Δυτική Ευρώπη και ΗΠΑ ήταν, Μαρκέλα, από την άποψη των δικαιωμάτων των εργαζομένων και της ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους, πολύ καλύτερες από σήμερα. Σίγουρα ήταν καπιταλισμός τότε και σίγουρα είναι καπιταλοισμός σήμερα, αλλά η αστική δημοκρατία τότε ήταν πολύ πιο ανεκτική απέναντι στον εργαζόμενο και τα δικαιώματά του (κάτι που ήταν, βέβαια, προϊόν της πάλης του και της σημασίας της ΕΣΣΔ στο παγκόσμιο σύστημα). Μ’ αυτήν την έννοια κάνω τη σύγκριση. Σ’ ευχαριστώ πολύ για το σχόλιό σου.