Πίσω από τα προσωπικά δράματα των κολασμένων της φυλακής -όπως επιμελώς ο κοινωνικός και πολιτικός αυτοματισμός καμώνονται πως δεν βλέπουν- κρύβεται μοναδικά το βαθύ αίσθημα ελευθερίας και αυτοσυντήρησης.
Η ζωή στις φυλακές της χώρας, ξεπερνώντας τον αναχρονιστικό σωφρονιστικό κωδικά και την απαρχαιωμένη τιμωρητική δικαστική και κατασταλτική προδιάθεση του ποινικού κώδικα, οδηγεί κρατούμενους και κρατούμενες -ανεξάρτητα ηλικίας- στο δρόμο της ελπίδας για την επιτυχία στις Πανελλαδικές εξετάσεις συνδυασμένη με την εκπαιδευτική άδεια ως βασική ανάσα ελευθερίας.
Σύμφωνα με τα στατιστικά που αναζητήσαμε και πήραμε στο tetartopress.gr από το υπουργείο δικαιοσύνης, στις φετινές πανελλαδικές εξετάσεις πήραν μέρος 32 κρατούμενοι και κρατούμενες από 10 καταστήματα κράτησης. Από αυτούς 26 ήταν από ΓΕΛ και 6 από ΕΠΑΛ. Στις εξετάσεις κατάφεραν να πετύχουν 10 από τους 32, αριθμός πολύ σημαντικός αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες της καθημερινότητάς τους που κάθε άλλο ιδανικές για διάβασμα είναι. Αναλυτικά τα στατιστικά των πανελλαδικών εξετάσεων που αφορούν κρατούμενους και κρατούμενες, έχουν ως εξής:
Συζητώντας με κρατούμενους και κρατούμενες ανακαλύπτεις ότι η απόφαση συμμετοχής τους στις Πανελλαδικές έχει να κάνει με τη διττή ανάγκη μάθησης, ελευθερίας και επικοινωνίας με τον έξω κόσμο.
Όσοι και όσες, δε, το επιχειρούν έχοντας ήδη απολυτήριο Λυκείου, χωρίς, δηλαδή, να έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν στα σχολικά προγράμματα εντός των φυλακών πέφτουν πάνω στο γραφειοκρατικό τοίχο διαδικασιών και βασικών ελλείψεων χώρων μελέτης, βιβλίων και απουσίας διδακτικού προσωπικού, το οποίο τις περισσότερες φόρες, παρά την εθελοντική πρόθεσή του και την ανάγκη βοήθειας στη προετοιμασία των εξετάσεων, δεν γίνεται δεκτό από τους υπεύθυνους των φυλακών.
«Στη φυλακή πολλές φορές
το οξυγόνο μας λείπει…»
Σε μια σύντομη συνομιλία που είχε το tetartopress.gr με κρατούμενη που κατάφερε να εισαχθεί σε πανεπιστημιακή σχολή, ανάμεσα στα άλλα, μας είπε πως παρά την ανακούφιση και τη μεγάλη ικανοποίηση για την επιτυχία της, διακατέχεται από το άγχος για το κατά πόσο μπορεί να παρακολουθεί απρόσκοπτα τη σχολή της.
«Η προετοιμασία για να δώσω εξετάσεις δεν ήταν εύκολη όπως καταλαβαίνεις.
Έχω τελειώσει το Λύκειο πριν από χρόνια και έπρεπε να ξεπεράσω ακατανόητα για μένα εμπόδια από τα αρμοδία υπουργεία που με έκαναν να νιώσω ότι στερούμαι το δικαίωμα της ίσης ευκαιρίας, όπως θέλουν να λένε οι υπεύθυνοι.
Aκολουθώντας τους άτυπους κανόνες για να ”βγάλεις τη φυλακή”, έπρεπε μετά το ”μεροκάματο” προσμέτρησης ευεργετικά της ποινής να βρω δύναμη να αφοσιωθώ στο διάβασμα.
Η δική μου δουλειά στη φυλακή έχει ωράρια που με ανάγκαζαν να διαβάζω μέχρι τα ξημερώματα τους τελευταίους 5 μήνες. Το περισσότερο διάβασμα το έκανα τα βράδια όταν ηρεμούσαν τα πράγματα. Στο κελί δεν υπάρχει ησυχία να συγκεντρωθείς. Ούτε στις πτέρυγες. Κατά περίσταση, μόνο, κάποιες φορές βρίσκονταν χώρος.
Βιβλία και γραφική ύλη κατάφερα να βρω με τη βοήθεια της οικογένειάς μου. Το άτυπο ”σχολείο δεύτερης ευκαιρίας” εντός της φυλακής λειτουργεί για ένα τρίωρο, μια φορά την εβδομάδα από εθελοντές καθηγητές. Ευτυχώς παρόλα αυτά οι ”δάσκαλοί” μας βοήθησαν πρέπει να σου πω σημαντικά σε όλα τα μαθήματα σε αυτήν την προσπάθειά μας.
Είναι αλήθεια ότι συναντάς προβλήματα και από κάποιες συγκρατούμενες που απαξίωναν την προσπάθεια. Δεν ξέρω πόσες ”χάρηκαν” με αυτή την επιτυχία. Είχαμε όμως τη συμπαράσταση από πολλές άλλες, μαζί με ένα αίσθημα αληθινής προστασίας που ξεπέρναγε τη συγκατάβαση. Με συντροφεύει ακόμα και σήμερα αυτή η αίσθηση, όταν σκέφτομαι τις δυσκολίες που πέρασα για να δώσω εξετάσεις.
Στεναχωριόμουν αφάνταστα άλλα πείσμωνα κιόλας, όταν έβρισκα χρόνο να αφοσιωθώ, μιας και οι συνθήκες μέσα στη φυλακή ήταν απαγορευτικές για να τον αξιοποιήσω. Ένα πράγμα που αποφεύγω προς το παρόν να σκέφτομαι είναι ο χρόνος ή η μέθοδος και ο χώρος που πρέπει να ανακαλύψω για να μπορέσω να συνεχίσω τώρα με τα μαθήματα της σχολής. Με αγχώνει στα αλήθεια αλλά ελπίζω να τα καταφέρω.
Δεν ξέρω αν η ανάγκη και η ελπίδα της προσωρινής ελευθερίας των αδειών δεν ήταν μέσα μου αυτό που με παρακινούσε. Ίσως είναι το μεγαλύτερο κίνητρο για όλες και όλους που προσπαθούν να πετύχουν σε μια σχολή. Μια ανάσα ελευθερίας και ταυτόχρονα ένας πόθος να συναντώ τους δικούς μου έξω από εδώ, στο περιθώριο του εγκλεισμού μου, μακριά από το ψυχοφθόρο επισκεπτήριο γι’ αυτούς.
Έμαθα πράγματα από αυτή τη διαδικασία κυρίως για το τρόπο όπου ανατρέπεται το στερεότυπο της φυλακισμένης παρά το στιγματισμό που σε ακολουθεί.
Ναι, κάνω όνειρα ελπίζοντας μετά την αποφυλάκισή μου να επανενταχτώ επαγγελματικά και κοινωνικά με τις σπουδές μου. Δεν είναι εύκολο, το ξέρω, αλλά και το όνειρο αυτό είναι μια ανάσα ελευθερίας. Στη φυλακή πολλές φορές το οξυγόνο μας λείπει, λες και το διοχετεύουν από μπουκάλες…».
Τα σχολεία των φυλακών
είναι ένα «παράθυρο ελευθερίας»
Συνομιλήσαμε και με την Αγγελική Καρδαρά, Δρ Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών, φιλόλογο και τακτική επιστημονική συνεργάτιδα του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.), για να έχουμε και την επιστημονική προσέγγιση στο ζήτημα τής εκπαίδευσης των κρατουμένων.
Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της «εκπαίδευσης στις φυλακές» στη διαδικασία επανένταξης και τον λεγόμενο «σωφρονισμό»;
Ο ρόλος του σχολείου των φυλακών είναι εξαιρετικά σημαντικός. Η εκπαίδευση στις φυλακές αποτελεί το πιο αποτελεσματικό μέσο προετοιμασίας του εγκλείστου για τη ζωή μετά τη φυλακή, επομένως η εκπαίδευση σχετίζεται άμεσα με τις έννοιες του «σωφρονισμού» και της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Στο σχολείο ο κρατούμενος αποκτά γνώση, «χτίζει» την αυτοπεποίθησή του, μαθαίνει να θέτει στόχους και διευρύνει τους ορίζοντές του, βλέποντας πέρα από τους δρόμους της παρανομίας.
Συνεπώς, η ενίσχυση του θεσμού της εκπαίδευσης στα καταστήματα κράτησης είναι επιτακτική. Ωστόσο, πρέπει να δοθεί έμφαση σε ορισμένα καίρια σημεία που θα ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο στην «εκπαίδευση στις φυλακές». Το πρώτο σημείο αφορά την εκπαίδευση για όλους ανεξαιρέτως τους κρατούμενους που το επιθυμούν, αποβλέποντας στο να «σπάσουμε» σταδιακά τον κύκλο της υποτροπής. Το δεύτερο σημείο αφορά την εκπαίδευση που θα ανταποκρίνεται ακόμα περισσότερο στις ανάγκες του έγκλειστου πληθυσμού. Θα τους παρέχει γνώσεις αλλά και κατάλληλες δεξιότητες, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις υψηλές κοινωνικές απαιτήσεις με την αποφυλάκισή τους. Το τρίτο σημείο αφορά την άρτια κατάρτιση και πολύ καλή προετοιμασία των εκπαιδευτικών που εργάζονται στις φυλακές προκειμένου να μπορούν να καλύψουν τις αυξημένες εκπαιδευτικές ανάγκες των κρατουμένων στο κλειστό και περιοριστικό πλαίσιο της φυλακής που έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες σε σχέση με τα σχολεία εκτός φυλακής.
Βλέπουν οι κρατούμενοι και οι κρατούμενες την πιθανή επιτυχία τους ως προθάλαμο στην ελευθερίας;
Αναμφίβολα, τα σχολεία των φυλακών είναι ένα «παράθυρο ελευθερίας» και οι διεθνείς έρευνες τονίζουν τη σπουδαιότητα της εκπαίδευσης στα καταστήματα κράτησης, καταλήγοντας στη σημαντική διαπίστωση ότι η εκπαίδευση είναι το «κλειδί» για κοινωνική και οικονομική κινητικότητα των αποφυλακισθέντων και ότι η εκπαίδευση είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο για να μειωθεί το έγκλημα. Ειδικότερα, όπως επισημαίνεται στο άρθρο της Kathleen Bender, με τίτλο Education Opportunities in Prison Are Key to Reducing Crime [1], σύμφωνα με έρευνα της Αμερικανικής Επιτροπής Καταδικών/ U.S. Sentencing Commission (USSC), σχεδόν οι μισοί από όλους όσοι αποφυλακίζονται από τις ομοσπονδιακές φυλακές συλλαμβάνονται εκ νέου εντός ενός διαστήματος 8 ετών από την αποφυλάκισή τους και περίπου οι μισοί από όσους συλλαμβάνονται ξανά, επιστρέφουν στη φυλακή. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι άτομα ηλικίας κάτω των 21 ετών, τα οποία αποφυλακίζονται από τις ομοσπονδιακές φυλακές, ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα που έχει τα υψηλότερα ποσοστά εκ νέου συλλήψεων-60,4%. Αντίθετα, τα άτομα που έχουν πτυχίο κολλεγίου συλλαμβάνονται, εκ νέου, σε πολύ μικρότερο ποσοστό-19,1%.
Στο προαναφερθέν άρθρο υπογραμμίζεται, επίσης, ότι υπάρχει ένα λογικό επιχείρημα για την εκπαίδευση των φυλακών: Είναι ένας οικονομικά αποδοτικός τρόπος για τη μείωση του εγκλήματος και έχει μακροπρόθεσμα οφέλη για ολόκληρο τον πληθυσμό των ΗΠΑ. Το 2016, η RAND Corporation παρουσίασε μια έκθεση, σύμφωνα με την οποία τα άτομα που συμμετέχουν σε οποιοδήποτε είδος εκπαιδευτικού προγράμματος ενώ βρίσκονται στη φυλακή είναι 43% λιγότερο πιθανό να επιστρέψουν στη φυλακή.
Παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφοράς όσων παρακολουθούν εκπαιδευτικά προγράμματα;
Παράλληλα με τη μείωση της υποτροπής, είναι αξιοσημείωτο ότι η εκπαίδευση έχει σημαντικά οφέλη και για τις επόμενες γενιές, δεδομένου ότι, βάσει της συγκεκριμένης έρευνας, τα παιδιά των οποίων οι γονείς έχουν πτυχίο κολλεγίου είναι πιο πιθανό να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει κοινωνική κινητικότητα για τις οικογένειες. Στις φυλακές που προσφέρουν εκπαιδευτικά προγράμματα καταγράφονται λιγότερα βίαια περιστατικά μεταξύ των φυλακισμένων, γεγονός που δημιουργεί ένα ασφαλέστερο περιβάλλον τόσο για τους κρατούμενους όσο και για το προσωπικό των φυλακών.
Συνοψίζοντας, η ενίσχυση του θεσμού της εκπαίδευσης, η οποία πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του έγκλειστου πληθυσμού χωρίς διακρίσεις και να στοχεύει στην καλλιέργεια συγκεκριμένων δεξιοτήτων, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν στα σχολεία των φυλακών και η αύξηση των δημιουργικών δράσεων με στόχο τη διεύρυνση των οριζόντων των κρατουμένων, θα επιφέρουν πολύ σημαντικά οφέλη τόσο για τον έγκλειστο πληθυσμό όσο και για ολόκληρη την κοινωνία.
Η πολιτεία αδιαφορεί και η κοινωνία αλληθωρίζει βολεμένη
Η φυλακοποίηση, ο στερητικός εγκλεισμός, η ιδρυματοποίηση και η απουσία υποδομών, προσωπικού και εκπαιδευτικών προγραμμάτων αποτελούν τα βασικά μέρη τής κανονικότητας των κρατουμένων πάρα τους εκάστοτε κυβερνητικούς ισχυρισμούς πως η αντεγκληματική πολιτική εδράζεται, και, γύρω από την εκπαίδευση των κρατουμένων.
Η πράξη -όπως τη βιώνουν και ομολογούν οι άνθρωποι που βρίσκονται μέσα στα κελιά- μαζί με τα εμπόδια στα οποία οι αρμόδιοι φορείς κλείνουν επιδεικτικά τα μάτια συμπληρώνονται από την έλλειψη πολιτικής βούλησης της πολιτείας να παρέχει τις απαιτούμενες διεξόδους για την αξιοπρεπή διαβίωση όλων των κρατουμένων χρηστικά, δημιουργικά και παιδευτικά προς τη μάθηση.
Οι κρατούμενοι και οι κρατούμενες πετάνε το χρόνο τους και τους εαυτούς του στο κενό, η πολιτεία αδιαφορεί για το ουσιαστικό πλαίσιο επανένταξης, του επαγγελματικού προσανατολισμού, -πέρα από κάποιες αποσπασματικές και ελλειμματικές ενέργειες- ανεξάρτητα του χρόνου κράτησης και του εγκλεισμού.
Ταυτόχρονα η κοινωνία αλληθωρίζει βολεμένη, θεωρώντας πως ο υποτιθέμενος σωφρονισμός και το σωφρονιστικό σύστημα, ως κυρίαρχη λύση, είναι να αποβάλει για όσο μεγαλύτερο διάστημα και χρόνο γίνεται όσους και όσες έχουν παρεκκλίνουσα ή παραβατική συμπεριφορά, τοποθετώντας τους μέσα στη φυλακή, μετατρέποντάς τους σε αόρατους.
Στις μέρες μας, πλέον, καθίσταται προβληματικός και ανεπαρκής -μετά από τόσες επιστημονικές μελέτες και προσεγγίσεις- ο τρόπος για το πώς και ποιος ορίζει κυρίαρχα νοήματα ως τη «φυσική τάξη» των πραγμάτων στο πλαίσιο των εξουσιαστικών μηχανισμών και την αναχρονιστική μέθοδο υλοποίησης και ενσωμάτωσης τους.
