ΑΡΘΡΑ-ΚΕΙΜΕΝΑ

Νομισματική κυριαρχία, δημόσιος έλεγχος τραπεζών και ο νέος ρόλος της Τράπεζας Ελλάδος

Από

11/05/2017

2963

Υπερεθνικό νόμισμα-εθνικές οικονομίες

H ύπαρξη εθνικών συνόρων συνεπάγεται αυτόματα και την ύπαρξη εθνικών οικονομιών. Κάθε εθνική οικονομία επιδιώκει οι εξαγωγές της να είναι περισσότερες από τις εισαγωγές της, να κατευθύνονται στην οικονομία της όσο γίνεται περισσότερες κεφαλαιακές μεταβιβάσεις και το ισοζύγιο των κεφαλαίων της να έχει θετικό πρόσημο. Ιδιαίτερη σημασία για όλες τις χώρες έχει το εμπορικό ισοζύγιο (εξαγωγές – εισαγωγές αγαθών). Αν αυτό είναι πλεονασματικό επιδιώκεται η επένδυση των πλεονασμάτων της με στόχο την αποκόμιση κέρδους, αν είναι ελλειμματικό (και το έλλειμμα δεν μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το πλεόνασμα των άλλων ισοζυγίων), θα πρέπει είτε να υποτιμηθεί το νόμισμα, ώστε να αποθαρρυνθούν οι εισαγωγές και να ενθαρρυνθούν οι εξαγωγές αγαθών, είτε, εφ’ όσον η χώρα είναι ενταγμένη σε καθεστώς κοινού νομίσματος, να καταφύγει στον δανεισμό. Η άλλη λύση είναι η περιστολή της εσωτερικής ζήτησης με στόχο τον περιορισμό των εισαγωγών.

Η καθιέρωση ενός κοινού νομίσματος εσωτερικών και εξωτερικών συναλλαγών σε ένα σύνολο χωρών που επιδιώκουν όλες ταυτόχρονα την επίτευξη των ίδιων στόχων, ευνοεί αναμφίβολα τις χώρες με πλεονασματικά ισοζύγια, αλλά δεν ευνοεί καθόλου τις χώρες με ελλειμματικά ισοζύγια. Η πλεονασματικότητα και η ελλειμματικότητα των ισοζυγίων μιας εθνικής οικονομίας είναι ένα ζήτημα που απαιτεί κυρίως πολιτικούς και όχι απλά οικονομικούς και τεχνικούς χειρισμούς.

Γιατί μια χώρα μπορεί μόνιμα να έχει πλεονάσματα και μια άλλη μόνιμα ελλείμματα; Η απάντηση βρίσκεται σε μια λέξη. Ανταγωνιστικότητα.

Υπερεθνικό νόμισμα-εθνική ανταγωνιστικότητα

Υπάρχουν δύο βασικοί δείκτες που έχει διεθνώς συμφωνηθεί να υπολογίζουν την ανταγωνιστικότητα: το ύψος του πληθωρισμού και το ύψος της παραγωγικότητας της εργασίας. Όμως το ύψος και των δύο, αν και είναι παράγωγο ποσοτικών μετρήσεων, είναι ταυτόχρονα και παράγωγο πολιτικών επιλογών.

Ο σχεδιασμός και η ύπαρξη ενός κοινού νομίσματος ήταν και είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών μέσα σε εθνικά πλαίσια, πολιτικών που προέκυψαν από την επίγνωση, ότι το νόμισμα είναι ένα κατ’ εξοχή χρήσιμο εργαλείο για τη συντήρηση μιας μόνιμης διαχωριστικής γραμμής μεταξύ μονίμως πλεονασματικών και μονίμως ελλειμματικών χωρών. Αυτή η διαχωριστική γραμμή έχει όνομα. Λέγεται «Χρέος». Είναι προφανές, ότι οι εθνικές κυβερνήσεις, προκειμένου να αποφύγουν το πολιτικό κόστος της επιβολής μέτρων περιστολής της εσωτερικής ζήτησης με την μείωση μισθών και συντάξεων, προτιμούν τη λύση του δανεισμού μέχρις ότου αυτός καταστεί εθνικό πρόβλημα. Η συνακόλουθη μετακύλιση του κόστους στις πλάτες των εργαζόμενων και των συνταξιούχων φαίνεται τότε ως μια άδικη αλλά και αναπόφευκτη λύση του προβλήματος.

Υπερεθνικό νόμισμα-εθνικό χρέος

Το νόμισμα είναι υπερεθνικό, όμως το χρέος είναι εθνικό. Οι χώρες που βρίσκονται στη δυσάρεστη θέση να πρέπει να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματά τους με δανεισμό, εκδίδουν κρατικά, όχι υπερεθνικά, ομόλογα, καθώς καμία χώρα από όσες συμμετέχουν στη ζώνη του κοινού νομίσματος δεν δέχεται να συμμετέχει στην αποπληρωμή του χρέους μιας άλλης χώρας. Τα κρατικά ομόλογα αγοράζονται με ενσωματωμένο επιτόκιο ανάλογο του βαθμού οικονομικής «επιτυχίας» της εκδότριας χώρας (όσο πιο αδύνατη η οικονομία των δανειζόμενων, τόσο υψηλότερη η απόδοση για τους δανειστές, έτσι το θέλουν οι νόμοι της αγοράς).

Υπερεθνικό νόμισμα-υπερεθνική τράπεζα-εθνικές κεντρικές τράπεζες-ιδιωτικές εθνικές τράπεζες

Όταν το 2002 καθιερώθηκε το ευρώ ως νόμισμα και της ελληνικής οικονομίας, τα επιτόκια έπεσαν κατακόρυφα. Αυτό είχε δύο βασικές συνέπειες: την ενθάρρυνση του δανεισμού και την αποθάρρυνση της αποταμίευσης. Οι τράπεζες, οι ελληνικές ιδιωτικές τράπεζες, κατέφυγαν στην εύκολη λύση, και χρηματοδότησαν αφειδώς τον μη εκτεθειμένο στο διεθνή ανταγωνισμό τομέα της οικονομίας, κυρίως με την χορήγηση στεγαστικών δανείων. Οι ιδιωτικές ελληνικές τράπεζες, που μπορούσαν να αντλούν ρευστότητα με χαμηλό κόστος, τόσο από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, όσο και από τις αγορές, δεν είχαν, βέβαια, λόγους να αναπροσανατολίσουν τη χρηματοδοτική τους πολιτική, καθώς κανείς δεν απαίτησε κάτι τέτοιο από εκείνες. Αντιθέτως, είχαν λόγους να επιδιώξουν την όσο γίνεται μεγαλύτερη αποκόμιση κερδών, εκμεταλλευόμενες την παραδοσιακή τάση των Ελλήνων να «επενδύουν» τις οικονομίες τους σε ακίνητα. Ήταν η «χρυσή εποχή» της κατασκευής κατοικιών που ενισχύθηκε από την αύξηση της ζήτησης λόγω της ευκολίας πρόσβασης στον τραπεζικό δανεισμό και της αύξησης προσφοράς «μαύρης» εργασίας από τους μετανάστες. Παράλληλα ενθαρρύνθηκε και η καταναλωτική πίστη με συνέπεια την περαιτέρω επιβάρυνση του ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου της χώρας, ενώ η χρηματοδότηση προς τις επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων πολύ μεγάλο μερίδιο είχαν οι κατασκευαστικές εταιρείες και οι επιχειρήσεις του τριτογενούς τομέα, δεν έγινε με κριτήρια την κοινωνική τους χρησιμότητα, τη συμβολή τους στην ανάπτυξη και στην αύξηση της απασχόλησης.

Ο ρόλος της κεντρικής τράπεζας

Η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤΕ) ιδρύθηκε το 1928. Η νομική της μορφή είναι μικτή, δεν είναι ούτε καθαρά κρατική, ούτε καθαρά ιδιωτική. Τυπικά είναι ανώνυμη εταιρεία. Το κράτος την ελέγχει, αλλά δεν μπορεί να συμμετέχει στη διοίκησή της, ούτε μπορεί να κατέχει μετοχές σε ποσοστό μεγαλύτερο του 35%. Παραμένει επτασφράγιστο μυστικό το ποιοι ιδιώτες συμμετέχουν στο μετοχολόγιο της ΤΕ. Ωστόσο το Δημόσιο, ανεξαρτήτως του ποσοστού συμμετοχής του στο μετοχικό κεφάλαιο της ΤΕ έχει προνόμιο στη διανομή των κερδών, αφού περιέρχεται σε αυτό το μεγαλύτερο μέρος των κερδών της μετά την διανομή του μερίσματος. Στα πλαίσια του συστήματος κεντρικών τραπεζών της Ευρωπαϊκής Ένωσης η TE συμμετέχει στη χάραξη της ενιαίας νομισματικής πολιτικής της ζώνης του ευρώ και την εφαρμόζει στην Ελλάδα, για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ).

Με την έγκριση της ΕΚΤ είναι αρμόδια για την έκδοση, την κυκλοφορία και τη διαχείριση των χαρτονομισμάτων και κερμάτων ευρώ στην Ελλάδα.
Είναι αρμόδια για την παρακολούθηση της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας.
Εποπτεύει τα πιστωτικά ιδρύματα της Ελλάδας. Σε ό,τι αφορά τις «συστημικές» τράπεζες η εποπτεία τους από το 2014 έχει ανατεθεί στην Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (ΕΑΤ) που λειτουργεί στα πλαίσια της ΕΚΤ.
Διατηρεί τραπεζικούς λογαριασμούς του Ελληνικού Δημοσίου και Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου.
Επιβλέπει τα συστήματα και τα μέσα πληρωμών.
Διαχειρίζεται μέρος του συναλλαγματικού αποθέματος και χρυσού της Ελλάδας.
Συλλέγει στατιστικά στοιχεία από νομισματικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.
Καταρτίζει και δημοσιεύει τα νομισματικά και πιστωτικά μεγέθη και παρακολουθεί τις οικονομικές συγκυρίες κάθε εποχής και εκδίδει αναλύσεις σχετικά με αυτές.
Υποχρεούται να υποβάλλει ανά έτος Έκθεση για τη Νομισματική Πολιτική στη Βουλή των Ελλήνων και στο Υπουργικό Συμβούλιο και επίσης, ανά έτος, Έκθεση στη Βουλή των Ελλήνων για την άσκηση της εποπτικής της αρμοδιότητας.

Τι ΔΕΝ μπορεί να κάνει αυτή τη στιγμή η Τράπεζα της Ελλάδος:

Να εκδώσει εθνικό νόμισμα.
Να ρυθμίσει τη ροή του χρήματος.
Να ελέγξει τα επιτόκια.
Να έχει συναλλαγματικά διαθέσιμα, εκτός από νομισματικό χρυσό, τη συναλλαγματική θέση της χώρας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, τα ειδικά τραβηκτικά δικαιώματα και τις απαιτήσεις της Τράπεζας της Ελλάδος σε ξένο νόμισμα έναντι κατοίκων χωρών εκτός της ζώνης του ευρώ.

Η κατάσταση του ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος σήμερα

Το 2010 ιδρύθηκε το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας ως ΝΠΙΔ με επίσημα διακηρυγμένο στόχο «την συνεισφορά στη διατήρηση της σταθερότητας του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, προς χάριν του δημοσίου συμφέροντος». Ενισχύθηκε με 50 δις ευρώ από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοοικονομικής Σταθερότητας με στόχο την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών. Το 2013, από κοινού με την Τράπεζα της Ελλάδος, συγχώνευσε τις δέκα ελληνικές τράπεζες σε τέσσερις «συστημικές» και συμμετέχοντας στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου τους απέκτησε την πλειοψηφία του πακέτου των μετοχών τους. Στη συνέχεια (Νοέμβριος 2015) πούλησε την πλειοψηφία των μετοχών του σε ιδιώτες επενδυτές με τεράστια έκπτωση, ουσιαστικά εκμηδένισε την αξία τους, και ζήμιωσε το ελληνικό δημόσιο που μέσω του ΤΧΣ κατείχε την πλειοψηφία των μετοχών.

Ποσοτική χαλάρωση

Άρχισε να εφαρμόζεται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) τον Μάρτιο του 2015. Η ΕΚΤ αγοράζει κρατικά ομόλογα συνολικής αξίας 80 δις ευρώ κάθε μήνα από τις χώρες-μέλη της ευρωζώνης, στη δευτερογενή αγορά, και διοχετεύει έτσι ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα που με τη σειρά του (υποτίθεται ότι) τα δανείζει σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Το ζήτημα, όμως, είναι ότι στη βάση της (υποτιθέμενης) ισοτιμίας των χωρών-μελών της ευρωζώνης, η ΕΚΤ δεν αγοράζει μόνο τα υποτιμημένα κρατικά ομόλογα των χωρών του νότου, αλλά και τα υπερτιμημένα κρατικά ομόλογα της Γερμανίας με αποτέλεσμα να διοχετεύει ρευστότητα εκεί που δεν χρειάζεται και να την στερεί από τις χώρες που πραγματικά τη χρειάζονται. Η Ελλάδα, ενώ έχει ανάγκη, δεν έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης, καθώς η πιστοληπτική ικανότητα της χώρας κρίνεται ιδιαίτερα χαμηλή. Επισημαίνεται, ότι ελληνικά κρατικά ομόλογα που αγοράστηκαν στα πλαίσια του προγράμματος αγοράς κινητών αξιών (Securities Market Purchase–SMP) (1) και της συμφωνίας για τα καθαρά χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία (Agreement on Net Financial Assets–ANFA) (2) σε πολύ χαμηλές τιμές στη δευτερογενή αγορά διακρατούνται από την ΕΚΤ και εθνικές κεντρικές τράπεζες του Ευρωσυστήματος και τους αποφέρουν τεράστια κέρδη από την είσπραξη των τόκων. Συμφωνήθηκε, με απόφαση του Eurogroup της 27.11.2012 (3), να επιστραφούν τα κέρδη στην Ελλάδα, συμφωνία που δεν έγινε σεβαστή από όλες τις κεντρικές τράπεζες, καθώς κάποιες αρνήθηκαν την επιστροφή των αθέμιτων κερδών, (4), (5), ίσχυσε μέχρι τον Ιούνιο του 2015, αλλά με την λήξη του μνημονίου εξέπνευσε και η κυβέρνηση παρέλειψε να διεκδικήσει την ανανέωσή της (6). Επισημαίνεται, επίσης, ότι τον Δεκέμβριο του 2012 η ΕΚΤ προχώρησε σε επαναγορά ελληνικών ομολόγων στην τιμή των 34 λεπτών ανά ευρώ και μείωσε έτσι το ελληνικό χρέος. Όμως, από την αγορά αυτή αποκόμισαν μεγάλα κέρδη ορισμένα κεφάλαια αντιστάθμισης κινδύνου, π.χ. το Third Point που μόλις πριν έξη μήνες είχε αγοράσει αυτά τα ομόλογα προς 17 λεπτά ανά ευρώ, αποκόμισε κέρδη 500 εκατομμυρίων δολαρίων (7), (8).

Εθνικοποίηση ελληνικού τραπεζικού συστήματος

Ειδικότερα η Τράπεζα της Ελλάδος θα πρέπει:

Να επανακτήσει το δικαίωμα έκδοσης εθνικού νομίσματος.
Να εθνικοποιηθεί με την μεταβίβαση όλου του πακέτου μετοχών της στο ελληνικό δημόσιο.
Να διοικείται από άτομα διοριζόμενα από την ελληνική κυβέρνηση που θα λογοδοτούν στο ελληνικό κοινοβούλιο και θα είναι ανακλητά από αυτό.
Να καθορίζει τα επιτόκια και γενικότερα την ποσότητα χρήματος που κυκλοφορεί στην ελληνική οικονομία, μέσω της πολιτικής του προεξοφλητικού επιτοκίου.
Να καθορίζει τα επιτόκια χορηγήσεων και καταθέσεων με εξασφάλιση θετικών αποδόσεων στις λαϊκές αποταμιεύσεις και αποτροπή τοκογλυφικών επιτοκίων σε ιδιαίτερες κατηγορίες δανείων, καρτών κλπ.
Να επανακτήσει τα αποθέματα χρυσού που βρίσκονται εκτός της χώρας.
Να έχει επάρκεια συναλλαγματικών αποθεμάτων, έτσι ώστε να μπορεί να προστατεύει το εθνικό νόμισμα από κερδοσκοπικές επιθέσεις. Με την επιστροφή σε εθνικό νόμισμα τα ευρώ που ήδη κατέχει θα έχουν θέση συναλλαγματικού αποθέματος. Επιπροσθέτως, η Τράπεζα της Ελλάδος μπορεί να δεσμεύει συνάλλαγμα που εισέρχεται στη χώρα από ρευστοποίηση συμμετοχών, εξόφληση ομολόγων στη δευτερογενή αγορά, εξόφληση υποχρεώσεων πιστωτικών ιδρυμάτων και κατοίκων εξωτερικού και αποδίδοντας στους δικαιούχους το αντίτιμο σε εθνικό νόμισμα. Επιπροσθέτως και πάλι, θα υπάρχει εισροή συναλλάγματος από εξαγωγές, τουρισμό, ναυτιλία, κ.ά.
Να εποπτεύει το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα και να κατευθύνει τις πιστώσεις σε επιλεγμένους τομείς της ελληνικής οικονομίας με στόχο την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας και την μείωση της ανεργίας.
Να επιβάλει έλεγχο στην κίνηση των κεφαλαίων με στόχο την αποφυγή διαρροής συναλλάγματος για κατανάλωση και κερδοσκοπικούς λόγους. Η επιβολή ελέγχων στην εισροή και εκροή κεφαλαίων, με τις αναγκαίες εξαιρέσεις για εισαγόμενα αγαθά και υπηρεσίες, σπουδαστικό συνάλλαγμα, ιατρικές εξετάσεις κ.ά., έχει στόχο να σταθεροποιήσει το νόμισμα στο πλαίσιο της ελεγχόμενης διακύμανσης της ισοτιμίας του. Με την πάροδο του χρόνου και εφ’ όσον η συναλλαγματική ισοτιμία του νέου νομίσματος σε σχέση με το ευρώ και τα άλλα νομίσματα σταθεροποιηθεί, σε ένα πλαίσιο ελεγχόμενης διακύμανσης, οι έλεγχοι μπορούν να χαλαρώσουν (όχι να καταργηθούν εντελώς).
Να εξακολουθήσει να συμμετέχει στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ), όπως συμμετέχουν όλες οι ευρωπαϊκές κεντρικές τράπεζες που δεν ανήκουν στην Ευρωζώνη. Στα πλαίσια του ΕΣΚΤ λειτουργεί το TARGET 2 που είναι το σύστημα συμψηφισμού των πληρωμών μεταξύ των εμπορικών τραπεζών και των αντίστοιχων κεντρικών τραπεζών των χωρών της ευρωζώνης στο οποίο συμμετέχουν και πέντε χώρες εκτός ευρωζώνης (Δανία, Βουλγαρία, Πολωνία, Κροατία και Ρουμανία) για συναλλαγές σε ευρώ με την τελική εποπτεία της ΕΚΤ. Η Ελλάδα για όσο διάστημα θα παραμείνει και στην Ευρωπαϊκή Ένωση χρειάζεται μπορεί και είναι καλό να παραμείνει στο TARGET 2, μετά την μετάβαση σε εθνικό νόμισμα, για διασυνοριακές συναλλαγές σε ευρώ.

Κοινωνικός (κοινοβουλευτικός) έλεγχος στην ΤΕ

Σε μια κεντρική τράπεζα-στυλοβάτη της εθνικής οικονομίας, ο έλεγχος θα πρέπει να διενεργείται στο επίπεδο του κατά πόσο η κεντρική τράπεζα στηρίζει την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας και την αύξηση της απασχόλησης μέσα από τη νομισματική και πιστωτική πολιτική που ασκεί. Στο πλαίσιο αυτό η ΤΕ μπορεί να υποβάλει στο ελληνικό κοινοβούλιο κατά τακτά χρονικά διαστήματα (σε πρώτη φάση και μέχρι να πάρει τα «επάνω» της η οικονομία, ανά τρίμηνο και μετά ανά εξάμηνο), έκθεση πεπραγμένων για την χρηματοδότηση της ελληνικής οικονομίας στο επίπεδο της σχέσης κόστους-οφέλους (τόσο από οικονομική, όσο και από κοινωνική άποψη) και κυρίως στο επίπεδο αύξησης της απασχόλησης.

Οι ελληνικές εμπορικές τράπεζες θα πρέπει:

Να εθνικοποιηθούν στο σύνολό τους με την απόκτηση του όλου πακέτου των μετοχών τους από το ελληνικό δημόσιο.
Να διοικούνται από άτομα διοριζόμενα από την ελληνική κυβέρνηση που θα λογοδοτούν στο ελληνικό κοινοβούλιο και θα είναι ανακλητά από αυτό.
Να κατευθύνουν τις πιστώσεις σε επιλεγμένους κλάδους της οικονομίας στα πλαίσια της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας και της μείωσης της ανεργίας.
Να ενθαρρύνουν με ελκυστικά επιτόκια τις καταθέσεις στο νέο νόμισμα και να τις εξασφαλίσουν. Όμως, επειδή πιθανόν να υπάρξει ένα διάστημα που λόγω επιφύλαξης για την πορεία του εθνικού νομίσματος, οι πολίτες να μην θέλουν να καταθέτουν τις οικονομίες τους στις τράπεζες, με συνέπεια να υπάρχει πρόβλημα ρευστότητας, η κεντρική τράπεζα μπορεί να εφαρμόσει πολιτική ποσοτικής χαλάρωσης (αυτό που κάνει τώρα η ΕΚΤ) .

Πιστωτικά ιδρύματα ειδικού σκοπού

Nα επαναλειτουργήσουν η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος στην κατεύθυνση της στήριξης του πρωτογενούς τομέα και το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο στην κατεύθυνση της στήριξης έργων υποδομής, ως αμιγώς κρατικά πιστωτικά ιδρύματα (όπως υπήρξαν η πρώτη μέχρι το 1991 και το δεύτερο μέχρι το 2002). Η στεγαστική πίστη να γίνει αντικείμενο εργασίας της (επίσης καταργημένης) Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας της Ελλάδος που θα πρέπει να επαναλειτουργήσει. Επίσης, να επαναλειτουργήσει η Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΒΑ) ως πλήρως εθνικοποιημένη τράπεζα και να καταστεί ο στυλοβάτης και ο βασικός μοχλός της αναπτυξιακής ανασυγκρότησης και της βιομηχανικής ανάπτυξης της χώρας μας.

(*) Εισήγηση στην Ημερίδα της ΛΑΕ, στην ΕΣΗΕΑ (9/5/17), με θέμα: «Νομισματική κυριαρχία, δημόσιος έλεγχος τραπεζών και ο νέος ρόλος της Τράπεζας Ελλάδος»

(**) Η Κατερίνα Χαιρέτη είναι τραπεζικός

(1)https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2017/html/pr170216.el.html