Σε μια πρόκληση άνευ προηγουμένου, η κυβέρνηση της Πολωνίας αμφισβήτησε μία από τις αρχές που βρίσκονται στην καρδιά του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, ότι το κοινοτικό δίκαιο είναι δεσμευτικό. Βρισκόμαστε πράγματι μπροστά σε ένα ντε φάκτο Polexit;
H πρόκληση θεωρείται άνευ προηγουμένου. Η κυβέρνηση της Πολωνίας έπειτα από σχετική απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της χώρας, ουσιαστικά αμφισβήτησε μία από τις αρχές που βρίσκονται στην καρδιά του ευρωπαϊκού εγχειρήματος – το ότι το κοινοτικό δίκαιο είναι δεσμευτικό.
Το δικαστήριο χαρακτήρισε ασύμβατα με το πολωνικό Σύνταγμα ορισμένα άρθρα των ευρωπαϊκών συνθηκών. Ουσιαστικά ανέτρεψε το νομικό καθεστώς πάνω στο οποίο βασίζεται η ΕΕ. Η απόφαση αυτή ήταν η τελευταία σταγόνα έπειτα από μια σειρά αντιπαραθέσεων μεταξύ Βαρσοβίας και Βρυξελλών.
Εδώ και μία εβδομάδα, όταν και ελήφθη η απόφαση αυτή, η κατάσταση κλιμακώνεται. Οι ανησυχίες ότι η Πολωνία οδεύει προς την έξοδο πληθαίνουν.
Ο όρος χρησιμοποιείται ήδη: Polexit.
Ο γάλλος υφυπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Κλεμάν Μπον θεωρεί μια τέτοια έξοδο «de facto κίνδυνο».
Ο ηγέτης του κυβερνώντος κόμματος της Πολωνίας Γιαροσλάβ Κατσίνσκι έσπευσε, έπειτα από μεγάλες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας που ξέσπασαν στη χώρα του, να τονίσει πως δεν θα υπάρξει «Polexit» και πως το μέλλον της χώρας βρίσκεται στην Ευρωπαϊκή Ενωση.
Πώς αλλιώς να καθησυχάσει τους συμπατριώτες του που δηλώνουν σε ποσοστό άνω του 80% υπέρ της παραμονής στην ΕΕ;
Ομως ταυτόχρονα εξέδωσε και μια προειδοποίηση προς την ΕΕ, λέγοντας ότι η Πολωνία επιθυμεί να παραμείνει «χώρα με κυριαρχικά δικαιώματα».
Κάλεσε μάλιστα τις Βρυξέλλες να τερματίσουν την «ανάμειξή» τους στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας του. Δηλαδή, μια στο καρφί και μια στο πέταλο.
Μπροστά σε μια de facto έξοδο από την ΕΕ;
Βρισκόμαστε όμως πράγματι μπροστά σε μια de facto έξοδο από την ΕΕ; Είναι δύσκολο να προβλεφθεί. Οι διαδικασίες του άρθρου 7 της ΕΕ επιτρέπουν την αναστολή του δικαιώματος ψήφου μιας χώρας-μέλους – όμως για να φτάσουμε εκεί χρειάζεται η στήριξη όλων των άλλων κρατών-μελών.
Η Πολωνία και η Ουγγαρία βρίσκονται στα αρχικά στάδια της διαδικασίας του άρθρου 7 εδώ και χρόνια, τίποτα όμως δεν έχει ολοκληρωθεί. Εάν τα πράγματα σοβαρέψουν, η μία μπορεί να βασιστεί στην άλλη αλλά και στην Τσεχία που κινείται κοντά τους, ώστε να μπλοκάρουν κάθε απόφαση.
Είναι προφανές ότι η κυβέρνηση της Βαρσοβίας δοκιμάζει για άλλη μια φορά τα όρια της θεσμικής Ευρώπης. Τo Polexit είναι μάλλον απίθανο, αν και κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί στο μέλλον.
Ομως για τώρα, περισσότερο επισείεται ως απειλή.
Η Πολίνα Λένικ, της Σχολής ανατολικοευρωπαϊκών σπουδών του πανεπιστημίου του Λονδίνου, συνδέει το θέμα με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Πολωνία, ιδιαίτερα με την επανεμφάνιση του πρώην προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ στην πολιτική ζωή της χώρας και τις εκλογές του 2023.
Θεωρεί πως το όλο θέμα αποτελεί άλλη μια τακτική διχασμού του κυβερνώντος κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης, για να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους του. «Δημιουργεί διαχωριστικές γραμμές για να αποτρέψει τη διαρροή της εκλογικής του βάσης».
Ακόμα κι αν δεν υλοποιηθεί το Polexit, το χάσμα μεταξύ των Βρυξελλών και της συμμαχίας Πολωνίας – Ουγγαρίας στην οποία εν μέρει συμμετέχει και η Τσεχία, μεγαλώνει. Ενας πόλος που θα γεννά διαρκώς αναταραχή στους κόλπους της Ενωσης.
Το πιο πιθανό είναι πως η Βαρσοβία πιστεύει ότι έχει στα χέρια της ένα ισχυρό διαπραγματευτικό χαρτί ώστε η Κομισιόν να αποσυνδέσει τις πληρωμές δισεκατομμυρίων από το Ταμείο Ανάκαμψης από τον σεβασμό του κράτους δικαίου στην Πολωνία και την Ουγγαρία. Ομως η κατάσταση γίνεται ιδιαίτερα περίπλοκη και αντιπαραγωγική.
Πώς αντιδρά η Κομισιόν;
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προειδοποιήσει ότι θα χρησιμοποιήσει όλες τις εξουσίες της εναντίον της Πολωνίας. Ουσιαστικά διαθέτει δύο επιλογές. Μπορεί να ξεκινήσει μια διαδικασία για παραβίαση άρθρων όπως το έχει ήδη κάνει εις βάρος της Πολωνίας και της Ουγγαρίας.
Πρόκειται για τη νομική διαδικασία που μπορεί να χρησιμοποιήσει η Κομισιόν όταν πιστεύει πως μια χώρα παραβιάζει το δίκαιο της ΕΕ. Τέτοιες υποθέσεις φθάνουν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο το οποίο μπορεί να επιβάλλει καθημερινά πρόστιμα μέχρι να σταματήσουν οι παραβιάσεις.
Εάν η Πολωνία αρνηθεί να πληρώσει, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να παγώσει χρήματα από άλλες χρηματοδοτήσεις.
Η άλλη επιλογή είναι το άμεσο πάγωμα κεφαλαίων από το Ταμείο Ανάκαμψης της ΕΕ. Ηδη έχει καθυστερήσει η αποστολή κάποιων κεφαλαίων από το Ταμείο προς την Ουγγαρία και την Πολωνία, καθώς καθυστερεί η έγκριση των εθνικών σχεδίων των δύο χωρών.
Μόλις πριν από λίγες ημέρες αξιωματούχος της Κομισιόν δήλωσε ότι η Επιτροπή είναι έτοιμη να εγκρίνει το σχέδιο της Πολωνίας ακόμα και μέσα στον Νοέμβριο εάν η Βαρσοβία συμφωνήσει σε δεσμευτικές κινήσεις προκειμένου να αποκατασταθεί το κράτος δικαίου. Αυτό θα άνοιγε τον δρόμο για την πρώτη δόση των 24 δισ. ευρώ που δικαιούται η χώρα από το Ταμείο Ανάκαμψης.
Πριν από λίγες ημέρες, κατά τη διάρκεια της συνόδου Ουκρανίας – ΕΕ, οι δημοσιογράφοι επέμειναν στις ερωτήσεις προς τον επικεφαλής της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ Ζοζέπ Μπορέλ, για το πώς θα απαντήσει η ΕΕ στην απόφαση του πολωνικού δικαστηρίου.
«Θα πρόκειται για μια έντονη απάντηση», είπε. «Ας είμαστε ξεκάθαροι: εάν είσαι μέλος μιας ένωσης πρέπει να συμμορφώνεσαι απολύτως με τους κανόνες της. Και ο πιο σημαντικός κανόνας αυτής της ένωσης είναι ότι ο ευρωπαϊκός νόμος υπερέχει του εθνικού».
Οι αναλυτές θεωρούν πως με δεδομένες τις αρκετές διαφωνίες στο εσωτερικό της και την αδράνειά της στο εξωτερικό, η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει την ευκαιρία να δείξει ότι μπορεί να λειτουργήσει με κάποια πειθαρχία.