Έτσι τέλειωσε ο Δεκέμβρης. Η ηγεσία δεν ήθελε τον Άρη στην Αθήνα μέσα στα πόδια της και τον έστελνε σε αποστολή στην Ήπειρο να καταδιώκει τον Ζέρβα όπως και πριν στην Πελοπόννησο . Οι στρατιωτικές και πολιτικές ικανότητές του καθώς και η λαοφιλία του θα ήταν εμπόδιο σε όποια συμφωνία υποταγής στη δύναμη των Άγγλων. Η Εαμική αντίσταση και ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα ηττήθηκαν χωρίς ουσιαστικά να αντιπαρατάξει τις ετοιμοπόλεμες και έμπειρες δυνάμεις του που βρίσκονταν εκτός του Λεκανοπεδίου. Η ηγεσία υπνωτισμένη στις αυταπάτες της, θεώρησε επιτυχία τη Συμφωνία της Βάρκιζας στην οποία σύρθηκε υποταγμένη και στρατιωτικά ηττημένη. Τα λόγια του Άρη για τις επιδιώξεις των Εγγλέζων μετα την απελευθέρωση, άρχισαν τραγικά να επιβεβαιώνονται. Οι Άγγλοι και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, οι περισσότεροι συνεργάτες των Γερμανών πριν λίγους μήνες, δεν επρόκειτο να σεβαστούν καμία συμφωνία. Όπως έχει αναφερθεί από τους Άγγλους (Α.Ήντεν) «πληρώσαμε αρκετά στον Στάλιν για να έχουμε λυμένα τα χέρια μας στην Ελλάδα».
Ήδη είχαν κρυφή συμφωνία κυρίων με τους Γερμανούς ώστε κατά την αποχώρησή τους να μην τους πειράξουν οι Άγγλοι, ώστε να συνεχίσουν την αντίστασή τους κατά του προελαύνοντος στην Ανατολική Ευρώπη Σοβιετικού στρατού και οι Άγγλοι ανενόχλητοι να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη. 1
Στη Ρεντίνα όπου βρισκόταν ο Άρης με μια μικρή ομάδα ανταρτών θα τους μιλήσει και θα τονίσει:
«Δε θ’ αφήσουν να αντιπαραθέσουμε εμείς (το ΕΑΜ) τις θέσεις μας, το πρόγραμμά μας για την πορεία της χώρας μας. Δεν έχουμε να κάνουμε με τη Δεξιά, που θέλει ομαλή δημοκρατική εξέλιξη. Έχουμε να κάνουμε με τη δοσιλογική Δεξιά. Με το μέρος εκείνο της Δεξιάς που συνεργάστηκε με τους καταχτητές και είναι υπόλογο στον ελληνικό λαό. Αυτής της Δεξιάς η λύσσα θα ξεσπάσει πάνω σ’ εμάς, στους αγωνιστές που ζήτησαν και ζητούν την τιμωρία της.» 2
Καίρια επισήμανση, αφού στη συνέχεια καταδιώκονταν η Εαμική Αντίσταση, πρώτα και κύρια, γιατί εναντιώθηκε και πολέμησε τον γερμανικό ναζισμό. Βλέπετε είχαν κάνει όρκο στο Χίτλερ, τον οποίο αναγνώριζαν ως αρχηγό τους, μεσα στα δολοφονικά Τάγματα. Αυτό φυσικά δεν απαλλάσσει την ξενόδουλη και αντικομμουνιστική άρχουσα ελίτ που πάνω απ’ όλα έβλεπε τον κίνδυνο της εξαφάνισης του αντιλαϊκού καθεστώτος της.
Η καταγγελία της «Βάρκιζας» από τον Άρη, καθώς και των προηγούμενων συμφωνιών, θεωρούσε ότι θα άνοιγαν τον δρόμο για την αντιπαράθεση πλέον με όλο το σύστημα(Αγγλων και άρχουσας ελίτ) που αρνιόταν τη δυνατότητα στον ελληνικό λαό να επιλέξει ελεύθερα και μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες τον τρόπο της διακυβέρνησής του. Θα μπορούσαν να εκτεθούν διεθνώς οι Εγγλέζοι ότι με τη βία προσπαθούν να επικρατήσουν σε μια χώρα που έδωσε το αίμα της κατά των Γερμανών κατακτητών και συνέβαλλε στη νίκη του πολέμου.
Η πολιτική διορατικότητα του Άρη είχε διαβλέψει μια δεύτερη πλέον ένοπλη λαϊκή εξέγερση και με τις καλύτερες προϋποθέσεις τόσο από λαϊκή συμμετοχή όσο και στρατιωτικών δυνατοτήτων. Δεν θα χρειαζόταν να υπάρξει το 1946 και όλα τα μετέπειτα οικτρά συμβάντα. Οι συνεχείς παλινωδίες της ηγεσίας του ΚΚΕ να ξαναπάρουν τα όπλα και πότε και με ποιες δυνάμεις, με πίσω -μπρός, αφού άφησαν τους αγωνιστές και το λαό να τους πετσοκόβουν οι δοσιλογικές και παρακρατικές συμμορίες σε όλη την Ελλάδα με την εποπτεία και βοήθεια των Άγγλων ιμπεριαλιστών. Αφού με τη στάση τους επέτρεψαν στην αντίδραση να κερδίσει χρόνο, να αρχίσει να εδραιώνεται, να επαναφέρει τον τοποτηρητή των Άγγλων, βασιλιά Γεώργιο Β, να αρχίσουν να νομιμοποιούνται με τις εκλογές του 1946, αφού τους παρέδωσαν τα τιμημένα όπλα του ΕΛΑΣ ( ανίκητου κατ’ ουσίαν), ύστερα αποφάσισαν να αρχίσουν ένοπλο αγώνα χωρίς ιδιαίτερη οργανωτική και ιδεολογική προετοιμασία. Έτσι το ΚΚΕ βρέθηκε χωρίς πολιτικές συμμαχίες με καταδιωκόμενα μέλη και στελέχη και με τον Άρη Βελουχιώτη ( τον «Μιζέρια» τον «δηλωσία») νεκρό, με το κεφάλι του κομμένο να αιωρείται στο φανοστάτι των Τρικάλων. Που πάτε μωρέ να δώσετε έναν τέτοιο αγώνα, όχι εκεί που θέλατε εσείς, αλλά εκεί που σας πήγαινε ο αντίπαλος! Είχαμε και πάλι χιλιάδες ήρωες, αλλά νεκρούς. Το αποτέλεσμα δεν κρίθηκε από τον αναμφισβήτητο ηρωϊσμο των αγωνιστών του ΔΣΕ, αλλά από την πλήρη υποταγή της Ελλάδας στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό με τα οδυνηρά στη συνέχεια συμβάντα.
Προσπαθούσε λοιπόν, ο Αρης, να δημιουργήσει και να οργανώσει τα Μ.Ε.Α (Μονάδες Εθνικής Ανεξαρτησίας). Ο Τάκης Φίτσος στις αρχές Μαρτίου 1945 επεξεργάζεται τη θεωρητική δομή των ΜΕΑ και ο Αρης τη στρατιωτική. Στέλνει γράμμα στην ηγεσία του ΚΚΕ όπου τόνιζε: «προέχει ο εθνικός αγώνας, η ανεξαρτησία της πατρίδος. Να φύγουν οι ξένοι και να αφεθεί ελεύθερος ο λαός να αποφασίσει και να καθορίσει το πολίτευμά του.» Σύμφωνα με τη γραμμή αυτή καλούσε το λαό σ’ ένα κοινό μέτωπο εθνικής ανεξαρτησίας αυτό που από τότε μέχρι σήμερα ματαίως αναζητούμε.
Χτυπήθηκε από όλους όσους ποτέ δεν πίστεψαν ότι μπορεί η Ελλάδα να αποκτήσει και να έχει «Εθνική Ανεξαρτησία» ή δεν ήθελαν να έχει, για να επιβεβαιωθεί εκείνο το « Ανεξάρτητη Ελλας δεν είναι δυνατόν. Θα είναι είτε Ρωσική είτε Αγγλική και επειδή δεν μπορεί να είναι Ρωσική θα είναι Αγγλική»3
Θορυβήθηκαν όλοι. Κινητοποιήθηκε η 10η αγγλική ταξιαρχία, τα τάγματα «εθνοφυλάκων» και δοσιλόγων συνεργατών των γερμανών, ψάχνουν να τον σκοτώσουν να τον εξαφανίσουν. Του «χρωστάνε» πολλά από την περίοδο της Κατοχής. Από την άλλη μια ανερμάτιστη, ανύποπτη πολιτικά και υστερόβουλη κομματική ηγεσία αρχίζει να καταδιώκει τον «δηλωσία, Μιζέρια) γιατί ερχόταν σε αντίθεση με τις αποφάσεις της. Αποφάσεις υποταγμένες στα κρατικά συμφέροντα της ΕΣΣΔ και των νεαρών Βαλκανικών Λαϊκών Δημοκρατιών στο όνομα ιδεολογικών συγγενειών που είχαν ταυτισμένα αυτά τα δύο. Ο Στάλιν και ο Μολότοφ σε κάθε διάσκεψη είχαν ως υψηλή μέριμνά τους το κρατικό συμφέρον και την υπόσταση της Αλβανίας,Γιουγκοσλαβίας , Βουλγαρίας , Πολωνίας κλπ που ήδη βρίσκονταν στη δική της σφαίρα επιρροής. Η Ελλάδα είχε καταχωρηθεί πλέον στη Δύση. Ο «ψυχρός πόλεμος» ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα είχε αρχίσει να ξεδιπλώνεται. Κάθε φορά που οι Εγγλέζοι σε συζητήσεις και διασκέψεις, έθεταν κάποιο ζήτημα για αυτές τις χώρες, αμέσως η Σοβιετική Ένωση, έθετε ζήτημα για την Ελλάδα και επεδείκνυε «ενδιαφέρον», για την καταπάτηση δημοκρατικών δικαιωμάτων του ελληνικού λαού. Την ίδια πολιτική θα ακολουθήσει και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Μια εξωτερική πολιτική της λογικής «μην με πειράζετε να μην σας ενοχλώ»
Λέει λοιπόν ο Ζαχαριάδης προς τον Μπάμπη Κλάρα (αδελφό του Άρη) σχετικά με τη διαφωνία του Άρη στη συμφωνία της Βάρκιζας και της περαιτέρω δράσης του: « που ποντάρει δηλαδή ρε Μπάμπη ο Άρης; Σε πόλεμο της Ρωσίας με τη Δύση.»4
Τρείς μέρες μετά το θάνατό του, βλέποντας τι έγινε, γράφουν στο Ριζοσπάστη: «Γιατί ανεξάρτητα από τη θέση που πήρε μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, θέση που αντικειμενικά εξυπηρετούσε την αντίδραση δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να ξεχνάει κανείς ότι ο Αρης Βελουχιώτης ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του αγώνα της Αντίστασης»5 σε ποιόν τα έλεγαν, μάλλον στην ένοχη συνείδησή τους. Το 2011 θα πούν ότι «είχε δίκιο ο Άρης».
Ο Άρης έλεγε στους αντάρτες που άρχισαν να τον ακολουθούν στη νέα πορεία:
«— Θα ’ταν ανοησία να νομίζει κανείς ότι εγώ είναι δυνατό να βαδίσω ενάντια στο Κόμμα, να το σώσω απ’ το γκρεμό θέλω. Το Κόμμα γνωρίζει τι κάνω, βρίσκομαι σε συνεχή επαφή με την καθοδήγηση του Κόμματος,……»6 Έστειλαν αντιπροσωπεία του ΠΓ να συναντηθεί μαζί του στα Πιτσωτά της Φθιώτιδας. (Ν.Πλουμπίδης-Ζ.Ζωγράφος-Τ.Φίτσος-Α.Βασιλειάδης) μίλησαν πολλές ώρες.Συμφώνησαν να μην κάνει καμια επιθετική ενέργεια και θα του έδιναν έξουσιοδότηση να παει να συναντήσει ηγεσίες «αδελφών» κομμάτων να θέσει τις απόψεις του και αν τους έπειθε θα ακολουθούσε το κόμμα τη γραμμή του ή το αντίθετο. Ο Αρης δεν είχε λόγο να μην τους πιστεύει. Παγιωμένη η αντίληψη, ότι άλλοι εκτός Ελλάδας και κινήματος θα μας έλεγαν τι να κάνουμε και αν έχουμε σωστές απόψεις. Σωστές με ποιο κριτήριο άραγε; Φαινομενικά με βάση το συμφέρον της «παγκόσμιας επανάστασης» αλλά στην ουσία υποκρύπτονταν τα κρατικά συμφέροντα της Σοβιετκής Ένωσης και των υπολοίπων νεαρών σοσιαλιστικών χωρών. Η εξουσιοδότηση αυτή όχι μόνο δεν δόθηκε ποτέ αλλά αντιθέτως αρχίζει η λοιδωρία, η υπόσκαψη και το στραπατσάρισμα (παλιά κουκουέδικη λέξη) της προσωπικότητάς του. Ήδη η 11η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ( Απρίλιος 1945) τον έχει διαγράψει από το κόμμα φυσικά εν αγνοία του.
Θα περιπλανάται με το τμήμα των πιστών ανταρτών του, πέρα μακριά από τη Ρούμελη, ματαίως ρωτώντας και αναμένοντας το περίφημο χαρτί για να βγεί «έξω». Ώσπου φθάνοντας κάποια στιγμή στη Μηλιά του Μετσόβου μαθαίνει την πραγματική αλήθεια και την πραγματική γραμμή:
«Ούτε ψωμί ούτε νερό στον δηλωσία «Μιζέρια» Αρη».
Η πρώτη επίσημη αναφορά στην αποκήρυξή του από το ΚΚΕ καταγράφεται στις 12 Ιουνίου 1945, τέσσερις ημέρες προτού αφήσει την τελευταία του πνοή στη χαράδρα του Φάγκου . Ήταν ένα μονόστηλο στη δεύτερη σελίδα του «Ριζοσπάστη» με το οποίο κατέρρεε και η όποια αυταπάτη έτρεφε ο Αρης, ο οποίος προσέβλεπε στη στήριξη του Ζαχαριάδη που είχε αναλάβει εκ νέου τα ηνία του κόμματος. Οι κακεντρεχείς φρόντισαν να ξαναβγάλουν στην επιφάνεια την κατηγορία του «δηλωσία» που του την υπενθύμιζαν κάθε φορά που ήθελαν να τον μειώσουν. Το μονόστηλο αυτό ανέφερε: «Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η ΚΕ του ΚΚΕ, αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήλθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοικτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια).» Και διηγώντας τα να κλαίς.
Στις 16 Ιουνίου, λίγο πριν το τέλος, κάποιος του έδειξε τον «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ» που δημοσίευε τη διαγραφή του από το κόμμα.Τυχαίο; Η κομματική ηγεσία ήταν πληροφορημένη για κάθε βήμα του Άρη και γνώριζε και την ακριβή γεωγραφική θέση που βρισκόταν.
Είχε τόση συναίσθηση και αντίληψη της κατάστασης που είπε στους πιστούς συντρόφους του. «Οι Εγγλέζοι θα σας σφάξουν όλους σαν αρνιά, εγώ στα χέρια τους δε θα πέσω, γιατί τα βουνά με ξέρουν. Με την πέτρα προσκέφαλο, την ψείρα συντροφιά, την κάπα σκέπασμα δε θα με ιδούνε ζωντανό στα χέρια τους. Αυτό θέλω να το θυμάστε αν κανένας σας ζήσει.» Καταδιωκόμενος πλέον απ’ όλους , βρίσκεται στο φαράγγι του Φάγκου. Ένας γιδοβοσκός τους είδε και τους κάρφωσε. Κατέφθασε το 118 Τάγμα «Εθνοφυλακής» και άρχισαν οι πυροβολισμοί. Ο Άρης ήταν ήδη τραυματισμένος σοβαρά στη μέση από μια πτώση. Δύσκολο να ξεφύγει πιά. Έβγαλε το περίστροφό του και εδωσε τέλος, ήταν μόλις 40 ετών.. Δίπλα του ο Τζαβέλας έβγαλε και απασφάλισε μια χειροβομβίδα, τινάχτηκε στον αέρα. Οι δοσίλογοι διώκτες τους Βόϊδαρος και Μόκας άρχισαν το μακάβριο έργο του αποκεφαλισμού τους. Τα κομμένα κεφάλια κρεμάστηκαν στο φανοστάτι των Τρικάλων για να είναι όλοι σίγουροι πως δεν κινδύνευαν πια από τον Άρη Βελουχιώτη.
Μετα άρχισαν οι τιμές και οι δικαιολογίες
Ο Ζαχαριάδης πολλά χρόνια μετά εξόριστος στο Σουργκούτ της Σιβηρίας, θύμα πλέον και αυτός των σκοπιμοτήτων και τακτικών στις οποίες πρωτοστάτησε, θα εξομολογηθεί στον συναγωνιστή του Αχιλλέα Παπαϊωάννου:
« Ηταν άξιος καπετάνιος. Λαϊκός αγωνιστής. Ήταν και έμεινε θρύλος. Άξιος αρχηγός του ΕΛΑΣ. Ένα ατίθασο και λογικό παληκάρι. Ήταν ο νέος Καραϊσκάκης με την πιο πλατια έννοια σε πανελλαδική κλίμακα.Τον θυσίασα μπροστά στο τείχος της τότε ΚΕ του ΚΚΕ. Έχω βαριά την ευθύνη γι αυτό κι έχω ένα ασήκωτο βάρος στη συνείδησή μου. Έπρεπε να του μηνύσω να μπεί στην Αλβανία και θάταν αργότερα ο φυσικός αρχηγός του ΔΣΕ.»7
Τον Οκτώβριο του 2011 το ΚΚΕ θα διοργανώσει εκδήλωση-συγκέντρωση στη Λαμία, μπροστά από το άγαλμα του Άρη για να ανακοινώσει την «Πολιτική αποκατάσταση» του. Μια ακόμη απόφαση «κομματικής σκοπιμότητας» με στόχο την δικαιολόγηση της σημερινής πολιτικής και ιδεολογικής του γραμμής. Είναι γνωστό ότι το ΚΚΕ κατά καιρούς και κατά ηγεσία, επιδίδεται σε εκτιμήσεις της ιστορίας, που στόχο έχουν να εναρμονίζεται αυτή με τις τρέχουσες πολιτικές και ιδεολογικές του θέσεις « με ένα κριτήριο που είναι θεμελιακό για κάθε κόμμα που θέλει να λέγεται κομμουνιστικό. Τη στρατηγική του, την εξέλιξή της.»8 Έτσι ακριβώς όπως έκανε και στην Σοβιετική Ένωση το κομμουνιστικό κόμμα. Όμως επειδή αυτές οι εκτιμήσεις δεν έχουν ισχύ «νόμου του κράτους» θα μας επιτραπει να πούμε ότι ο Άρης, ναι μεν ήταν στέλεχος του ΚΚΕ τότε, αλλά διαγράφτηκε με τον πιο σκληρό και κατηγορηματικό τρόπο συμβάλλοντας και αυτό στην εξόντωσή του. Ας προσέξουμε λοιπόν ότι δεν αποκαστάθηκε και η κομματική του ιδιότητα για το λόγο ότι «η επιμονή του σε μια πρακτική που δεν ήταν σύμφωνη με τις αρχές οργάνωσης και λειτουργίας του Κόμματος.»9 Δηλαδή και νεκρός ο Αρης θα δημιουργούσε προβλήματα στη συνεχώς προβαλλόμενη και υμνολογούμενη «κομματική πειθαρχία» στην εκάστοτε ηγεσία του, ως την μόνη ικανή να λαμβάνει μεγάλες αποφάσεις.Πολιτικά είχε δίκιο σε ένα τεράστιας σημασίας ζήτημα που έκρινε όλη την μεταπολεμική εξέλιξη της Ελλάδας, αλλά έπρεπε να «υποταχθεί» στη λαθεμένη απόφαση της ηγεσίας. Το μήνυμα είναι πάντοτε το ίδιο, για να μην ξεχνάνε οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι: «Τυφλή υποταγή στην κομματική ηγεσία, ότι και να κάνει ότι και να λέει». Εκείνη η ηγεσία που για να διορθώσει αυτό το λάθος, προχώρησε σε ένα μεγαλύτερο αναλαμβάνοντας ευθύνες εμφυλίου πολέμου καθώς την οδηγούσαν οι εσωτερικές και διεθνείς εξελίξεις.
Το Σεπτέμβριο του 1945 άρχισε στο Λονδίνο Διάσκεψη των Υπουργών Εξωτερικών των μεγάλεων δυνάμεων (ΑΓΓΛΙΑ,ΕΣΣΔ,ΗΠΑ) ο Μολότοφ ζήτησε να μπεί στην ατζέντα και το ελληνικό ζήτημα υπό τις αντιδράσεις του Μπέβιν (Αγγλία). Η Σοβιετική αντιπροσωπεία παρουσιάζει γραπτό υπόμνημα για τις ελληνικές εξελίξεις, όπου υποστηρίζει ότι η κατάσταση στην Ελλάδα παραμένει «εξαιρετικά τεταμένη» με σοβαρές συνέπειες τόσο για τον ελληνικό λαό, όσο και για τις γειτονικές χώρες. Η ΣΕ υποστηρίζει ότι υπ’ αυτές τις συνθήκες ήταν «αδύνατες» ελεύθερες δημοκρατικές εκλογές στην Ελλάδα10. Ο δρόμος για την «αποχή» και την προετοιμασία του εμφυλίου πολέμου είχε ανοίξει. Πάνω του θα παιχθούν διάφορα διπλωματικά και πολιτικά παίγνια του «ψυχρού πολέμου» με την Ελλάδα στο μέσον του κυκλώνα.
Είναι αστείο να μιλά κανείς τότε για «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» αφού είναι γνωστό ότι ο Ζαχαριάδης μόνος και κυρίαρχος έπαιρνε κάθε απόφαση κάτω από το «ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς» και με την παραβίαση κάθε κομματικής νομιμότητας, που είχε επιβάλλει η προσωπολατρεία του, υπό την σκέπη του Στάλιν. Όμως ο Άρης «παραβίασε την κομματική πειθαρχία» και δεν μπορεί να αποκατασταθεί η κομματική του ιδιότητα από τη σημερινή ηγεσία. Ενώ ο Ζαχαριάδης κατηγορήθηκε «άδικα» «Η καθαίρεση του Ν. Ζαχαριάδη και η διαγραφή του ήταν πράξεις άδικες. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ ακυρώνει όλες τις αποφάσεις της 6ης και της 7ης Ολομέλειας (1956 και 1957) σε βάρος του Νίκου Ζαχαριάδη, καθώς και τα πορίσματα του 1964 και του 1967. Αποφασίζει την πλήρη αποκατάστασή του στο ΚΚΕ.»7
Ο Ζαχαριάδης έχει πλέον τάφο στο Α’ Νεκροταφείο, ο Άρης δεν έχει τέτοιο τάφο γιατί δεν χρειάζεται, είναι ζωντανός στο νου και την καρδιά μας καθώς και κάθε Έλληνα και Ελληνίδας που διατηρεί άσβεστη την αγάπη γι αυτή την όμορφη και παράξενη Πατρίδα.
*Ο Δημήτρης Σπάθας σπούδασε Πολιτικές επιστήμες και ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθήνας. Τα πιο πολλά τα έμαθε δίπλα σε αγωνιστές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ. Είναι δικηγόρος.
Σημειώσεις
1 Αλμπερτ Σπέερ, ο υπουργός του Χίτλερ, συνέντευξη στο Βάσο Μαθιόπουλο-ΒΗΜΑ 1976
2Δημήτρης Καραθάνος : Αντίο Καπετάνιε, Φιλίστωρ Αθήνα 1996 σ 38-39
3.Σερ Έντμουντ Λάιονς, άγγλος ναύαρχος και μετέπειτα πρέσβης στην Ελλάδα. Για το μέλλον και τη μετέπειτα θέση της Ελλάδας στο παγκόσμιο στερέωμα, ο Λάιονς, σε υπόμνημά του προς την αγγλική κυβέρνηση που χρονολογείται περί το 1841 (για άλλους το 1844).
4Μπάμπη Γεωργούλα:Το κρυφό Αρχείο της εξόντωσης του Άρη- ΓΛΑΡΟΣ σ 25
- Ριζοσπάστης : 19 Ιουνίου 1945
- Δημήτρης Καραθάνος : ο.π σ 26
- Αχιλλέα Παπαϊωάννου:Η Διαθήκη του Νίκου Ζαχαριάδη –ΓΛΑΡΟΣ 1986 σ 47
- Τηλέμαχος Δημουλάς-μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ- Ομιλία στη Λαμία για την «Πολιτική Αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη» Ριζοσπάστης 11 Οκτωβρίου 2011
- Τηλέμαχος Δημουλάς: ο.π
10. Φοίβου Οικονομίδη: Το Παγκόσμιο παιχνίδι στα Βαλκάνια-Μετρονόμος 2015 σ. 181-182
